Νίκος Ι. Μουρίκης

Θεραπευτικός διάλογος

Θεραπευτικός διάλογος

Νίκος Ι. Μουρίκης
ψυχοθεραπευτής διεξάγει διάλογο με τον θεραπευόμενό του
Image credit: Pavel Danilyuk / pexels.com

Η ψυχοθεραπεία συνίσταται στην προσπάθεια να δομηθεί από κοινού η ιστορία, γεφυρώνοντας αυθαίρετα ή μη τα κενά ανάμεσα στο αφήγημα και στην συνειδητή ή ασυνείδητη αίσθηση περί ιστορίας, έτσι ώστε να αναδυθούν νέα νοήματα που θα απαλύνουν τα συμπτώματα και θα οδηγήσουν την αυτογνωσία ένα βήμα παραπέρα.


Όταν ως θεραπευτές συναντάμε έναν άνθρωπο ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια ιστορία. Ο Manuel Schoch ισχυρίζεται ότι ως άνθρωποι είμαστε όμοιοι απλά οι ιστορίες μας διαφέρουν. Συνεπώς κάθε φορά πρόκειται για μια μοναδική ιστορία.

Ως ιστορία ορίζω το παρελθόν του θεραπευόμενου, το σύνολο των συμβάντων που έχουν διαδραματιστεί στη ζωή του, το διαχρονικό σύνολο των συναισθημάτων και το διαχρονικό σύστημα των πεποιθήσεων. Η ιστορία υπάρχει αντικειμενικά, αλλά κανείς δεν μπορεί να την διηγηθεί. Σίγουρα δεν δύναται να την διηγηθεί ο παρατηρητής-θεραπευτής καθώς τη διαβάζει σύμφωνα με τα δικά του υποκειμενικά κριτήρια, προκαταλήψεις και περιορισμούς.

Ούτε όμως και ο ίδιος ο θεραπευόμενος, απλά γιατί ένα μεγάλο μέρος της είναι κρυμμένο στο ασυνείδητο αλλά και επειδή ένα εξίσου μεγάλο μέρος βρίσκεται κατακερματισμένο σε μια παράθεση γεγονότων χωρίς κυκλική σύνδεση αιτίου-αιτιατού και χωρίς επαρκή νοηματοδότηση.

Αυτό που φτάνει στ’ αυτιά μας είναι το αφήγημα και με αυτό καλούμαστε να εργαστούμε. Αφήγημα είναι ο τρόπος που κάθε φορά ο θεραπευόμενος νοηματοδοτεί την ιστορία του, το παρελθόν, παρόν και μέλλον της ζωής του.

Η ψυχοθεραπεία συνίσταται στην προσπάθεια να δομηθεί από κοινού η ιστορία, γεφυρώνοντας αυθαίρετα ή μη τα κενά ανάμεσα στο αφήγημα και στην συνειδητή ή ασυνείδητη αίσθηση περί ιστορίας, έτσι ώστε να αναδυθούν νέα νοήματα που θα απαλύνουν τα συμπτώματα και θα οδηγήσουν την αυτογνωσία ένα βήμα παραπέρα.

Κάθε φορά που αναδύεται ένα καινούριο νόημα μια καινούρια οπτική, μεταβάλλεται το αφήγημα μέχρις ότου ο πελάτης να θεωρήσει ότι έχει συγγράψει ένα σημαντικό μέρος της προσωπικής του ιστορίας. Τότε το αφήγημα θα του προξενεί σημαντικά λιγότερο πόνο, θυμό και φόβο ή αγωνία.

Συνεπώς στον χώρο της θεραπευτικής σχέσης, και πιο συγκεκριμένα του θεραπευτικού διαλόγου, συνυπάρχει ένα αφήγημα και μια ανάγνωσή του. Όπως θα δούμε εξωτερικεύοντας ο θεραπευτής την ανάγνωσή του αποδομεί το αφήγημα και από κοινού δομείται ένα νέο.

Πώς μπορεί ο θεραπευτής να αντισταθεί στην έμφυτη ανθρώπινη τάση για βεβαιότητα; Πώς ν’ ακούσει το αφήγημα και πώς να το αξιολογήσει, χωρίς να παρεμβάλλεται η δική του ιστορία, εκπαίδευση και κλινική εμπειρία; Στην πράξη ο θεραπευτής διαρκώς έρχεται αντιμέτωπος με την ανάγκη του θεραπευόμενου να λάβει υποστήριξη από έναν ειδικό, από κάποιον που γνωρίζει. Ο θεραπευόμενος ρητά ή άρρητα ζητάει την σοφία του θεραπευτή.

