Κάποτε, κάπου διάβασα πως τους πολυτιμότερους θησαυρούς τα παιδιά τους βρίσκουν μόνα τους. Πού όμως και πώς τα παιδιά θα έχουν ένα ευρύ και ασφαλές πεδίο για να ψάξουν γι’ αυτούς;
Ποιο είναι το περιβάλλον που δίνει ευκαιρίες για διερεύνηση, δημιουργικό παιχνίδι και καλλιέργεια της φυσικής περιέργειας; Πού θα γίνει η περισυλλογή και πως θα ενισχυθεί η όλη διαδικασία; Ξεκινώντας με υποθέσεις και θεωρίες, συνεχίζοντας με επιχειρήματα μέσα από σύγχρονες μελέτες και ολοκληρώνοντας με πρακτικές συμβουλές, μια περιπέτεια στη φύση για μικρούς και μεγάλους ξεκινάει…
O Edward Wilson, βιολόγος του πανεπιστημίου του Harvard, στα μέσα της δεκαετίας του 1980 σύστησε μία θεωρία που την ονόμασε «Βιοφιλία» (1). Δεν ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο, μιας και αν πάμε πίσω στους αιώνες ο Αριστοτέλης είχε μιλήσει για τη σύνδεση της φύσης με την ευτυχία καθώς και ο Γερμανός κοινωνικός ψυχολόγος Erich Fromm είχε χρησιμοποιήσει τον ίδιο όρο προγενέστερα του Wilson για να περιγράψει «τον ψυχολογικό προσανατολισμό των ανθρώπων σε ότι είναι ζωντανό και ζωτικό».
Το 1989, από μια ομάδα ακαδημαϊκών του Berkeley, γεννήθηκε ο όρος «Οικοψυχολογία», ο οποίος επισημοποιήθηκε από τον Τheodore Roszak στο βιβλίο του «Η φωνή της Γης» το 1992 (3). Αφορούσε μια νέα κατεύθυνση της επιστήμης της Ψυχολογίας, η οποία δημιουργήθηκε μέσα από την ανάγκη να περιληφθεί το φυσικό περιβάλλον ως ένας βασικός παράγοντας της ανάπτυξης της ψυχικής υγείας και ισορροπίας του ανθρώπου.
Διαβάστε σχετικά: Η φύση ως προστατευτικός παράγοντας σε καταστάσεις κρίσης
Επιστρέφοντας στον Wilson λοιπόν η υπόθεση της βιοφιλίας (Biophilia hypothesis) ή αλλιώς BET υποστηρίζει πως οι άνθρωποι έλκονται ενστικτωδώς προς το φυσικό τους περιβάλλον και χάριν σε βιολογικούς παράγοντες τείνουν να αναζητούν να συνδεθούν με τη φύση και τις διαφορετικές μορφές ζωής που κατοικούν σ’ αυτήν (έντομα, ζώα κτλ.).
Τα δυσάρεστα νέα είναι πως η ευρύτερη εικόνα σήμερα δείχνει πως έχει γίνει μια μετακίνηση από αυτές τις αναζητήσεις, κάνοντας μας να σκεφτόμαστε πως το ένστικτο αυτό έχει σωπάσει ή εμείς έχουμε σταματήσει να το ακολουθούμε μέσα σ’ ένα πλαίσιο μεγάλων κοινωνικών αλλαγών που έχουν προκύψει αλλά και προσωπικών επιλογών.
Οι σύγχρονοι γονείς, παρόλο που ενδεχομένως θεωρητικά αναγνωρίζουν τα θετικά της επαφής των παιδιών με τη φύση, μοιάζει πως δεν καταφέρνουν να εφαρμόσουν εύκολα καλές πρακτικές αλληλεπίδρασης των παιδιών τους με το φυσικό περιβάλλον.
Οι δραστηριότητες εσωτερικού χώρου μοιάζουν πιο εύκολες και ασφαλείς, η ποικιλία παιχνιδιών, ηλεκτρονικών και μη, είναι πλέον απεριόριστη και εκ των πραγμάτων είναι τόσο οι ρυθμοί εργασίας των γονέων που περιορίζουν όσο και οι επιλογές πράσινων χώρων στα αστικά περιβάλλοντα.
