Γιατί σε ένα ξύλινο κουτί; Ρώτησε.
Η απώλεια είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής, και έχει πολλές μορφές. Για παράδειγμα, μια ασθένεια συμβολίζει την απώλεια (της υγείας όπως το άτομο κατείχε έως εκείνη τη στιγμή). Άλλες μορφές απώλειας μπορούν να συμπεριλαμβάνουν ένα ατύχημα, που μπορεί να προκαλέσει ένα μόνιμο τραύμα, έναν ακρωτηριασμό, ή ακόμα και ένα εγκεφαλικό επεισόδιο, που αφήνει μόνιμες βλάβες. Φυσικά η επιτομή της απώλειας είναι ο θάνατος.
Είτε πρόκειται για φυσικά αιτία, είτε για κάποια ασθένεια, ο θάνατος αποτελεί αδιαμφισβήτητα αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης. Παρόλα αυτά, λόγω των συνθηκών μέσα στις οποίες συμβαίνει, μπορεί να δημιουργήσει δυσκολίες στην διαχείριση των συναισθημάτων που εγείρει.
Μια κοινωνία που αποφεύγει το θάνατο
Ο τρόπος που προσεγγίζεται ο θάνατος διαφέρει ανάλογα με την κουλτούρα και την καταγωγή του ατόμου, και το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται.
Σε κάποιες κοινωνίες, κυρίως κολεκτιβιστικές, η έννοια του θανάτου εκφράζεται και είναι συνυφασμένη με τη φιλοσοφία της καθημερινότητας του ανθρώπου. Φυλές όπως είναι για παράδειγμα οι Μαορί, πιστεύουν πως ακόμα και μετά το θάνατο, το πνεύμα των συγγενών παραμένει στην οικογένεια και μετέχει στις αποφάσεις.
Σε κάποιες αφρικανικές φυλές η έννοια του θανάτου ενσωματώνεται με την εκπαίδευση, και ήδη από πολύ μικρή ηλικία, το παιδί έχει εξοικειωθεί με την έννοια. Στην Ιαπωνία, διδάσκεται η φιλοσοφία της προσωρινότητας της ύπαρξης, ακόμα και μέσα από την τελετή του τσαγιού (καταστρέφεται η κούπα μετά από κάθε χρήση).
Διαβάστε σχετικά: Παιδί και τελετή κηδείας
Δυστυχώς φαίνεται πως στο δυτικό κόσμο, υπάρχει μια τάση για αποφυγή της σκέψης όσον αφορά την απώλεια, η οποία οδηγεί σε τραύμα για το παιδί, εάν δεν αντιμετωπιστεί σωστά.
Είναι πολύ σημαντικό να λαμβάνουμε υπόψιν μας τα εξελικτικά στάδια του παιδιού, έτσι ώστε να μπορέσουμε να το βοηθήσουμε να αντιμετωπίσει την διαδικασία του πένθους και της απώλειας ως μέρος της ζωής.
Βρεφική ηλικία: Τα παιδιά στην ηλικία 0-2 ετών δεν έχουν αναπτύξει την έννοια του θανάτου. Παρόλα αυτά, βιώνουν την απώλεια και την αλλαγή στην καθημερινότητά τους και όπως πολύ καλά γνωρίζουμε, απορροφούν την ψυχοσυναισθηματική κατάσταση των ανθρώπων που τα περιβάλλουν.
Ας μην ξεχνάμε πόσο ευαίσθητα είναι σε αυτό το στάδιο, και πως ακόμα δεν έχουν αναπτύξει την πλήρη έκφραση των συναισθημάτων, πόσο μάλιστα τη διαχείρισή τους. Σε περίπτωση που η απώλεια αφορά έναν γονιό, μπορούμε να αντιληφθούμε πως κλονίζεται ο δεσμός του παιδιού (attachment), ο οποίος είναι θεμελιώδους σημασίας για την ψυχική και νευροβιολογική του ανάπτυξη.
Επίσης πολύ σημαντικό να αναφερθεί, είναι πως τα αγαπημένα πρόσωπα είναι συνδεδεμένα με τις αισθήσεις του παιδιού, όπως για παράδειγμα η μυρωδιά της μητέρας, η φωνή της, οι ήχοι των κλειδιών στην πόρτα όταν επιστρέφει ο μπαμπάς από τη δουλειά, ή η τραχιά του γενειάδα.