Θεωρώ ότι, καθώς η σοφία είναι μία ιδεατή κατάσταση, σε τελική ανάλυση είναι αδύνατον να εργαστούμε χωρίς το παραμικρό ολίσθημα στην αυθαιρεσία. Ενυπάρχει μια έμφυτη τάση να ακολουθήσουμε το γνωστό, γιατί σ’ αυτήν την περιοχή αισθανόμαστε ασφαλείς. Έτσι χρειάζεται να λειτουργήσουμε ως διαμεσολαβητές ανάμεσα στο δυναμικό σοφίας του σύμπαντος και το ατομικό δυναμικό σοφίας του πελάτη ώστε εκείνος να γίνει στην πράξη ο ειδικός.


Διαβάστε σχετικά: Η ψυχοθεραπεία δουλεύει μόνο αν βοηθάς κι εσύ


Διαβάζοντας η ομάδα του Μιλάνο τον «γεννήτορα της συστημικής σκέψης» Gregory Bateson, εγκαταλείπει την πρωτοκυβερνητική προσέγγιση και εισάγει την έννοια της ωφέλιμης ή μη υπόθεσης.

Αρχές του ‘80 το φιλοσοφικό ρεύμα του κονστρουκτιβισμού υιοθετεί την άποψη ότι ο θεραπευτής είναι μέρος του συστήματος Και καθώς «το σύστημα ορίζει το πρόβλημα» ο θεραπευτής γίνεται μέρος του προβλήματος. Σήμερα πια είμαστε στην εποχή του μεταμοντερνισμού, όπως αυτός εκφράζεται μέσα από τον κοινωνικό κονστρουξιονισμό και το αφηγηματικό μοντέλο. «Το πρόβλημα ορίζει το σύστημα» (Anderson και Goolishian, 1988).

Το ερώτημα που τίθεται είναι ποιος εισάγει την υπόθεση στον διάλογο και σε ποια χρονική στιγμή. Αν είναι ο θεραπευτής αυτός που καλείται να κατασκευάσει τις υποθέσεις, τότε δεν έχει εγκαταλείψει ποτέ τη θέση του ειδικού.

Το 1996 ο Luigi Boscolo και Paolo Bertrando υποστηρίζουν ότι η υπόθεση αναδύεται στον «ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στον θεραπευτή και τον θεραπευόμενο». Χώρος είναι ο διάλογος και καθήκον του θεραπευτή είναι να κρατήσει τον διάλογο ανοιχτό, ώστε από κοινού θεραπευτής και θεραπευόμενος να γεννήσουν μιαν υπόθεση.

Ο θεραπευτής κινείται τόσο στον συγχρονικό χρόνο όσο και στον διαχρονικό χρόνο του αφηγήματος. Εργαζόμενος στο εδώ και τώρα ο θεραπευτής (συγχρονικός χρόνος) μπορεί να θεματοποιήσει τη θεραπευτική σχέση ή να απομονώσει ένα συγκεκριμένο σημείο της οικογενειακής ιστορίας. Άλλες φορές κινείται ελεύθερα στον χρόνο (διαχρονικός χρόνος) διερευνώντας γεγονότα ή νοήματα από το παρελθόν συνεισφέροντας μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες στην αναδόμηση νέων αφηγημάτων.

Ο θεραπευτής δεν πρέπει να βιαστεί να εισάγει μια υπόθεση καθώς τότε οδηγεί τον διάλογο θέλοντας ή μη σε μια στόχευση (ή αγκίστρωση αν θέλετε) και δεν ακούει αυτό που συμβαίνει στο εδώ και τώρα της συνεδρίας, με όποιες συνέπειες αυτό συνεπάγεται, και τότε γίνεται και πάλι αυτός ο ειδικός.

Τι γίνεται όμως με τους θεραπευόμενους που δεν έχουν το «χάρισμα», αναστοχαζόμενοι πάνω στην ιστορία τους να συγκατασκευάζουν υποθέσεις; Σ’ αυτές τις περιπτώσεις το αφήγημα διαπερνάται από την στερεότυπη διαπίστωση πώς «δεν γνωρίζω», μιαν άμυνα (απώθηση) που στοχεύει στο να απαλυνθούν αρνητικά συναισθήματα, όπως πόνος, θυμός και φόβος.

