Σε περιόδους που η χώρα αντιμετωπίζει συνεχείς κρίσεις, ξεκινώντας από τις παλινδρομήσεις και τα αδιέξοδα στην μεταρρύθμιση των ψυχιατρικών υπηρεσιών, την δεκαετή οικονομική, κοινωνική και πολιτική κρίση και πλέον την κρίση της πανδημίας, η ψυχιατρική αποκατάσταση δεν πρέπει να υποβαθμιστεί περεταίρω.
Αφορμή για το συγκεκριμένο άρθρο είναι ο θάνατος τον περασμένο Ιούλιο του William (Bill) Anthony. Ο Anthony αποτέλεσε σύμφωνα με τους επί δεκαετίες στενούς του συνεργάτες, εμπειρογνώμονες απ’ όλο τον κόσμο, αλλά και άτομα με προσωπική εμπειρία ψυχιατρικών προβλημάτων και συγγενείς τους που ωφελήθηκαν άμεσα και ουσιαστικά από το έργο του, μία τεράστια προσωπικότητα στο χώρο της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης.
Υπήρξε το 1979 ιδρυτής του Center for Psychosocial Rehabilitation του Πανεπιστημίου της Βοστώνης και διευθυντής του ως το 2011 που συνταξιοδοτήθηκε. Υποστήριξε θεσμικά και επιστημονικά την ίδρυση και άλλων σημαντικών φορέων, όπως το National Empowerment Center στις Η.Π.Α. Κατείχε σημαντικότατο στον καθορισμό και την ανάπτυξη της έννοιας του recovery.
Η δημοσίευση του με τίτλο «Recovery From Mental Illness: The Guiding Vision of the Mental Health Service System in the 1990s» (Anthony, 1993) αναφέρεται ως μία από τις πιο επιδραστικές στο αντικείμενο. Ο Anthony έγραφε χαρακτηριστικά εκεί ότι το recovery προϋποθέτει την ανάπτυξη ενός νέου νοήματος και σκοπού της ζωής ενός ατόμου, όπως αυτός αναπτύσσεται πέρα από τις καταστροφικές επιπτώσεις της ψυχιατρικής μειονεξίας.
Έκανε λόγο για το ταξίδι της ζωής του ατόμου στο οποίο οι υπηρεσίες, το κοινωνικό δίκτυο πρέπει να τον συνοδεύσει και να τον στηρίξει. Όσοι εμπλέκονται με το μοντέλο του recovery αναζητούν απαντήσεις σχετικά με μία διαρκή δυναμική διαδικασία που θα επιτρέπει στο άτομο να απολαύσει την υψηλότερη δυνατή ποιότητα ζωής. Κατανοούμε ότι η προσέγγιση αυτή, πέρα από την έννοια της θεραπείας, αλλάζει τη θέση του πάσχοντα στο χώρο των υπηρεσιών.
Όπως αναφέρει ο L. Davidson του Πανεπιστημίου Yale, σε αφιέρωμα για τον εκλιπόντα, ο Anthony είχε αναφέρει σε μία ομιλία τους στις αρχές της δεκαετίας του ’90 ότι «κανείς δεν είναι τόσο τυφλός ώστε να μην μπορεί να μάθει την γλώσσα Μπράιγ». Σχεδόν 30 έτη μετά το ερώτημα για τη θέση της έννοιας του recovery στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας στην κοινότητα παραμένει. Υπάρχει όραμα για την εφαρμογή ενός τέτοιου μοντέλου;
Η εφαρμογή του μοντέλου είναι γεμάτη προκλήσεις και σε επιστημονικό, θεραπευτικό επίπεδο, αλλά και σε πολιτικό – διαχειριστικό. Άτομα με σοβαρή ψυχική ασθένεια, όπως και τα άτομα με άλλες μακροχρόνιες ασθένειες, θέλουν να ακολουθήσουν στο μέγιστο πιθανό βαθμό μία κανονική, λειτουργική και ικανοποιητική ζωή.