Γιατί το πολύ μέσα βλάπτει;
Η παγκόσμια ανησυχία σχετικά με τη καταναλωτική χρήση των σύγχρονων τεχνολογικών μέσων από τα παιδιά είναι όλο και πιο έντονη. Οι καιροί έχουν αλλάξει τόσο πολύ που ενώ παλαιότερα το σύνηθες ήταν οι γονείς να μην μπορούν να «μαζέψουν» τα παιδιά από τη γειτονιά, σήμερα μοιάζει να τα παρακαλούν για να βγουν μια βόλτα.
Όλο αυτό δεν θα μπορούσε να συμβεί χωρίς κόστος. Ένα καινούργιο φαινόμενο που εισήχθη για πρώτη φορά το 2005 από τον Richard Louv, με το όνομα «Nature deficit disorder» (3), φαίνεται πως παρουσιάζεται στα παιδιά της τελευταίας γενιάς όλο και περισσότερο.
Παρόλο που δεν πρόκειται για κάποια επίσημη ιατρική διάγνωση, υπάρχουν επιστήμονες που υποστηρίζουν πως δεν αποκλείεται κάποια στιγμή να ενταχθεί ακόμη και στο DSM-5, το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών. Ουσιαστικά πρόκειται για την αποκοπή των παιδιών από τη «Μητέρα Φύση», η οποία σταδιακά μπορεί να καλλιεργήσει αρνητικές συμπεριφορές και μακροπρόθεσμα να τους παρεμποδίσει να επιτύχουν μια αίσθηση ηρεμίας και ευτυχίας στη ζωή τους.
Είναι όμως μόνο οι οθόνες που μας έχουν αποτραβήξει από τη φύση; Κατά τον Louv υπάρχουν πολλοί παράγοντες και παρακάτω αναφέρονται μερικοί, όπως:
- Ο περιορισμός των ανοιχτών χώρων για παιδιά αλλά και ενήλικες
- Η αυξημένη κίνηση στα αστικά κέντρα
- Ο γονικός φόβος για τα παιδιά, αλλά και για τον εαυτό τους, που μπορεί να οφείλεται και στην κατακλυζόμενη από αρνητικές ειδήσεις ενημέρωση
- Η ολοένα και περισσότερο μείωση της συμπερίληψης του φυσικού περιβάλλοντος στην εκπαίδευση
- Η τεράστια αύξηση της χρήσης των οθονών αλλά και των ηλεκτρονικών μέσων ως τρόποι επικοινωνίας
Οι ανησυχίες αυτές ενισχύονται και από το Αμερικάνικο Δίκτυο Παιδιών και Φύσης (4), το οποίο επισημαίνει μέσα από ένα ευρύ πεδίο επιστημονικών στοιχείων πως η απομάκρυνση από τη φύση μπορεί να συμβάλει στα εξής θέματα:
- Μείωση της χρήσης των αισθήσεων εξαιτίας έλλειψης ερεθισμάτων
- Αύξηση της μυωπίας
- Περιορισμένη λήψη Βιταμίνης D
- Δυσκολίες στην προσοχή και στη συγκέντρωση
- Μείωση της σωματικής άσκησης και αυξημένο ρίσκο παχυσαρκίας
- Υψηλότερα ποσοστά συναισθηματικών και σωματικών ασθενειών
- Υποτίμηση του αυθόρμητου και ανεξάρτητου παιχνιδιού
- Αποδυνάμωση του «οικολογικού αλφαβητισμού – ecological literacy»
«Καθώς οι νέοι περνούν όλο και λιγότερο τη ζωή τους σε ένα φυσικό περιβάλλον, οι αισθήσεις τους στενεύουν», προειδοποιεί ο Louv, «και αυτό μειώνει τον πλούτο της ανθρώπινης εμπειρίας». Από ειδικούς της υγειονομικής περίθαλψης γίνεται αναφορά για την «επιδημία της αδράνειας» στα σύγχρονα παιδιά.
Το ερώτημα που τίθεται στη συνέχεια είναι πώς μπορούμε να επανασυνδεθούμε με το φυσικό περιβάλλον και γιατί είναι μέγιστης σημασίας να το προσπαθήσουμε. Παρακάτω, σε μία προσπάθεια αφύπνισης της αναγκαιότητας αυτής, συνοψίζονται μερικοί από τους πιο σημαντικούς λόγους που η επαφή με τη φύση από τις πολύ μικρές ηλικίες είναι απαραίτητη για την ψυχική, πνευματική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών.
