Η μάσκα λοιπόν ως ένα μέτρο προστασίας κάτι που θα εμποδίσει την αόρατη απειλή να εισβάλει στο σώμα μας και ταυτόχρονα κάτι που θα δυσκολέψει τη αυθεντική σύνδεση με τον άλλον, να ένα στοιχείο που μπορεί να μας προσκαλέσει σε μια πολύ ουσιαστική αναρώτηση για τους δεσμούς που συν-δημιουργούμε στη ζωή μας.
Στις αρχές Φεβρουαρίου 2020, όταν για πρώτη φορά είδα ανθρώπους με μάσκες στους δρόμους της Αθήνας μου φάνηκε πάρα πολύ παράξενο, δεν μπορούσα να πιστέψω ότι οι άνθρωποι κυκλοφορούν δημόσια με το μισό τους πρόσωπο καλυμμένο, ίσως γιατί δεν ήμουν ενήμερος για το μέγεθος του κινδύνου, ίσως γιατί η Κίνα φάνταζε τόσο μακριά, κυρίως όμως γιατί στην πραγματικότητα, στο δικό μου μυαλό η μάσκα, η υγειονομική μάσκα για την ακρίβεια, είχε ταυτιστεί με τα νοσοκομεία και τα χειρουργεία, με την απειλή και την αρρώστια, έτσι το θέαμα ενός ανθρώπων που την φορά πάντα με τρομάζει.
Δυο μήνες αργότερα, έχω μάθει πια να τοποθετώ και να πετώ με ασφάλεια την μάσκα που φορώ, καθώς μπαίνω σε κοινόχρηστους χώρους και προσπαθώ να διαχειριστώ αυτή την δυσάρεστη αίσθηση καθώς αναγνωρίζω τη σημασία που έχει η χρήση της για την ασφάλεια και την προστασία μας.
Δυο μήνες μετά την καραντίνα, προσπαθώ επίσης να κατανοήσω τους συνειρμούς και τις δυσκολίες που αναδύονται, από τους συμβολισμούς και τις συνδέσεις που μας προσκαλούν λέξεις όπως μάσκα, καραντίνα, περιορισμός, προστασία, απειλή, φόβος.
Διαβάστε σχετικά: Κορωνoϊός: Ευκαιρία προσωπικής ανάπτυξης
Σε ένα διαδικτυακό διάλογο συνέλεξα ορισμένες πολύ σημαντικές αφηγήσεις, οι οποίες με επίκεντρο τη μάσκα, με βοηθούν σε αυτό τον προβληματισμό. Οι ακόλουθες σύντομες αφηγήσεις είναι ενδεικτικές:
- Μάσκα και καραντίνα έχουν την ίδια σημασία. Προστασία θα πουν κάποιοι! Περιορισμό θα πουν κάποιοι άλλοι! Και προστασία και περιορισμός είναι για μένα όπως και άλλα πολλά.
- Αυτή η περίοδος με βοήθησε να δω τον εαυτό μου, να μιλήσω μαζί του, να σκεφτώ, να παράγω νέες ιδέες, να δοκιμάσω νέα πράγματα, να ανακαλύψω νέες μου δυνατότητες και θεωρώ ότι ακόμη όλο αυτό λειτουργεί για εμένα δημιουργικά και παραγωγικά. Με πέτυχε σε μια φάση που είχα ανάγκη από έναν εσωτερικό διάλογο να δω πού είμαι, τι θέλω και πού θέλω να πάω. Όταν ολοκληρωθεί αυτή η εσωτερική αναζήτηση και υπάρχει ακόμη το καθεστώς των περιορισμών σκέφτομαι ότι θα σταθεί εμπόδιο στον ενθουσιασμό μου και στην επιθυμία μου για ενέργειες και θα αδημονώ να απελευθερωθώ από καραντίνες και μάσκες για να μπορέσω να πραγματώσω όνειρα και στόχους!