Επομένως, σύμφωνα μ’ αυτό δεν πρέπει να επικεντρωνόμαστε αποκλειστικά επί των παραδοσιακών αποτελεσμάτων της ψυχιατρικής, τη συμμόρφωση με την φαρμακευτική αγωγή και την πρόληψη των υποτροπών και της νοσηλείας.
Η δυσκολία της εφαρμογής του μοντέλου έγκειται και στο γεγονός ότι εμπλέκονται τρεις χώροι με αντικρουόμενες προτεραιότητες και δυσκολία συνεργασίας: ο παραδοσιακός ψυχιατρικός χώρος που βλέπει το recovery ως θεραπεία από την ασθένεια, οι επαγγελματίες της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης που προσθέτουν παράγοντες στο recovery, όπως η λειτουργικότητα, η επανένταξη και η επαγγελματική αποκατάσταση και τέλος τα ίδια τα άτομα που μπορεί να έχουν εντελώς διαφορετικές προσδοκίες και επιθυμίες (Χονδρός, Αλεξιάδου, Βαϊου κ.α., 2018).
Απαιτεί ριζικές αλλαγές στις αντιλήψεις των επαγγελματιών και λοιπών εμπλεκομένων στο χώρο, ακόμα και των ίδιων των ατόμων που πάσχουν. Ο βαθμός στον οποίο μπορεί να εφαρμοστεί η αλλαγή εξαρτάται και από εσωτερικούς παράγοντες, το ίδιο το άτομο που πάσχει και πασχίζει να αλλάξει, αλλά και εξωτερικούς, το κοινωνικό του περιβάλλον, τις επικρατούσες κοινωνικές νόρμες, το σύστημα υπηρεσιών.
Ως προκλήσεις για την εφαρμογή του recovery σ’ έναν οργανισμό έχουν καταγραφεί οι ακόλουθες:
- Αλλαγή της φύσης των καθημερινών αλληλεπιδράσεων και της ποιότητας της εμπειρίας
- Παροχή ολοκληρωμένων προγραμμάτων παροχής υπηρεσιών εκπαίδευσης και κατάρτισης
- Δημιουργία ενός «Κέντρου Εκπαίδευσης στο Recovery» για την προώθηση των προγραμμάτων
- Εξασφάλιση της οργανωτικής δέσμευσης, της δημιουργίας κατάλληλης "κουλτούρας"
- Αύξηση της «εξατομίκευσης» και της δυνατότητας προσωπικών επιλογών
- Αλλαγή του τρόπου προσέγγισης της εκτίμησης και της διαχείρισης κινδύνου από την ασθένεια
- Επαναπροσδιορισμός της εμπλοκής των χρηστών υπηρεσιών
- Μετασχηματισμός του εργατικού δυναμικού
- Υποστήριξη του προσωπικού στο ταξίδι της ανάκαμψης (recovery)
- Αύξηση των διαθέσιμων ευκαιριών για οικοδόμηση μιας ζωής "πέρα από την ασθένεια"
(Shepherd, Boardman, Slade 2009: 1)
Σημαντικές επίσης είναι οι πολιτικές επιπλοκές. Όπως είχε αναφέρει ο Καθ. L. Davidson στο τελευταίο παγκόσμιο συνέδριο της World Association for Psychosocial Rehabilitation στη Μαδρίτη το 2018, υπάρχει ένας μύθος ότι το recovery συνδέεται με την μείωση των διαθέσιμων κοινοτικών υπηρεσιών. Και αυτό έχει χρησιμοποιηθεί από αυτούς που λαμβάνουν τις πολιτικές αποφάσεις για μείωση οικονομικών πόρων και προσωπικού με πρόσχημα την αυτονόμηση και την αυτοβοήθεια.