Πώς αποκρινόμαστε; Ένας τρόπος κλινικής εργασίας δεν είναι η ενεργητική ακρόαση, το να προτείνουμε εμείς πιθανά συναισθήματα, ώστε με την πάροδο του χρόνου να μάθει ο ίδιος θεραπευόμενος να τα αναγνωρίζει; Όταν λείπει (προς το παρόν τουλάχιστον) η εναισθησία του πελάτη γίνεται ακόμα πιο επιτακτική η ενσυναίσθηση του θεραπευτή.

Δεν θεωρώ ότι μια τέτοια πρακτική παγιώνει στον όποιο χρόνο της θεραπευτικής σχέσης τον ρόλο του θεραπευτή ως ειδικού. Η ενεργητική ακρόαση είναι απόκριση σε έναν λόγο και προάγει έναν νέο λόγο. Η ενσυναίσθηση, δηλαδή η προσεκτική εισαγωγή στον διάλογο πιθανών συναισθημάτων, το καθρέφτισμα (mirroring) και το κράτημα (holding), δεν είναι τίποτε άλλο από εξωτερικά ερεθίσματα που δύνανται να γεννήσουν λόγους, να γίνουν μια μελωδική γραμμή στην αρμονία του πολυφωνικού διαλόγου. Η σιωπή τροφοδοτεί τον εσωτερικό διάλογο του πελάτη (και του θεραπευτή) και μπορεί να γίνει τόσο εκκωφαντική ώστε ο πελάτης να αρχίσει να μοιράζεται τα σπαράγματα του αφηγήματός του.

Οι Anderson και Goolishian «καταργούν» κάθε απαίτηση για μια υπόθεση. Ο θεραπευτής λαμβάνει τη «θέση του μη γνωρίζοντος» (1992) χωρίς να παραγνωρίζουν το γεγονός ότι ο θεραπευτής είναι προκατειλημμένος από την εμπειρία του. Αυτό που μας προτρέπουν είναι να ακούμε με τέτοιον τρόπο, ώστε η προϋπάρχουσα εμπειρία μας να μην μας αναγκάζει να κλεινόμαστε από ολόκληρο το νόημα της εμπειρίας του θεραπευόμενου, όπως αυτός την αφηγείται.

Αντιθέτως όλη η διεξαγωγή της συζήτησης στον θεραπευτικό χώρο πρέπει να στοχεύει στο να οδηγεί ο θεραπευόμενος τον θεραπευτή να διερωτάται συνεχώς αν είναι έγκυρη η κατανόησή του για το αφήγημα.

Οι Anderson και Goolishian επικαλούνται τη μέθοδο του Σωκράτη. Η σωκρατική μέθοδος κατ’ αυτούς δεν έχει τίποτε να κάνει με την εκμαίευση των επιθυμητών απαντήσεων.

Ο ίδιος ο Σωκράτης λέγει: «Ουδέν γνωρίζω ούτε διδάσκω κάτι, αλλά μόνο απορίες έχω». «Εγώ μεν ουδέν γνωρίζω εκτός από ένα μόνο, το να δίνω λόγον και να λαμβάνω (λόγον), δηλαδή την ανταλλαγή απόψεων, που είναι το άπαν».

Ο Bertrando επανέρχεται το 2006 σε μια οπτική της «συστημικής υπόθεσης ως συνεργατικής πράξης, που συμπεριλαμβάνει τον διάλογο ανάμεσα στους θεραπευτές και τους πελάτες, καθώς η διαδραστική υπόθεση δημιουργείται από την αλληλεπίδραση όσων συμμετέχουν στον θεραπευτικό διάλογο και άρα μπορεί να θεωρηθεί από μόνη της ένας διάλογος».

Η Anderson (2007) αναφέρεται στην δική της κατανόηση της ερμηνευτικής που επηρεάζει την αντίληψή για το «άρρητο» και «αυτό που δεν έχει ακόμα ειπωθεί». Καθώς ο άνθρωπος, συνεπώς και ο θεραπευτής, υπάρχει μέσα στη γλώσσα, μέσω του διαλόγου εμφανίζονται νέες αφηγήσεις και νέες ιστορίες. «H ερμηνεία είναι μια σχεσιακή διαδικασία».

Συνεπώς η θεραπευτική σχέση είναι ένας ισότιμος διάλογος, στον οποίον η ερμηνεία του αφηγήματος παράγει μια νέα και εμβαθύνει την υπάρχουσα σχέση. Αλλά και ο Bertrando προκρίνει τις σχεσιακές υποθέσεις, αυτές δηλαδή που αναφέρονται στο «πώς», έναντι των οντολογικών, αυτών που αναφέρονται στο «είναι» και το «γιατί».