- Ξεκινώντας θέλω να πω ότι τρομάζω και ταυτόχρονα θαυμάζω την προσαρμοστικότητά μας στις κοινωνικές επιταγές. Άλλοτε η μάσκα απαγορεύεται, άλλοτε επιτρέπεται, άλλοτε είναι υποχρεωτική, ενώ πριν ήταν προαιρετική και πάει λέγοντας. Εμείς καλούμαστε να προστατέψουμε και να προστατευτούμε, κυρίως όμως να ανήκουμε και να είμαστε αποδεκτοί.
- Όταν ήμουν παιδί, θα ήμουν ευτυχισμένη, αν φοράγαμε όλοι μάσκα. Θα το έβλεπα σαν παιχνίδι και μου άρεσε πολύ να κρύβομαι. Τώρα ντρέπομαι να φορέσω μάσκα.
- Μάσκα… ούτε τις αποκριές δεν μου άρεσε να φοράω, ίσως γιατί μου αρέσει να βλέπω όλους τους σπασμούς των μυών οι οποίοι είναι αποτέλεσμα των εκφράσεων μας...η μάσκα κρύβει πράγματα, κρύβει συναισθήματα...Δεν μου αρέσουν οι μάσκες θέλω η φωνή μου να ακούγεται καθαρά...θέλω να ακούω τον άλλον καθαρά...την έχω συνδέσει με άσχημα γεγονότα χρειάστηκε να την φοράω για να βλέπω την μάνα μου. μόνο έτσι μπορούσα...την φόραγα για "καλό " έτσι μου έλεγαν...Αλλά έβλεπα τον θάνατο να πλησιάζει...Και ήρθε και έφυγε εκείνη μαζί του...Δεν μου αρέσουν οι μάσκες μου στερούν την κίνηση μου...μου θυμίζουν νοσοκομείο...νιώθω ότι κάτι κρύβουν...δεν μου αρέσουν...
- Αυτή την περίοδο της καραντίνας διέκρινα δύο ομάδες ανθρώπων. Αυτούς που φόραγαν την μάσκα και πίσω από την ανάγκη προστασίας τους, κρυβόταν ο φόβος και σε αυτούς που δεν την φόραγαν, αντιδρώντας στον φόβο τους. Και στις δύο όμως, διέκρινες την αλήθεια στα ακάλυπτα μάτια τους. Υπήρχε και θα υπάρχει για πολύ καιρό ο προβληματισμός, η επιφύλαξη και η σκοτεινή ματιά στις συναναστροφές μας. Η μάσκα ήταν και θα είναι ένα μέσο να κρύβουμε την αλήθεια μας ή να υποδυόμαστε μια άλλη αλήθεια, υποσυνείδητα. Ποτέ δεν μου άρεσαν οι μάσκες…ούτε οι αποκριάτικες. Νιώθω ότι απειλούμαι από κάτι που δεν μπορώ να το δω, να το αναγνωρίσω κι έτσι να το αντιμετωπίσω…
Και με ενοχλεί πιο πολύ, γιατί δεν μπορώ να δω το χαμόγελο, το αληθινό ή το προσποιητό. Τις αντιδράσεις του προσώπου ολόκληρου, το ζάρωμα στα χείλη όταν κάτι μας δυσαρεστεί, το άνοιγμα των ρουθουνιών, όταν μας κατακλύζουν οι ευωδιές. Για μένα η μάσκα είναι μεγαλύτερη απειλή ακόμα κι από αυτή της ασθένειας. Αλλά, από την άλλη μήπως τελικά οι «μάσκες» που φοράμε στη ζωή μας υποδυόμενοι ρόλους είτε από ανάγκη, είτε από υστεροβουλία ή από ανασφάλεια, ή ακόμα κι από φόβο δεν είναι κομμάτι του εαυτού μας; Μήπως τελικά αυτή η επιβολή χρήσης μάσκας δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια επίσημη πρόφαση;