Γιατί τα παιδιά πρέπει να βρίσκονται στη φύση;
Πολλές σύγχρονες έρευνες (5) υποστηρίζουν πως το όφελος από τον χρόνο που καταναλώνουμε σε εξωτερικούς χώρους είναι πολύ μεγαλύτερο απ΄ όσο φανταζόμαστε. Μερικοί υποστηρίζουν ότι μπορεί να είναι σε οποιοδήποτε υπαίθριο περιβάλλον, ενώ άλλοι ισχυρίζονται πως πρέπει να είναι ένα «πράσινο» περιβάλλον. Υπάρχουν μελέτες που έχουν δείξει πως ακόμη και η έκθεση σε εικόνες από φυσικά περιβάλλοντα μπορεί να ωφελεί την ψυχική υγεία, π.χ. παρακολουθώντας ένα ντοκιμαντέρ στη τηλεόραση.
Παρόλες τις διαφορετικές τοποθετήσεις οι περισσότερες μελέτες συμφωνούν στο ότι τα παιδιά που παίζουν περισσότερο έξω είναι πιο έξυπνα, πιο ευτυχισμένα, πιο προσεκτικά και λιγότερο ανήσυχα από τα παιδιά που περνούν περισσότερο χρόνο σε εσωτερικούς χώρους.
Παρόλο που δεν είναι πάντα σαφές τι ακριβώς συμβαίνει στη γνωστική διαδικασία και στη βελτίωση της διάθεσης, υπάρχουν μερικά πράγματα που γνωρίζουμε σχετικά με το γιατί η φύση κάνει καλό στο μυαλό των παιδιών. Παρακάτω συγκεντρώνονται 10+1 λόγοι:
1) Βελτιώνει τις κοινωνικές δεξιότητες. Τα παιδιά στην ύπαιθρο θα κάνουν φίλους μέσα από το παιχνίδι, ενώ θα έχουν από κοινού ευκαιρίες να επιλύσουν ζητήματα που θα προκύψουν και να συζητήσουν τις απορίες τους.
2) Προωθεί τη δημιουργικότητα και τη φαντασία. Μέσω ενός αδόμητου στυλ παιχνιδιού τα παιδιά σκέφτονται πιο ελεύθερα, σχεδιάζουν τις δικές τους δραστηριότητες και μαθαίνουν να προσεγγίζουν τον κόσμο με εφευρετικούς τρόπους.
3) Ενισχύει την αυτοπεποίθηση και την ψυχική ανθεκτικότητα. Αφήνοντας το παιδί σας να επιλέξει πώς θα αντιμετωπίσει τη φύση με τις δυσκολίες και τα ρίσκα που προσφέρει, καλλιεργεί τη δύναμη του να ελέγχει και να εμπιστεύεται τις δικές του ενέργειες.
4) Ευαισθητοποιεί και αφυπνίζει. Ευαισθητοποιεί σχετικά με θέματα που αφορούν το περιβάλλον, την προστασία της άγριας φύσης και των φυσικών πόρων.
5) Διδάσκει ευθύνη. Η διαδικασία στην οποία μπαίνει ένα παιδί φροντίζοντας τα ζώντα μέρη του περιβάλλοντός του σημαίνει ότι θα μάθουν για παράδειγμα τι συμβαίνει όταν βγάλουν ένα λουλούδι από τις ρίζες του ή ξεχάσουν να ποτίσουν ένα φυτό.
6) Βελτιώνει τις ακαδημαϊκές επιδόσεις. Αυξάνει τον ενθουσιασμό και τη δέσμευση για γνώση, ενώ παράλληλα ενισχύει την ικανότητα προσοχής, παρατηρητικότητας, συγκέντρωσης κτλ.
7) Τους κάνει να σκέφτονται. Τα φαινόμενα που εμφανίζονται φυσικά σε αυλές και πάρκα καθημερινά κάνουν τα παιδιά να κάνουν ερωτήσεις για τη γη και τη ζωή που υποστηρίζει.
8) Παρέχει ολιστική διέγερση των αισθήσεων. Η φύση μπορεί να φαίνεται λιγότερο διεγερτική από τα βιντεοπαιχνίδια αλλά στην πραγματικότητα ενεργοποιεί περισσότερες αισθήσεις – μπορείτε να δείτε, να ακούσετε, να μυρίσετε, να αγγίξετε κτλ.
