Η πανδημία αποτελεί μια περίοδο κρίσης, κατά τη διάρκεια της οποίας οτιδήποτε γνωρίζαμε καλά και είχαμε συνηθίσει, αλλάζει. Αναδύονται συναισθήματα φόβου, αγωνίας, θλίψης και άγχους. Τα μεγάλα και σημαντικά ποσοστά θανάτου, φωτίζουν παραπάνω την αίσθηση της ανθρώπινης θνητότητας και ευαλωτότητας.
Γίνεται, πλέον, περισσότερο αισθητή η ιδέα ότι ο θάνατος μπορεί να έρθει σε οποιονδήποτε άνθρωπο, κάθε ηλικιακής ομάδας, από οποιαδήποτε κοινωνικο-οικονομική τάξη, χωρίς διακρίσεις. Ακόμη, με αφορμή τον αυξημένο αριθμό των θανάτων και κρουσμάτων, ενισχύονται οι πυρηνικές πεποιθήσεις της αίσθησης του αβοήθητου (π.χ. είμαι παγιδευμένος, είμαι αβοήθητος, είναι αδύναμος, είμαι ανίσχυρος κλπ). Πλέον, γίνεται σαφές πως η εμπειρία της απώλειας χαρακτηρίζεται από την καθολικότητα της στην ανθρώπινη ζωή.
Η απομόνωση και τα σκληρά μέτρα προστασίας, πέραν ωστόσο, από τις ψυχολογικές επιπτώσεις, ακούμπησαν και άλλες σημαντικές πτυχές της ανθρώπινης ζωής. Αναδύθηκε μια πολλή σημαντική πρόκληση, αυτή της διαχείρισης της απώλειας σε μια περίοδο που ο τρόπος αποχαιρετισμού του ανθρώπου που πέθανε, άλλαξε. Η τελετή της κηδείας γίνεται με ελάχιστα μέλη.
Συγγενείς και φίλοι που βρίσκονται μακριά, αδυνατούν να παρεβρεθούν στην τελετή και να πουν το τελευταίο αντίο. Σε αρκετές περιπτώσεις, ακόμη και αυτοί που μπορούν να παρευρεθούν στην κηδεία, δεν μπορούν να δουν, να ακουμπήσουν και να φιλήσουν τον άνθρωπο τους για τελευταία φορά, καθώς για λόγους προστασίας το φέρετρο πρέπει να είναι κλειστό.
Η σημασία των τελετουργιών
Η διεργασία του θρήνου αποτελεί μια εξαιρετικά προσωπική εμπειρία. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι σαν το δακτυλικό αποτύπωμα. Μοναδική και ξεχωριστή για κάθε άνθρωπο. Ωστόσο, ταυτόχρονα λαμβάνει και κοινωνικές διαστάσεις. Οι τελετουργίες όσον αφορά το θάνατο δεν αποτελούν απλώς τελετές αποχαιρετισμού, αλλά λειτουργούν ως «σημεία στίξης», δηλαδή σηματοδοτούν το σημείο μετάβασης για τα μέλη μιας κοινωνίας.
Η τελετή της κηδείας, στην εμπειρία της απώλειας λόγω θανάτου διαδραματίζει εξαιρετικά σημαντικό ρόλο, καθώς εξυπηρετεί την επιβεβαίωση του θανάτου και αποτελεί έναν τρόπο αναγνώρισης και απόδοσης τιμής στον άνθρωπο που πέθανε. Βοηθά τους ανθρώπους που μένουν πίσω να αναγνωρίσουν την πραγματικότητα του θανάτου ενώ παράλληλα, αποτελεί «μαρτυρία» του ανθρώπου που πέθανε.
Μέσα από την τελετουργία της κηδείας, παρέχεται ο χώρος και ο χρόνος ώστε να εξωτερικευτεί ο εσωτερικός θρήνος των πενθούντων, ενώ διευκολύνεται και η ανταλλαγή αναμνήσεων για τον άνθρωπο που πέθανε, ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο τη σχέση αγάπης και στήριξης όσων μένουν πίσω.