- Δεν θέλω να φορέσω μάσκα. Αναγνωρίζω ότι επιβάλλεται με στόχο την προστασία, τη δική μας και των άλλων, και θα συμμορφωθώ με τον κανόνα όμως δεν θέλω να το κάνω στην πραγματικότητα. Δεν μου αρέσουν οι μάσκες, κρύβουν το χαμόγελο, εμποδίζουν τη φωνή. Μιλάω πιο δυνατά φορώντας τη μάσκα για να είμαι βέβαιη ότι θα ακουστώ. Δεν μου αρέσει να νιώθω ότι μου στερούν τη φωνή μου. Κι υστέρα σκέφτομαι τις μάσκες που φοράμε χωρίς να μας επιβάλλεται, αυτές που διαλέγουμε κατά περίπτωση για να γίνουμε κάτι άλλο από αυτό που είμαστε. Δεν θέλω να κρύβομαι, ποτέ δεν ήθελα. Δεν μου αρέσουν οι άνθρωποι που κρύβονται. Νιώθω ότι απειλούμαι. Από τη στιγμή της αποκάλυψης, τη στιγμή που οι μάσκες θα πέσουν και θα βρεθώ απροστάτευτη μπροστά σε μια πραγματικότητα που δεν την επέλεξα. Θέλω να μπορώ να βλέπω καθαρά τη γυμνή αλήθεια. Αυτή είναι η δική μου ασφάλεια. Δεν θέλω να φορέσω μάσκα...
Διαβάζοντας αυτές τις αφηγήσεις αντιλαμβάνομαι ότι από μόνη της η μάσκα δεν θα συνιστούσε ένα θέμα συζήτησης εάν δεν ήταν μέρος ενός καινούργιου παράξενου κόσμο, με τον οποίο η εξοικείωση προϋποθέτει την “εξημέρωση”, της δυσκολίας να τον αποδεχτούμε.
Έτσι η εξοικείωση με μια πρωτόγνωρη συνθήκη είναι κάτι που απαιτεί προσωπικό χρόνο για αναστοχασμό και επίσης μία βιωματική εμπειρία: αν ζήσουμε, έστω και ως απόχρωση, αυτό που μοιάζει, ή είναι, ξένο στο δικό μου κόσμο, θα είναι πιο εύκολο &να κατανοήσω περισσότερο τους φόβους μου.
Η δική μου εμπειρία εξοικείωσης, ήρθε όταν πήγα στο call center της Περιφέρειας Αττικής για να ενημερώσω για την εθελοντική ομάδα που είχαμε δημιουργήσει.
Εκεί μου ζητήθηκε να βάλω μια μάσκα την οποία αδέξια προσπάθησε να φορέσω και χρειάστηκε μια μικρή παρέμβαση από τη γιατρό για να κατευνάσει το άγχος μου. Έτσι η γιατρός χαμογέλασε και μου είπε ότι είναι πολύ φυσικό, είναι κάτι καινούργιο για όλους είπε, θα συνηθίσεις και τα λόγια της επανέφεραν τους παλμούς μου στην φυσική τους κατάσταση.
Στην συνέχεια το άγχος επανεμφανίστηκε για τον απλούστατο λόγο ότι οι ανάσες που έβγαιναν από το κενό ανάμεσα στα μάγουλα και τη μάσκα, θόλωναν τα γυαλιά μου και με έκαναν ανίκανο να βλέπω καθαρά τα πρόσωπα των συνομιλητών μου, δηλαδή για την ακρίβεια τα μάτια, και τις συσπάσεις στα φρύδια και στα ζυγωματικά τους!.
Διαβάστε σχετικά: Κορωνοϊός - Προσοχή στο κενό
Ήταν λίγο αστείο γιατί προκειμένου να μπορέσω να προστατεύσω τον εαυτό μου αντιλαμβανόμουν βιωματικά ότι αυτό επέφερε μία απώλεια σε μία άλλη πραγματικότητα που ζούσα.