Αφ’ ετέρου o Μπαχτίν ανθίσταται στην ιδέα ενός λόγου προφορικού ή γραπτού, σύμφωνα με την οποίαν υπάρχει ένας ενεργητικός ομιλητής και ένας παθητικός ακροατής. Ακόμα και αν η απόκριση του ακροατή εμφανίζει μια σχετική χρονική υστέρηση πάντοτε ο ομιλητής και ο ακροατής βρίσκονται σε μια και από τις δύο πλευρές ενεργή διαδικασία ερωτοαποκρίσεων, άρα σε έναν διάλογο. «Κάθε εκφώνημα είναι ένας κρίκος σε μια πολύ σύνθετα οργανωμένη αλυσίδα εκφωνημάτων» (Μ. Μπαχτίν, 1997)

Διαβάζοντας ο Bertrando (2006) τον Μπαχτίν επικεντρώνεται σε μία διπλή διάσταση της γλώσσας. Αφενός υπάρχει μια κεντρομόλος ενοποιητική δύναμη, η οποία τείνει να παράγει μία και μόνο φωνή, και αυτή με τη σειρά της θα γεννήσει οντολογικές και όχι σχεσιακές υποθέσεις. Από την άλλη υπάρχει και μια φυγόκεντρος, που οδηγεί στον διάλογο ανάμεσα σε διαφορετικές γλώσσες, δηλαδή διαφορετικές εκ μέρους του πελάτη κατανοήσεις για και εμπειρίες από την κόσμο.

Με τη σειρά της η Anderson (2007) μας προσκαλεί στην δημοσιοποίηση των εσωτερικών σκέψεων σε μια προσπάθεια ο μονολογικός εσωτερικός διάλογος του θεραπευτή να επάγει την αποκριτική κατανόηση του πελάτη, καθώς παθητική κατανόηση δεν υφίσταται κατά Μπαχτίν, και προτείνει ένα σχεσιακό-αποκριτικό τρόπο κατανόησης.

Οι εσωτερικευμένες θέσεις είναι όπως μας δείχνει η κλινική πράξη συνήθως εξωτερικές φωνές σημαντικών άλλων (πχ μητέρα και πατέρας) που δομούν και συντηρούν το αξιακό του πελάτη. Αν λάβουμε όμως υπ’ όψιν το φαινόμενο της μεταβίβασης και της αντιμεταβίβασης κατά τη θεραπευτική διαδικασία, αναντίρρητα σημαντικός άλλος καθίσταται και ο θεραπευτής.


Διαβάστε σχετικά: Τι μαθαίνουν οι θεραπευτές από τους θεραπευόμενούς τους


Ο θεραπευτής αξιοποιεί την αναπότρεπτη τάση για μεταβίβαση, η οποία πιθανόν μεταμορφώνει μια υπόθεση σε μια εσωτερικευμένη εξωτερική φωνή, γιατί αυτό ακριβώς είναι το ζητούμενο, αρχικά η αποδόμηση του συστήματος πεποιθήσεων του πελάτη μέσω του εμπλουτισμού τους με άλλες και εν τέλει η ριζική του αναδόμηση.

Ο θεραπευτής με τη σειρά του βρίσκεται συνεχώς, παράλληλα με τον θεραπευτικό διάλογο, σε έναν εσωτερικό διάλογο. Σύμφωνα με τον Bertrando (2006) μια θεραπεία αξίζει να ονομάζεται διαλογική, μόνο αν χαρακτηρίζεται από την κατά Μπαχτίν «πολυφωνική συνύπαρξη διαφορετικών Λόγων και οπτικών, από τις οποίες μπορεί να αναδυθεί μια νέα οπτική». Τότε από τη θέση του «μη γνωρίζοντος» θα μπορούσε να προκύψει η θέση του «γνωρίζουμε από κοινού». Αυτό δεν είναι και ο απώτερος σκοπός της διαλεκτικής του Σωκράτη;

Αναπτύσσοντας τη θεωρία του περί διπλού δεσμού (1972) ο Bateson διατυπώνει την περίφημη ρήση «..Μια διαφορά που κάνει τη διαφορά είναι μια ιδέα. Είναι ένα bit, μία στοιχειώδης μονάδα πληροφορίας…»

Η επιστημολογία του Bateson χαρακτηρίζεται από την άρνηση της υλιστικής θέσης περί δυνατότητας απομόνωσης του πλαισίου. Γράφει σχετικά: «Το όλον βρίσκεται πάντα σε μια μετα-σχέση με τα μέρη του…Το μικρότερο πλαίσιο δε μπορεί ποτέ να καθορίσει το μεγαλύτερο!»