Επίσης, διευκολύνεται η έκφραση και η διεργασία του θρήνου και αποτελεί έναν αποτελεσματικό τρόπο στήριξης στους πενθούντες. Μέσα από τις τελετουργίες, προσφέρεται η ευκαιρία για υιοθέτηση αντιλήψεων και απόψεων σχετικά με τη ζωή και το θάνατο αλλά και το αίσθημα ελπίδας στους ζωντανούς.
Μέσα από την τελετή της κηδείας επιτυγχάνεται η αναγνώριση της συλλογικής θλίψης όσον αφορά το θάνατο.
Ακόμη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι γίνεται και ένα «άνοιγμα στον πόνο». Κατά τη διάρκεια της τελετουργίας της κηδείας υπάρχει ένα έντονο και βαρύ συναισθηματικό φορτίο με έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις, οι οποίες, ενδεχομένως, σε άλλα πλαίσια να μην θεωρούνται θεμιτές. Το άτομο που μένει πίσω, καλείται, πλέον, να βασίζεται στις αναμνήσεις, για να μπορέσει να κρατήσει τη σχέση ζωντανή.
Ο επικήδειος αποτελεί ένα πολύ σημαντικό σημείο, καθώς δίνεται μια αίσθηση πληρότητας και συνοχής για τους πενθούντες. Και στη συνέχεια, τα ενθύμια από την τελετή λειτουργούν ως μεταβατικά αντικείμενα, συνδέοντας τους ανθρώπους που μένουν πίσω με το πρόσωπο που έχει πεθάνει, ενώ ταυτόχρονα δίνεται μια αίσθηση «συνέχειας».
Διαβάστε σχετικά: Πανδημία Covid 19: Ψυχολογική προσέγγιση στη διαχείριση πένθους - ο ρόλος των τελετουργιών
Η πανδημία και η παρεμβολή στη διεργασία του θρήνου
Οι απώλειες που έλαβαν χώρα εξαιτίας της πανδημίας, αποτελούν μια τραυματική εμπειρία, καθώς συνέβησαν ξαφνικά, γκρεμίζοντας με αρκετά βίαιο τρόπο τις αντιλήψεις και πεποιθήσεις μας. Αν μπορούμε να πούμε, τι μάθαμε σχετικά με το θέμα του θανάτου από την πανδημία, θα λέγαμε ότι συνειδητοποιήσαμε ότι το νήμα της ζωής μπορεί να κοπεί πολύ πιο πρόωρα, από όσο το είχαμε το μυαλό μας.
Βλέπουμε να έρχεται στην επιφάνεια η αίσθηση του τυχαίου, στερώντας μας την αίσθηση ελέγχου που μέχρι τώρα πιστεύαμε ότι έχουμε. Άλλωστε το πένθος είναι ένα γεγονός που δεν το επιλέγεις.
Κανένας από τους ανθρώπους που αυτή τη στιγμή πενθούν τα αγαπημένα τους πρόσωπα δεν θα επέλεγαν να χάσουν τους ανθρώπους που αγαπούν. Αυτοί οι άνθρωποι μέσα στην όλη αλλαγή που καλούνται να αντιμετωπίσουν (αλλαγή της καθημερινότητας, της εργασίας, των διαπροσωπικών επαφών κλπ) έχουν να διαχειριστούν και την απώλεια και το θρήνο με έναν διαφορετικό τρόπο από αυτόν που μέχρι σήμερα είχαν συνηθίσει. Και αυτός ο «νέος» τρόπος μπορεί να φέρει πολλές προκλήσεις.
Η τελετή της κηδείας, λόγω των αυστηρών μέτρων προστασίας, γίνεται με λίγα άτομα (στενό συγγενικό κύκλο). Το πρόσωπο που έχει πεθάνει δεν μπορεί να παραμείνει στο σπίτι όλο το βράδυ (ξημέρωμα), όπου θα μπορούν να έρχονται οι συγγενείς, φίλοι, γνωστοί να το αποχαιρετήσουν και να το τιμήσουν.
Ο φυσικός αποχαιρετισμός (φιλί, άγγιγμα) αντενδείκνυται. Η φυσική παρουσία φίλων, γνωστών, συναδέλφων δεν είναι δυνατή. Επομένως, ένα κομμάτι του υποστηρικτικού δικτύου λείπει. Η αίσθηση της ανημπόριας εξαπλώνεται πολύ πιο έντονα. Οι άνθρωποι που μένουν πίσω νιώθουν συντετριμμένοι.