Μπορεί λοιπόν να βιώσουν ένα σταθερό και έντονο άγχος, το οποίο να εκδηλώνεται με την μορφή αναζήτησης στο χώρο, έντονη αϋπνία και ανησυχία, κλάμα και ευερεθιστότητα. Αυτό που συστήνεται είναι η πλαισίωση τους με πολλή τρυφερότητα και φυσική επαφή. Πολύ σημαντική, είναι επίσης η επιστροφή στην ρουτίνα της καθημερινότητας, ώστε το παιδί να λάβει ξανά το μήνυμα της σταθερότητας.
2-6 ετών: Το παιδί πλέον έχει σταθερότητα του αντικειμένου, ενώ υπάρχει μια τάση να αντιλαμβάνεται το θάνατο ως μια κατάσταση ύπνου, ή να σκέπτεται ότι το αγαπημένο τους πρόσωπο έφυγε. Είναι πολύ σημαντικό να αντιληφθούμε ότι πιθανότατα το παιδί να βιώσει το αίσθημα της εγκατάλειψης, ή ακόμα και να διαμορφώσει την αντίληψη ότι με κάποιο τρόπο δεν ήταν άξιο να κρατήσει κοντά του το αγαπημένο του πρόσωπο.
Είναι ανούσιο όταν μας ρωτούν τι έχει συμβεί να προσπαθούμε να τους πούμε ψέμματα, ενώ συστήνονται οι σύντομες, ειλικρινείς απαντήσεις. Φυσικά σε αυτή την ηλικία είναι έντονος ο ψυχικός πόνος, διότι τα παιδιά δεν έχουν ακόμα μεγάλο βοηθητικό περιβάλλον, καθώς βρίσκονται σε προσχολική ηλικία, και συνήθως είναι στο σπίτι.
Σε αυτή την ηλικία το παιδί μπορεί να παρουσιάσει συμπτώματα παλινδρόμησης (επιστροφή σε προηγούμενες συμπεριφορές) όπως το να πιπιλάνε τον αντίχειρα ή να έχουν νυχτερινή ενούρηση. Επίσης μπορεί το άγχος να εκδηλωθεί με εφιάλτες ή με αυξημένη επιθετικότητα προς τους γονείς. Το κλειδί εδώ είναι η κατανόηση, και η ενθάρρυνση να εκφράζει τα συναισθήματά του, ακόμα και αν είναι αρνητικά.
6-8 ετών: Η σχολική ηλικία του παιδιού σηματοδοτεί και μεγαλύτερη κατανόηση της έννοιας του θανάτου. Υπάρχει κατανόηση για την βιολογική αλλά και συμβολική σημασία του θανάτου, η οποία πολλές φορές εισάγεται και σε παραμύθια, ιστορίες, και ταινίες (π.χ ο βασιλιάς των λιονταριών). Σε αυτή την ηλικία τα παιδιά όχι μόνο βιώνουν μεγαλύτερο εύρος συναισθημάτων, αλλά ο τρόπος που τα αισθάνονται γίνεται ολοένα και πιο βαθύς.
Η εμπειρία της απώλειας μπορεί να γεννήσει ενοχή, κάτι πολύ κοινό στα παιδιά, τα οποία έχουν την εντύπωση πως κάτι έκαναν ή δεν έκαναν σωστά και συνετέλεσε στην απώλεια του αγαπημένου προσώπου. Σε αυτό το στάδιο το πένθος μπορεί να εκδηλωθεί με πτώση της σχολικής απόδοσης, αφηρημάδα, μελαγχολία, ακόμα και απόσυρση. Μπορεί επίσης να παρατηρηθεί δυσκολία συγκέντρωσης ή έντονες εκρήξεις θυμού.
Πολύ σημαντικό είναι να θυμόμαστε πως σε αυτό το στάδιο έχει μεγάλη σημασία η ειλικρίνεια, αλλά και η εκδήλωση των δικών μας συναισθημάτων που βιώνουμε την απώλεια. Όταν εξηγούμε στο παιδί πως κι εμείς έχουμε επηρεαστεί και πως η διαχείριση του θανάτου είναι διαδικασία και όχι απόφαση, γινόμαστε παράδειγμα για αυτά και τα ενθαρρύνουμε να εκφραστούν και τα ίδια. Μην φοβάστε να τους μιλήσετε και να τα κάνετε να εκφραστούν. Ενθαρρύνετε επίσης δραστηριότητες που θα διοχετεύσουν το συναίσθημα, είτε καλλιτεχνικές είτε αθλητικές.