9) Κάνει τα παιδιά να κινούνται. Οι περισσότεροι τρόποι αλληλεπίδρασης με τη φύση περιλαμβάνουν περισσότερη άσκηση από ό,τι όταν κάθονται τα παιδιά στον καναπέ ή περιορίζεται η κίνηση τους στους εσωτερικούς χώρους.
10) Βελτιώνει τη συμπεριφορά. Οι οργανικές αντιδράσεις στην έκθεση σε φυσικά περιβάλλοντα, όπως η μείωση της κορτιζόλης και η αύξηση της σεροτονίνης, περιορίζουν το αίσθημα θυμού και τις επιθετικές συμπεριφορές καθώς ενισχύουν το αίσθημα ευεξίας.
11) Μειώνει το άγχος και την κόπωση. Σύμφωνα με τη θεωρία της «Αποκατάστασης της Προσοχής» (6), στα αστικά περιβάλλοντα για να εστιάσουμε την προσοχή μας κάπου απαιτείται να αγνοούμε τους περισπασμούς κι έτσι εξαντλούμε τον εγκέφαλό μας πιο γρήγορα. Αντιθέτως, στα φυσικά περιβάλλοντα εφαρμόζουμε έναν αβίαστο τύπο προσοχής που δημιουργεί συναισθήματα ευχαρίστησης και όχι κόπωση.
Διαβάστε σχετικά: Οι άνθρωποι είναι πιο ευτυχισμένοι σε ένα πιο όμορφο, γραφικό περιβάλλον
Τι μπορούμε να κάνουμε στη φύση;
Ευτυχώς, υπάρχουν πολλοί τρόποι να κάνουμε τη πρόσκληση στη φύση ελκυστική ώστε να ανταγωνίζεται τις δραστηριότητες που τα παιδιά συνήθως θέλουν να κάνουν μέσα. Το σημαντικό είναι αυτό να γίνεται συστηματικά ώστε να εδραιωθεί από μικρές ηλικίες η επαφή με το φυσικό περιβάλλον και η επιθυμία για εξερεύνηση σ΄αυτό. Σύμφωνα με τους ειδικούς αρκεί μία «πράσινη» ώρα την ημέρα ώστε να επιτευχθεί αυτή η σχέση αλληλεπίδρασης (7).
Η ιδέα της «πράσινης» ώρας προέρχεται από έρευνες συσχέτισης του δημιουργικού παιχνιδιού με την υγεία από τα Κέντρα Ελέγχου Νόσων και την Ακαδημία Παιδιατρικής της Αμερικής. Οι μελέτες έχουν αναδείξει πως ο καλύτερος τρόπος σύνδεσης των νέων με μια δια βίου ανησυχία για τη φύση, την άγρια φύση και γενικότερα της σχέσης τους με το ύπαιθρο είναι μέσω τακτικών θετικών εμπειριών σε αυτό.
Παρακάτω προτείνονται μόνο μερικές ιδέες, μιας και ούτως ή άλλως η λίστα είναι ανεξάντλητη. Υπάρχουν άπειροι τρόποι δραστηριότητας σε εξωτερικά περιβάλλοντα, από τη βεράντα, την αυλή και τον ακάλυπτο, το πάρκο και το άλσος, έως ένα κοντινό μονοπάτι πεζοπορίας και μια μακρινή λίμνη, που αναδεικνύουν τρόπους έκθεσης και αλληλεπίδρασης με τη φύση.
- Ένας μεγεθυντικός φακός, ένα φτυάρι, μια τσιμπίδα, ένα βάζο, ένα κουτί, κ.α. θα προωθήσουν τρόπους εξερεύνησης.
- Βγείτε έξω προς ταυτοποίηση στοιχείων: Πάρτε ένα εικονογραφημένο βιβλίο με έντομα, πουλιά, φυτά, δέντρα ή λουλούδια στην τσάντα και ανακαλύψτε τα.
- Δημιουργήστε κυνήγι θησαυρού: Με οδηγό μια λίστα πραγμάτων που έχετε προετοιμάσει από το σπίτι, πηγαίνετε μια βόλτα προς εύρεση των αντικειμένων.