Αλλού αναφέρεται ότι κάποιοι επιστήμονες δίνουν μία υπερβολικά αισιόδοξη οπτική του recovery, που αντανακλά τις απόψεις των επαγγελματιών και έτσι δυσκολεύει αντί να ενδυναμώνει τους λήπτες (Stuart et al, 2016). Μια προσχηματική, χωρίς κατάλληλο πλαίσιο, στόχους και συνεργασία ανάμεσα στους επαγγελματίες και τους λήπτες των υπηρεσιών επιφέρει εύλογα τα αντίθετα αποτελέσματα από τα επιθυμητά.
Στην Ελλάδα υπάρχουν τα τελευταία χρόνια προσπάθειες για την διάδοση του μοντέλου, ενδεικτικά αναφέρουμε τα πανελλήνια σεμινάρια ενδυνάμωσης που διοργανώνει το Σωματείο Ληπτών Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας «Αυτοεκπροσώπηση» και το ειδικό τεύχος του επιστημονικού περιοδικού Σύναψις (τ. 49, 2018) με προσκεκλημένο υπεύθυνο έκδοσης τον Καθ. Στέλιο Στυλιανίδη. Στο τεύχος αυτό αναφέρονται σύγχρονες εξελίξεις στην Ελλάδα και την Ευρώπη, θεωρητικοί προβληματισμοί και παραδείγματα εφαρμογής στη χώρα μας.
Κλειδί για την εφαρμογή και διάδοση του μοντέλου θεωρούμε την ενεργή και ουσιαστική εμπλοκή των ληπτών υπηρεσιών και των φροντιστών τους, μέσω εκπαίδευσης και οργάνωσης θεσμικού πλαισίου, η τεκμηρίωση των δράσεων μέσω συνεργατικής αξιολόγησης και, πάνω απ’ όλα, η σύνδεση του recovery με τα δικαιώματα των ατόμων με ψυχιατρική αναπηρία.
Τα άτομα με αναπηρίες δεν έχουν μόνο δικαίωμα στην πρόσβαση σε υπηρεσίες και φροντίδα, αλλά δικαίωμα στην αποκατάσταση, στη συμμετοχή στην κοινωνική, πολιτική, πολιτιστική ζωή στην κοινότητα, στις σχέσεις, στο υψηλότερο επίπεδο ποιότητας ζωής και εν τέλει στην αξιοπρέπεια. Στο πλαίσιο αυτό ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προωθεί το πρόγραμμα Quality Rights.
Οι στόχοι του προγράμματος αυτού είναι η βελτίωση της ποιότητας φροντίδας και των συνθηκών σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, η ενίσχυση της ικανότητας των ληπτών υπηρεσιών ψυχικής υγείας, των συγγενών τους και των επαγγελματιών να κατανοούν και προωθούν τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ανάπτυξη ενός κινήματος της κοινωνίας των πολιτών που να παρέχει αμοιβαία υποστήριξη, συνηγορία και κοινοτική οργάνωση ανάμεσα στα άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας και να μπορεί να επηρεάζει την λήψη αποφάσεων σύμφωνα με τις διεθνή πρότυπα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Δίνει εργαλεία αξιολόγησης και εκπαίδευσης για να κάνουμε το recovery πραγματικότητα. Φορείς όπως η ΕΠΑΨΥ (Χονδρός, Λάβδας, Πάσιο κ.α., 2018) και ο Σύλλογος Οικογενειών/Φροντιστών και Φίλων για την Ψυχική Υγεία, Νόσο Alzheimer και Συγγενείς Διαταραχές Ν. Σερρών έχουν αξιοποιήσει εργαλεία του προγράμματος.