Ο κίνδυνος για παραγνώριση του θρήνου εν μέσω πανδημίας
Λόγω της πρωτόγνωρης κατάστασης που επικρατεί, υπάρχει αυξημένος κίνδυνος να παραγνωριστούν πολλές και σημαντικές ανάγκες. Είναι πιθανό ο άνθρωπος που βιώνει μια σημαντική απώλεια αγαπημένου προσώπου, λόγω των μέτρων προστασίας όσων αφορά τις τελετές κηδείας, να έρθει αντιμέτωπο με δύσκολα συναισθήματα, ιδιαίτερες περιστάσεις και αλλαγές στον τρόπο αποχαιρετισμού του ανθρώπου που πέθανε.
Έτσι, ο άνθρωπος που μένει πίσω μπορεί να εκδηλώσει με διάφορες μορφές τον θρήνο του ή ακόμη και μην τον αναγνωρίσει μέσα στα τόσα πολλά που καλείται να διαχειριστεί. Ο κίνδυνος του παραγνωρισμένου θρήνου παρατηρείται συχνά σε κρίσεις, όπως αυτή της πανδημίας.
Μπορεί να δοθεί περισσότερο σημασία και βαρύτητα στη υγεία όσων μένουν πίσω («τώρα πρέπει να κοιτάξεις εσένα και την υγεία σου για να προστατευτείς»), ενδέχεται να μην υπάρξει κοινωνική στήριξη – φίλοι και συγγενείς δεν μπορούν να επισκεφτούν και να συλλυπηθούν.
Επιπλέον, όταν ο θάνατος οφείλεται στον κορωνοϊό, παρατηρείται συχνά να συνδέεται με στίγμα, με αποτέλεσμα να ακολουθεί ακόμη πιο έντονη απομόνωση. Είναι πολύ σημαντικό, να αναγνωριστεί η ανάγκη των ανθρώπων που χάνουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα, να θρηνήσουν.
Ο θάνατος ως γεγονός μπορεί είτε να επικυρώσει είτε να ακυρώσει τις πεποιθήσεις με τις οποίες ζούμε ή ακόμη και να αποτελέσει μια καινούργια εμπειρία για την οποία δεν έχουμε κάποια γνωστική κατασκευή.
Πως μπορώ να διευκολύνω τη διεργασία του θρήνου μου εν μέσω πανδημίας
Δώσε χώρο και χρόνο στα συναισθήματα σου. Κάθε απώλεια, οποιασδήποτε μορφής, εγείρει συναισθήματα. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Αναγνώρισε τις σκέψεις και τα συναισθήματα που προκύπτουν από την απώλεια και αφιέρωσε λίγο χρόνο.
Αναγνώρισε τα ζητήματα που σε προβληματίζουν σχετικά με την απώλεια και συζήτησέ τα με άλλα άτομα – και με άτομα που επίσης επηρεάζονται από την ίδια απώλεια. Είναι σημαντικό να αναγνωρίζεις τα σημεία που νιώθεις ότι δεν είναι ξεκάθαρα. Προσπάθησε να τα εντοπίσεις, και ενθάρρυνε και άλλα άτομα, που έχουν επηρεαστεί από την ίδια απώλεια, να συζητήσετε και να ανταλλάξετε απόψεις και εμπειρίες.
Μην προσπαθείς να ωραιοποιήσεις την κατάσταση που αφορά την απώλεια. Η ωραιοποίηση της κατάστασης το μόνο που μπορεί να καταφέρει είναι να συσκωτίσει ακόμη περισσότερο τα συναισθήματα και τη διεργασία του θρήνου. Η συνεχής προσπάθεια αποφυγής των δυσάρεστων συναισθημάτων ενέχουν τον κίνδυνο καθυστέρησης του θρήνου.
Ανοίξου στον πόνο. Όταν δεν αγκαλιάζουμε τον πόνο και τα όσα αισθανόμαστε για όσο χρειάζεται, συχνά είναι σαν να βαδίζουμε στα τυφλά, προσπαθώντας να βρούμε τον προσανατολισμό μας στον εξωτερικό κόσμο, χωρίς ωστόσο, να έχουμε εσωτερική πυξίδα.