- Ξεκινήστε μια συλλογή: Η έναρξη μιας συλλογής είναι ελκυστική, δίνοντας στα παιδιά κίνητρο να περνούν χρόνο συστηματικά σε εξωτερικούς χώρους.
- Φυτέψτε ένα σπόρο: Η παρακολούθηση της προόδου και ολοκλήρωση του τελικού προϊόντος ενός σπόρου που φυτεύτηκε παρέχει μια αίσθηση επίτευξης.
- Δημιουργήστε ένα μικρό μποστάνι ακόμη και στη βεράντα: Η διαδικασία μπορεί να τους κάνει να εκτιμήσουν περισσότερο το φαγητό τους και από πού προέρχεται.
- Πηγαίνετε έναν περίπατο με σκοπό: Το περπάτημα σε ένα μονοπάτι που μπορεί να καταλήγει στη θέαση της πόλης από ψηλά ή ενός ηλιοβασιλέματος δίνει μια αίσθηση ολοκλήρωσης, ανταμείβοντας τα παιδιά για την διαδρομή που διάνυσαν.
- Κάντε ένα δώρο στη φύση: Φορέστε γάντια πάρτε σακούλες και μπείτε μαζί με τα παιδιά στο ρόλο του καθαριστή-σωτήρα, γιατί στη φύση ότι δεν αφομοιώνεται βλάπτει.
- Μεταμορφωθείτε στη φύση: Μια μεταμφίεση με στολή ελέφαντα ή Πίτερ Παν θα πάρει άλλες διαστάσεις μέσα σ΄ένα λιβάδι ή ανάμεσα στους κορμούς ενός δάσους.
- Δημιουργήστε έργα τέχνης από φυσικά υλικά: Για τις πιο δύσκολες βροχερές μέρες ή για παιδιά που δεν παρακινούνται εύκολα στο να βγουν έξω ζητήστε τους να χρησιμοποιήσουν αντικείμενα από τη φύση για δημιουργίες εντός σπιτιού.
- Φτιάξτε κάτι και επιστρέψτε για επίβλεψη: Μπορείτε ακόμη να αντιστρέψετε τη διαδικασία και να δημιουργήσετε πράγματα που θα αφήσετε εσείς στο φυσικό περιβάλλον όπως για παράδειγμα τροφοδότες πουλιών ή ένα περβάζι από ξύλα.
- Δημιουργία ημερολογίου – scrapbook. Το να κρατούν τα παιδιά σημειώσεις από κάθε εξόρμηση με παρατηρήσεις, απορίες, ενθύμια, μικρά σκίτσα, κ.α. μπορεί να είναι μια πολύ δημιουργική διαδικασία η οποία θα ενισχύσει πολλές δεξιότητες ευχάριστα.
- Χρησιμοποιήστε την τεχνολογία προς όφελός σας: Αν οι αντιστάσεις είναι έντονες προτείνετε στο παιδί να πάρει μαζί μια κάμερα ή ακόμη κι ένα κινητό και να δημιουργήσει βίντεο ή φωτογραφικά albums από τις επισκέψεις του στη φύση.
Κατά τον Louv η φύση δημιουργεί μια μοναδική αίσθηση θαύματος για τα παιδιά που κανένα άλλο περιβάλλον δεν μπορεί να προσφέρει. Νομίζω πως εμείς οι ενήλικες το γνωρίζουμε αυτό μέσα από τις δικές μας εμπειρίες και μνήμες. Αυτό που χρειάζεται για να προσφέρουμε αυτό το «θαύμα» στα παιδιά είναι διάθεση και προγραμματισμός τόσο από τη θέση το γονιού όσο και από αυτή του εκπαιδευτικού. Η φύση είναι εκεί (8) με τους θησαυρούς της και μας περιμένει για να τους βιώσουμε!
Βιβλιογραφία και χρήσιμοι σύνδεσμοι:
(1) Edward Wilson, Biophilia, Harvard University Press, 1984
(2) Τheodore Roszak, Τhe Voice of the Earth, Simon & Schuster, 1992
(3) Richard Louv, Last Child in the Woods: Saving Our Children from Nature-Deficit Disorder, Αtlantic Books, 2010.
(5) www.childrenandnature.org/resources/category/benefits-of-nature/
(6) www.positivepsychology.com/attention-restoration-theory/
(7) www.nwf.org