Σε περιόδους που η χώρα αντιμετωπίζει συνεχείς κρίσεις, ξεκινώντας από τις παλινδρομήσεις και τα αδιέξοδα στην μεταρρύθμιση των ψυχιατρικών υπηρεσιών, την δεκαετή οικονομική, κοινωνική και πολιτική κρίση και πλέον την κρίση της πανδημίας, η ψυχιατρική αποκατάσταση δεν πρέπει να υποβαθμιστεί περεταίρω. Η ορμή για μετασχηματισμό των αντιλήψεων, των υπηρεσιών, των θεσμών που ενέπνεε ο Bill Anthony είναι μία κληρονομιά που πρέπει να τιμήσουμε.
Συγγραφέας: Παναγιώτης Χ. Χονδρός, Ψυχολόγος PhD
Ο Παναγιώτης Χονδρός, ψυχολόγος, κατέχει μεταπτυχιακό τίτλο στην Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας και Διδακτορικό τίτλο από το Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Επίσης, έχει Πιστοποιητικό Κλινικής Μετεκπαίδευσης στα Δυναμικά Ομάδας από Τμήμα Ψυχολογίας Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, την Α’ Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών και την Ελληνική Εταιρεία Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας Ομάδας.
Έχει παρακολουθήσει ειδικά εκπαιδευτικά σχετικά με την αυτό-συνηγορία (εκπαίδευση ως εκπαιδευτής) από την ΕΣΑΜΕΑ, «Mental health and psychosocial interventions for displaced populations living in urban settings» από το PSTIC και το Αμερικάνικο Πανεπιστήμιο του Καΐρου, «EU Disability Law and the UN Convention on Rights of Persons with Disabilities» από την European Academy of Law και «Behaviour Insights» από το Ευρωπαϊκό Γραφείο του ΠΟΥ και το Πανεπιστήμιο του Erfurt.
Έχει εμπειρία διδασκαλίας στην «Προαγωγή Ψυχικής Υγείας» στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα της Σχολής Κοινωνικής Εργασίας του Πανεπιστημίου της Δυτικής Αττικής, «Κοινωνικής Ψυχιατρικής» και «Ενδυνάμωσης» στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
Εργάζεται από το 2003 στην Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγεία (ΕΠΑΨΥ). Από το 2006 είναι πρόεδρος της ΕΠΑΨΥ και από το 2015 Αντιπρόεδρος της Ομοσπονδίας Φορέων Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης και Ψυχικής Υγείας ΑΡΓΩ. Ως Πρόεδρος της ΕΠΑΨΥ έχει εκπροσωπήσει τον φορέα σε ευρωπαϊκά δίκτυα (ENTER, EAAD).
Βιβλιογραφία:
- Anthony, W. A. (1993). Recovery from mental illness: the guiding vision of the mental health service system in the 1990s. Psychosocial rehabilitation journal, 16(4), 11
- Shepherd G, Boardman J, Slade M. (2009) Implementing recovery: a new framework for organisational change. Sainsbury Centre for Mental Health.
- Χονδρός Π, Αλεξιάδου Α, Βάϊου Μ, Γιάννου Χ, Κάραλη Κ, Μάρκου Κ, Μπελέκου Π, Παπαδάκη Κ, Τζαφέρου Φ, Τζίμας Α, Φωή Β, Δημητρίου Γ, Μακρής, Δ, Τζελετοπούλου Α., Στυλιανίδης Σ. (2018). Αφηγήσεις ιστοριών recovery ατόμων που διαβιούν σε στεγαστικές μονάδες ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης. Σύναψις 50(14) 56-60
- Χονδρός Π., Λάβδας Μ, Πάσιο Μ, Μπελέκου Π , Τζαφέρου Σ, Συνοδινού Β, Αλεξανδρή Γ, Αντωνίου Α, Κοκκόλη Σ, Ξερνός Β, Σπυροπούλου Π, Αιβαλιώτη Μ, Στυλιανίδης Σ (2018). Αξιολόγηση σε στεγαστικές μονάδες ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και η σύνδεση της με το recovery. Σύναψις 49 (14): 50-56