Φρόντισε τον εαυτό σου. Φέρσου στον εαυτό σου με ένα φροντιστικό τρόπο. Άκου τις ανάγκες του και τι σου ζητάει. Κάνε πράγματα που σε ευχαριστούν και γεμίζουν τα ψυχικά σου αποθέματα.
Βρες τον δικό σου τρόπο, να διατηρήσεις την ανάμνηση του αγαπημένου σου προσώπου. Δημιούργησε τρόπους ώστε να διατηρήσεις την ανάμνηση του αγαπημένου σου προσώπου που πέθανε. Για παράδειγμα, μπορείς να κάνεις μια δωρεά στη μνήμη του, ένα μνημόσυνο, ένα ημερολόγιο κ.α.
Διατήρησε τη ρουτίνα και τις καθημερινές σου δραστηριότητες. Η συνέχιση των δραστηριοτήτων δίνει μια αίσθηση ελέγχου αλλά και κανονικότητας. Μετά την απώλεια, μην καταφεύγεις σε πολύ μεγάλες αλλαγές καθώς αυτό μπορεί να φέρει μεγαλύτερη αποδιοργάνωση.
Αναζήτησε βοήθεια από κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας. Αν νιώθεις πως είναι πολύ βαρύ το φορτίο που καλείσαι να κουβαλήσεις, δεν είναι κακό να αναζητήσεις τη βοήθεια
Διαβάστε σχετικά: Ο θρήνος του αποχωρισμού και η διαχείριση του πένθους
Πότε ο θρήνος περιπλέκεται
Όταν οι αντιδράσεις και οι συμπεριφορές έχουν διάρκεια και ένταση που αποκλίνουν από τις προσδοκώμενες πολιτισμικές αντιδράσεις, τότε θεωρείται πως υπάρχει περιπεπλεγμένος θρήνος. Μερικά παραδείγματα περιπεπλεγμένου θρήνου μπορεί να είναι όταν το άτομο παρουσιάζει υπερβολική εξάρτηση ή ταύτιση με το πρόσωπο που πέθανε, κατάχρηση ουσιών, αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, αυτοκτονικό ιδεασμό κ.α.
Επίσης, σε περιπτώσεις που ο θρήνος παρουσιάζεται ετεροχρονισμένα (εκδηλώνεται μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα) ή δεν εκδηλώνεται (υπάρχει παρατεταμένη απουσία αντιδράσεων) συστήνεται η αναζήτηση βοήθειας, καθώς ενδέχεται να υπάρχει περιπεπλεγμένος θρήνος. Σε τραυματικές απώλειες (ξαφνικός θάνατος, τροχαίο δυστύχημα, δολοφονία, θάνατος σε κατάσταση κρίσης κ.α.) οι πιθανότητες να περιπλεχθεί ο θρήνος είναι σημαντικά αυξημένες.
Κάθε φορά που χάνουμε κάποιον που αγαπάμε, ένα κομμάτι μας πεθαίνει.
Σε ευχαριστώ πολύ που διάβασες το άρθρο μου… δεν το θεωρώ καθόλου αυτονόητο!
Βιβλιογραφία:
- Bylund-Grenklo, T., Fürst, C. J., Nyberg, T., Steineck, G., & Kreicbergs, U. (2016). Unresolved grief and its consequences. A nationwide follow-up of teenage loss of a parent to cancer 6–9 years earlier. Supportive Care in Cancer, 24(7), 3095–3103.
- DiMatteo, M. R., & Martin, L. R. (2002). Health psychology. Allyn & Bacon.
- Kowalski, S. D., & Bondmass, M. D. (2008). Physiological and psychological symptoms of grief in widows. Research in Nursing & Health, 31(1), 23–30.
- Neimeyer, R. A. (2000). Lessons of loss: A guide to coping. Centre for Grief Education Clayton South.
- Prigerson, H. G., & Maciejewski, P. K. (2008). Grief and acceptance as opposite sides of the same coin: Setting a research agenda to study peaceful acceptance of loss. The British Journal of Psychiatry, 193(6), 435–437.