Αναφέρω αυτό το παράδειγμα όχι επειδή θεωρώ ότι ήταν μια επώδυνη εμπειρία, είμαι σίγουρος ότι πολλοί άνθρωποι αυτή την περίοδο έχουν πραγματικά συγκλονιστικές εμπειρίες να αφηγηθούν, αλλά επειδή μέσα στο συμβολισμό του μας προσκαλεί να αναρωτηθούμε πώς αυτό που μπορεί να μας προστατεύει ταυτόχρονα μπορεί να μας στερεί κάτι από τον εαυτό μας.
Βέβαια δεν είναι μόνο η εμπειρία με τη μάσκα που μας προσκαλεί να βιώσουμε αυτή την παράδοξη συνθήκη. Ολόκληρη η εμπειρία του εγκλεισμού και της καραντίνας χαρακτηρίστηκε από αυτό το διπλό συναίσθημα. Από τη μία, η αφόρητη πίεση να ζήσουμε υπό περιορισμό, να παραχωρήσουμε ακόμα περισσότερο τον έλεγχο της καθημερινότητας από την άλλη η αναζήτηση ενός καταφυγίου, ενός οικείου τόπου, στον οποίο η αόρατη απειλή δεν θα μπορούσε να εισέλθει.
Ζήσαμε 50 ημέρες μία πρωτόγνωρη εμπειρία της οποίας η λήξη δυστυχώς δεν ήρθε ακόμα και από ότι φαίνεται θα αργήσει πολύ καιρό να έρθει.
Παίρνω έτσι με αφορμή τη μάσκα, αυτό το αντικείμενο που θα χρειαστεί να καλύψει το μισό μας πρόσωπο, για άγνωστο χρονικό διάστημα, να προσκαλέσω σε ένα διάλογο, σε μια περιπλάνηση, στους συμβολισμούς που φέρει το άκουσμα της λέξης.
Σε αυτό το διάλογο πιστεύω θα είναι χρήσιμη η μελέτη ενός έργου τέχνης.
Εν μέσω της πανδημίας του κορωνοϊού και της καραντίνας μια εξαιρετική ζωγράφος, η Ισμήνη Μπονάτσου, με αφορμή τα γενέθλια της δημιούργησε τον δικό της μυστικό δείπνο μόνο που στο «Γενέθλιο δείπνο», όπως ονομάζει το έργο, το οποίο είναι άδειο από εδέσματα, οι προσκεκλημένες της έχουν κάτι το διαφορετικό, από αυτό που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε σε ένα συνηθισμένο γιορτινό τραπέζι. Φορούν μάσκες, και είναι όλες τους παραλλαγές, εσωτερικές φωνές, εσωτερικές πλευρές της εορτάζουσας που μετέχουν (ή συμμετέχουν;) στο δείπνο.
Σκέφτομαι πως εάν απλώς μετέχουν, παίρνουν μέρος σε αυτό το τραπέζι, ή αφήνονται να γίνουν συμμέτοχες σε μια εμπειρία έχει μια τεράστια σημασία, καθώς η συμμετοχή αφήνει μια αχτίδα επαφής και σχέσης, κάτι το οποίο έχει ούτως ή άλλως μια τεράστια σημασία στην περίοδο αυτής της ιδιότυπης κρίσης.
Το ενδιαφέρον είναι πως δεν έχουμε κανένα στοιχείο για το ποια πραγματικά είναι η εορτάζουσα, ποιο είναι το κεντρικό πρόσωπο αυτής της σύναξης! Θα μπορούσε ενδεχομένως να είναι η φιγούρα που βρίσκεται στο κέντρο του πίνακα, αλλά αυτό είναι μια αστήρικτη υπόθεση καθώς δεν έχουμε κανένα στοιχείο που να παραπέμπει σε αυτήν.
Κατά τη άποψη μου, θεωρώ πως ανάλογα με τη συναισθηματική κατάσταση που βρισκόμαστε, σε αυτή τη περίοδο, ανάλογα με το πώς βιώνουμε την μάσκα, τον περιορισμό, την ασφάλεια, τον έλεγχο, την αυθεντικότητα ή την προσποίηση, οποιαδήποτε από αυτές τις επτά γυναίκες θα μπορούσε να είναι το κεντρικό πρόσωπο.