Ακολουθώντας αυτή την επιστημολογία, μια υπόθεση που συζητείται στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου διαλόγου δεν μπορεί να υποκαταστήσει την αλληλουχία υποθέσεων κατά τη συνολική διαδικασία του διαλόγου, ευρισκόμενη όμως σε μια μετα-σχέση με εκείνην μας προσκαλεί στον διαρκή αναστοχασμό και την διαρκή αναπλαισίωση.

Όπως το πλαίσιο-μέρος δεν μπορεί να απομονωθεί από το πλαίσιο-όλον, έτσι και μια υπόθεση δε μπορεί να απομονωθεί από τον διάλογο στον οποίον αναδύεται. Επίσης ο διάλογος δεν δύναται να απομονωθεί από το πλαίσιο μέσα στο οποίο κάθε φορά διεξάγεται.

Αφετέρου με κάθε υπόθεση γεννιέται ένα νέο νόημα, το οποίο συνδέεται με ένα αφήγημα. Το αφήγημα προϋποθέτει ένα πλαίσιο διαλόγου. Συνεπώς είτε για υποθέσεις ομιλούμε είτε για νοήματα, αυτά δεν μπορούν να υπάρξουν ξεχωριστά από το πλαίσιο στο οποίο αναδύονται. Κάθε αναπλαισίωση παράγει ένα νέο νόημα και επηρεάζει σημαντικά την υπόθεση.

Εκ των ανωτέρω δυνάμεθα να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι υπόθεση είναι το πλαίσιο. Η τελευταία, τροποποιημένη και ως το έπακρο σμιλεμένη υπόθεση είναι το τελικό αφήγημα, η καλύτερη δυνατή νοηματοδότηση της ιστορίας στο όλον-πλαίσιο.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο επιλύονται ή έστω σχετικοποιούνται οι διαφορές στις θεωρητικές προσεγγίσεις σχετικά με την αναγκαιότητα ή μη χρήσης των υποθέσεων κατά τη θεραπευτική συζήτηση.


Βιβλιογραφία

  1. Manuel Schoch, «Τα χαρίσματα θεραπεύουν», Ισόρροπον, Αθήνα 2006
  1. Paolo Bertrando, Teresa Arceloni, «Οι υποθέσεις είναι διάλογοι: όταν μοιραζόμαστε τις υποθέσεις με τους πελάτες», περιοδικό της Ε.Ε.Σ.ΣΚ.Ε.Ψ.Ο «Συστημική Σκέψη & Ψυχοθεραπεία», Τεύχος 2, Απρίλιος 2013
  1. Luigi Boscolo και Paolo Bertrando, «Ατομική Συστημική Θεραπεία», Μαΐστρος, Αθήνα 2008
  1. Harlene Anderson and Harold Goolishian, “The Client is the Expert: a Not-Knowing Approach to Therapy”, 1992, in S. McNamee & K. J. Gergen (Eds.),Inquiries in social construction. Therapy as social construction(p. 25–39). Sage Publications, Inc.
  1. Harlene Anderson & Diane Gehart, «Συνεργατική θεραπεία-Σχέσεις και συζητήσεις που κάνουν τη διαφορά», UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη 2014
  1. Harlene Anderson & Harold Goolishian, (1988), “Human Systems as Linguistic Systems: Preliminary and evolving ideas about the implications for clinical theory”, Family Process, 27, 371-393.
  1. Μιχαήλ Μπαχτίν, «Το πρόβλημα των ειδών του λόγου», Futura, Αθήνα 2014
  1. Gregory Bateson, «Βήματα για μια οικολογία του νου», UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη 2017
  1. Ιάμβλιχος, «Προτρεπτικός επί φιλοσοφίαν», Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2002
  1. Ολυμπιόδωρος, «Σχόλια εις τον Πλατωνικόν Αλκιβιάδη», e-book, google.books

*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*

2. banner diafhmishs mypsychologist koino

Κάντε like στην σελίδα μας στο Facebook 
Ακολουθήστε μας στο Twitter 

Βρείτε μας στα...