Σε αυτό το άρθρο παρουσιάζονται οι βασικότερες θεωρητικές προτάσεις, μοντέλα και σχετικά ερευνητικά ευρήματα αναφορικά με τον ρόλο της βίωσης των θετικών συναισθημάτων στην ψυχοθεραπεία. Ανασκόπηση των Σταλίκα - Μπούτρη, που δημοσιεύθηκε στο Περιοδικό Ψυχολογία της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταιρίας.
Στην προσπάθεια κατανόησης της ανθρώπινης ύπαρξης και θεραπείας της ψυχικής ασθένειας, ο χώρος της ψυχοθεραπείας επικεντρώθηκε στην ανθρώπινη αδυναμία και την παθολογία. Αυτή η εστίαση επέφερε σημαντική πρόοδο στην ψυχοθεραπεία, οδήγησε στην ταξινόμηση της ψυχοπαθολογίας, την κατασκευή διαγνωστικών εργαλείων, την διαμόρφωση θεραπευτικών τεχνικών, παρεμβάσεων και μεθοδολογιών με αποτέλεσμα την ανάπτυξη και βελτίωση της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας και της αποτελεσματικότητάς της.
Ιστορικά, στη μελέτη των συναισθηματικών διεργασιών στην ψυχοθεραπεία το επίκεντρο των ερευνητών αποτέλεσαν συναισθήματα αρνητικά, επώδυνα, απωθημένα, μπλοκαρισμένα, μη εκφρασμένα ή δυσλειτουργικά (Greenberg & Safran, 1987). Όλες οι διαφορετικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις εστίασαν στην θεραπευτική διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτων και εμπειριών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η βίωση θετικών συναισθημάτων ήταν στο περιθώριο και συνήθως γινόταν αντιληπτή ως δείκτης θεραπευτικής αλλαγής, και όχι ως γενεσιουργός παράγοντας της αλλαγής. (Korman & Greenberg,1996). Οι θεραπευόμενοι νιώθουν χαρά μετά από μια περίοδο θλίψης, ενδιαφέρον καθώς ανακάμπτουν από την κατάθλιψη, περιέργεια μόλις διαχειρίζονται τον φόβο (Fitzpatrick & Stalikas, 2008)
O ταχέως αναπτυσσόμενος κλάδος της Θετικής Ψυχολογίας εντόπισε αυτήν την ανισορροπία ανάμεσα στην μελέτη του αρνητικού και του θετικού συναισθήματος και επανέφερε στο προσκήνιο την επιστημονική μελέτη της βέλτιστης ανθρώπινης λειτουργίας, στοχεύοντας στην ανακάλυψη και προώθηση των παραγόντων που επιτρέπουν στα άτομα και τις κοινωνίες να θριαμβεύουν (Seligman & Csikszentmihalyi, 2000).
Όπως αναφέρει ο Seligman, η ψυχολογία δεν είναι μόνο η μελέτη της αδυναμίας και της ζημιάς, είναι επίσης η μελέτη της δύναμης και της αρετής. Η θεραπεία δεν είναι μόνο η επιδιόρθωση αυτού που έχει χαλάσει, είναι και η ανάπτυξη του καλύτερου που έχουμε μέσα μας.
Τα τελευταία 50 χρόνια διαφορετικοί κλάδοι της ψυχολογίας έχουν εκδηλώσει θεωρητικό και ερευνητικό ενδιαφέρον για την διερεύνηση του ρόλου των θετικών συναισθημάτων και των θετικών χαρακτηριστικών σε ποικίλους τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης.
Στο επίκεντρο βρίσκονται μεταβλητές όπως:
η ψυχολογική ανθεκτικότητα (Alvarez & Nemeny, 2001; Λακιώτη, 2011; Needles & Abramson, 1990; Tugade & Fredrickson, 2004; Waugh, Fredrickson, & Taylor, 2008)
τα θετικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας (Δημητριάδου & Ζύμνης, 2011; Mayne & Bonanno, 2001),
οι θετικές καταστάσεις (Seligman, 2002a)
τα θετικά συναισθήματα (Fredrickson, 2001, 2004; Fredrickson, Coffey, Cohn, & Finkel, 2008; Gloria & Steinhardt, 2016) και η σχέση τους με μια ποικιλία άλλων μεταβλητών, όπως είναι το στρες (Garland, Fredrickson, Kring, Johnson, Meyer, & Penn, 2010; Ong, Bergeman, Bisconti, & Wallace, 2006), η αντιμετώπιση προβλημάτων (Folkman & Moskowitz, 2000; Tugade, Fredrickson, & Barrett, 2004), η ικανοποίηση στη ζωή, την εργασία και τις διαπροσωπικές σχέσεις (Galanakis, Stalikas, Kallia, Karagianni, & Karela, 2009; Lizano & Barak, 2015; Σταλίκας & Μυτσκίδου, 2011; Waldinger, Schulz, Hauser, Allen, & Crowell, 2004;), η μακροβιότητα (Danner, Snowdon, & Friesen, 2001), η προσκόλληση (Feeney, 1999), η σωματική υγεία (Danner et al., 2001) και η εργασιακή εξουθένωση (Cameron, Dutton, & Quinn, 2003).