Διαβάστε σχετικά: Πένθος – Απώλειες: Τρόποι αποτελεσματικής διαχείρισης των μικρών παιδιών στις δύσκολες στιγμές τους
Προεφηβική ηλικία και έφηβοι: Στην εφηβεία, τα παιδιά αρχίζουν να σχηματίζουν συγκεκριμένες έννοιες για τη ζωή και οι γνωστικές τους ικανότητες αρχίζουν να προχωρούν γρήγορα. Στην εφηβεία τα παιδιά σχηματίζουν προσωπικές απόψεις για τον κόσμο γύρω τους.
Σε αυτή την ηλικιακή και αναπτυξιακή φάση, η επίδραση της θλίψης επιδεινώνεται. Όντας περισσότερο συναισθηματικά εμπλεκόμενοι, οι έφηβοι ασχολούνται με τα συναισθήματα θλίψης και απώλειας, αλλά ζυγίζουν και τις κοινωνικές επιπτώσεις συναισθημάτων τους, οδηγώντας σε αίσθηση ευαλωτότητας και άγχους.
Αντιλαμβάνονται πως βιώνουν κάτι διαφορετικό από τους συνομήλικους, και μπορεί να δυσκολευτούν να εκφράσουν τη στεναχώρια τους από φόβο μην τους απομακρύνει η ομάδα ή μήπως χαρακτηριστούν ως ευαίσθητοι, αίσθημα που κάνει τους εφήβους να εσωτερικεύουν τον ψυχικό πόνο, οδηγώντας ακόμα και σε σωματοποίηση.
Επίσης, η απώλεια σε αυτή την ηλικία οδηγεί σε θυμό, θλίψη και απογοήτευση εξαιτίας της συνειδητοποίησης ότι ο αποθανών δεν θα είναι εκεί για μελλοντικές στιγμές που αποτελούν ορόσημο της ζωής του εφήβου (νίκες, αποφοίτηση, διακρίσεις κλπ).
Να μην ξεχνάτε πως το κλειδί με το πένθος στην εφηβεία είναι η διατήρηση των σημαντικών σχέσεων και η κατανόηση, ακόμα κι όταν ο έφηβος αντιδρά με άσχημο τρόπο, αλλά και η συνειδητοποίηση πως καλούμαστε να του διδάξουμε την διοχέτευση του συναισθήματος μέσω των σταθερών ορίων.
Φράσεις που θα μπορούσαν να βοηθήσουν είναι καταλαβαίνω πως είσαι θυμωμένος, αλλά δεν χρειάζεται να σπας πράγματα, είναι οκ να είσαι θυμωμένος αλλά όχι να γίνεσαι σκληρός, δεν χρειάζεται να είμαστε δυνατοί όλη την ώρα. Η ανοιχτή συνομιλία θα τους βοηθήσει στην κατανόηση της οικουμενικότητας του θανάτου και την αποφυγή ταύτισης και φόβου που βιώνουν, λόγω της κατανόησης του υπαρξιακού ρόλου του θανάτου και της ζωής, που χαρακτηρίζονται από την αβεβαιότητα.
Βιβλιογραφία:
- Caring About Kids: Talking to Children about Death (DHEW Publication No. 79-939), originally produced by the NIH National Institute of Mental Health.
- Grollman, E. A., editor. Explaining Death to Children. Boston: Beacon Press; 1968.
- Kubler-Ross, E. On Children and Death. New York: MacMillan; 1983.
- Krulik, T., Holaday, B., Martinson, I.S. The Child and Family Facing Life-Threatening Illness.Philadelphia: J.B. Lippincott Co.; 1987
- Lonetto, R. Children’s Conceptions of Death. New York: Springer; 1980.
- Frantz, T.T. When Your Child Has a Life- Threatening Illness. Washington, D.C.: Association for the Care of Children’s Health; 1983.
- Starkman, N. Z's Gift. Seattle: Comprehensive Health Education Foundation; 1988.
- Varley, S. The Badger's Parting Gifts. Mulberry Books; 1992.
- Vigna, J. Saying Goodbye to Daddy. Morton Grove, Illinois: Albert Whitman and Co., 1991.
- Wiener, L.; Best, A.; Pizzo, P. Be A Friend: Children Who Live With HIV Speak. Morton Grove, Illinois: Albert Whitman and Co.; 1994.