Ο στόχος αυτού του άρθρου είναι η συστηματική και ενδελεχής παρουσίαση της θεωρητικής και ερευνητικής βιβλιογραφίας αναφορικά με το ρόλο και τη λειτουργία των θετικών συναισθημάτων στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Σε ακολουθία με την γενικότερη αρχή του κλάδου της θετικής ψυχολογίας, η παρουσίαση αυτή πραγματοποιείται συμπληρωματικά με την υπάρχουσα ψυχοθεραπευτική βιβλιογραφία και επιχειρεί να προσθέσει και να διευρύνει την επίτευξη της θεραπευτικής αλλαγής.
Λαμβάνοντας υπόψη ότι η κάθε ψυχοθεραπευτική προσέγγιση προσεγγίζει την ανθρώπινη φύση, ψυχική δομή, ψυχολογικές λειτουργίες, και την θεραπευτική πρακτική με διαφορετικό τρόπο, στάση και πρίσμα, είναι σαφές ότι η συνεισφορά των θετικών συναισθημάτων στην κλινική πράξη είναι διαφορετική για κάθε ψυχοθεραπευτική προσέγγιση.
Στο πρώτο μέρος του άρθρου πραγματοποιείται μια σύντομη ανασκόπηση της λειτουργίας των αρνητικών συναισθημάτων στις σημαντικότερες θεραπευτικές προσεγγίσεις και των αντίστοιχων ερευνητικών ευρημάτων.
Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα αποτελέσματα ερευνών και οι θεωρητικές προτάσεις που έχουν διατυπωθεί από διαφορετικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις για τα θετικά συναισθήματα.
Τέλος, το άρθρο επικεντρώνεται στην θεωρία Διεύρυνσης και Δόμησης (Fredrickson, 1998, 2004) για τα θετικά συναισθήματα που προέρχεται από τον κλάδο της Θετικής Ψυχολογίας και στις ερευνητικές εφαρμογές της στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία.
Το συναίσθημα στην ψυχοθεραπευτική θεωρία
Οι συναισθηματικές διεργασίες και διαδικασίες κατέχουν κεντρική θέση στην ψυχοθεραπευτική θεωρία, έρευνα, και πράξη. Παρόλα αυτά, ο ορισμός, η λειτουργία, ο ρόλος και η εμπλοκή των συναισθημάτων στην ψυχοθεραπευτική αλλαγή, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο ο θεραπευτής αξιοποιεί θεραπευτικά το συναισθηματικό βίωμα του πελάτη, όπως και η θέση που αποδίδεται στα συναισθήματα διαφέρουν σε κάθε ψυχοθεραπευτική προσέγγιση. Κάποιες προσεγγίσεις παρουσιάζουν ομοιότητες, κάποιες άλλες αλληλοσυμπληρώνονται, ενώ άλλες διαφέρουν σημαντικά.
Παρότι διαφέρουν στη θεραπευτική αξία του συναισθήματος, όλες οι προσεγγίσεις κάνουν αναφορά στην θεραπευτική χρησιμότητα της βίωσης και έκφρασης συναισθήματος στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία και συμφωνούν στο ότι η βίωση και έκφραση συναισθήματος συμβάλλει στην θεραπευτική αλλαγή, άλλοτε άμεσα, έχοντας από μόνη της θεραπευτική αξία, και άλλοτε έμμεσα, ως επικουρική διαδικασία. Η θεραπευτική αξία της βίωσης και έκφρασης συναισθήματος συνοψίζεται σε πέντε βασικούς άξονες (Σταλίκας και Μπούτρη, 2004):
(α) το συναίσθημα ως εκφόρτιση
(β) το συναίσθημα ως μέσο ενόρασης
(γ) το συναίσθημα ως μέσο μάθησης
(δ) το συναίσθημα ως μέσο γνωστικής αναδόμησης
(ε) το συναίσθημα ως προσαρμοστικός οδηγός.
Το συναίσθημα ως εκφόρτιση:
Μια βασική λειτουργία της βίωσης συναισθήματος είναι η καθαρτική του δράση. Ο πελάτης επικεντρώνεται και εκφράζει συναισθήματα που έχει απωθήσει, καταπιέσει, και αγνοήσει. Τα συναισθήματα αυτά εκφορτίζονται, η ενέργεια που κατασπαταλάται για την συγκράτηση τους απελευθερώνεται και οι έμμεσες παρενέργειες τους στη συμπεριφορά του ατόμου εξαλείφονται. Για κάποιες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, η συναισθηματική εκφόρτιση αρχικά θεωρήθηκε επαρκής για την επαναφορά της ψυχικής ισορροπίας του ατόμου και αποτέλεσε αυτοσκοπό της θεραπευτικής διαδικασίας.
Εντούτοις, οι νεώτερες προσεγγίσεις παρότι αποδέχονται την καθαρτική αξία της βίωσης και έκφρασης συναισθήματος, την θεωρούν ως το πρώτο βήμα, απαραίτητο για την εμφάνιση περαιτέρω θεραπευτικών φαινομένων, αλλά όχι θεραπευτική per se.
Το συναίσθημα ως μέσο ενόρασης:
Οι ψυχαναλυτικές, ψυχοδυναμικές και πελατοκεντρικές προσεγγίσεις εστιάζουν στην βίωση συναισθήματος ως μέσο για την εμφάνιση της ενόρασης. Εμβαθύνοντας στο συναισθηματικό του βίωμα, ο πελάτης ανακαλεί απωθημένα περιστατικά, γεγονότα, βιώματα, και συναισθήματα και τα αλληλοσυνδέει. Αυτή η εμβάθυνση, διερεύνηση, και εξερεύνηση καταλήγει σε μια βαθύτερη κατανόηση καταστάσεων και προσωπικών βιωμάτων, οδηγεί σε ενόραση, η οποία με την σειρά της προκαλεί μια διαφορετική αφήγηση της προσωπικής του ιστορίας και συντελεί στην θεραπευτική αλλαγή.
Το συναίσθημα ως μέσο μάθησης:
Η βίωση συναισθημάτων λειτουργεί και ως μέσο μάθησης. Στη συμπεριφορική παράδοση ο πελάτης εκτίθεται στα φοβογόνα ή αγχογόνα ερεθίσματα, προκειμένου να βιώσει στο μέγιστο βαθμό τα αντίστοιχα αρνητικά συναισθήματα, τα οποία τελικά είτε εκφορτίζονται μέσω της διαδικασίας απευαισθητοποίησης, είτε αντικαθίστανται από άλλα. Δηλαδή, ο πελάτης είτε αποβάλλει την αρνητική συναισθηματική αντίδραση μέσω της εξοικείωσης του οργανισμού, είτε μαθαίνει εναλλακτικές και περισσότερο λειτουργικές συμπεριφορές και αντιδράσεις.
Το συναίσθημα ως μέσο γνωστικής αναδόμησης:
Η γνωστική αναδόμηση είναι η διαδικασία κατά την οποία ο θεραπευτής αντικρούει τις γνωστικές διαστρεβλώσεις ή τις παράλογες πεποιθήσεις του θεραπευόμενου προκειμένου να τις αντικαταστήσει με άλλες πιο ρεαλιστικές και λειτουργικές (Ellis & Cramer, 1988). Για τις γνωστικές θεραπευτικές προσεγγίσεις, η βίωση συναισθήματος θεωρείται ως το πλέον αποτελεσματικό και άμεσο μέσο για την κατανόηση και τροποποίηση βαθύτερων γνωστικών δομών, συναισθηματικών - γνωστικών σχημάτων ή δυσλειτουργικών πρότυπων συμπεριφοράς. Η τροποποίηση αυτή αποτελεί μια γνωστική αναδόμηση που προκαλείται μέσω των έκδηλων αντιφάσεων που εγείρονται με την ανάδυση σχημάτων που οδηγούν σε γνωστική σύγκρουση. Η επίλυση αυτών των γνωστικών συγκρούσεων οδηγεί σε αρμονικότερη και γνωστικά αρτιότερη αντίληψη και κατανόηση του εαυτού και του περιβάλλοντος.
Το συναίσθημα ως προσαρμοστικός οδηγός:
Για τις υπαρξιακές προσεγγίσεις τα βαθύτερα και αυθεντικά συναισθηματικά βιώματα αποτελούν οδηγούς για δράση, καθώς εμπεριέχουν προσαρμοστικό χαρακτήρα. Για αυτές τις προσεγγίσεις, τα συναισθήματα περιγράφονται να διατρέχουν μια κυκλική πορεία, η οποία ολοκληρώνεται όταν συνδεθούν με τις ανάγκες του ατόμου και βρουν έκφραση μέσω της δράσης. Οι πελάτες παροτρύνονται να αφεθούν στα πραγματικά αισθητηριακά και συναισθηματικά τους βιώματα, εκπαιδεύονται στον εντοπισμό τους και μαθαίνουν να τα εμπιστεύονται και να καθοδηγούνται από αυτά.
Διαβάστε όλη την έρευνα στο περιοδικό Ψυχολογία.