Θα μπορούσε να είναι η γυναίκα που είναι σκεπτική, εκείνη με το παιχνιδιάρικο βλέμμα ή η άλλη με το βλέμμα της ενσυναίσθησης και της συμπάθειας, ή μήπως τάχα η αποφασιστική στο κέντρο του τραπεζιού, εκείνη που είναι πρόθυμη να ακούσει με τα θλιμμένα μάτια, ή η γυναίκα στο τέλος της δεξιάς μεριάς πού είναι σε απόγνωση.
Όλες αυτές οι περιγραφές και οι χαρακτηρισμοί που κάνω δεν έχουν κάποια αξία, ούτε χρειάζεται να ληφθούν σοβαρά υπόψιν, αποτελούν το αποτέλεσμα μιας υποκειμενικής ματιάς, μιας υποκειμενικής ερμηνείας για τα πρόσωπα και τις συναισθηματικές τους ποιότητες.
Την επόμενη στιγμή που θα δω τον πίνακα, θα έχω μια άλλη σκέψη, θα δω αυτές τις γυναίκες αλλιώς, αλλά σκέφτομαι ότι κάπως έτσι, είναι ούτως ή άλλως, οι ματιές μας σχετικά με τους άλλους, υποκειμενικές και αυθαίρετες, τροποποιούνται ανάλογα το πλαίσιο στο οποίο συμβαίνει η εμπειρία μας και την συναισθηματική μας κατάσταση!
Φαντάζομαι ότι καθένας και καθεμιά από μας που βλέπει αυτό το έργο θα κάνει τις δικές του και τις δικές της ξεχωριστές διαφορετικές συνδέσεις και νοηματοδοτήσεις.
Μοιάζει σαν η Ισμήνη Μπονάτσου να μας προσκαλεί σε ένα μελλοντικό κόσμο στον οποίο εκπαιδεύουμε τους εαυτούς μας να συμμετέχουν σε διαλόγους, στους οποίους θα έχουμε ένα περίεργο καθήκον:
Να μαντέψουμε τη συναισθηματική κατάσταση των άλλων ανθρώπων δίχως να βλέπουμε ολόκληρο το πρόσωπό τους, να αφήσουμε την αυθεντικότητα μας να ξεπεράσει τη δυσκολία που φέρει, στην επικοινωνία και τη σύνδεση, η απόκρυψη ενός μέρους του προσώπου μας.
Έτσι, στον πίνακα της η μάσκα αποκτά ένα διαφορετικό νόημα.
Η θέση του Βίτγκενσταϊν ότι τα πάντα αποκτούν ένα νόημα ανάλογα με τη λειτουργία που επιτελούν σε μία δεδομένη συνθήκη έχει εδώ μία ιδιαίτερη σημασία.
Αξιοποιώ έτσι το έργο της Ισμήνης για να μιλήσω για τα πολλαπλά νοήματα που αναδύονται μέσα από τους συμβολισμούς της νέας, έστω και πρόσκαιρης (;) πραγματικότητας που ζούμε.
Διαβάστε σχετικά: Πως να συμφιλιωθείτε με την αβεβαιότητα
Η μάσκα λοιπόν ως ένα μέτρο προστασίας κάτι που θα εμποδίσει την αόρατη απειλή να εισβάλει στο σώμα μας και ταυτόχρονα κάτι που θα δυσκολέψει τη αυθεντική σύνδεση με τον άλλον, να ένα στοιχείο που μπορεί να μας προσκαλέσει σε μια πολύ ουσιαστική αναρώτηση για τους δεσμούς που συν-δημιουργούμε στη ζωή μας.
Η μάσκα ακόμα ως μια συνθήκη που μας προσκαλεί να γίνουμε περισσότερο αυθεντικοί στα λόγια μας, περισσότερο προσεκτικοί ως προς την αυθαιρεσία μας.
Αυτό που είναι πολύ ενδιαφέρον στο έργο της Ισμήνης Μπονάτσου είναι ότι οι μάσκες που φορούν οι ηρωίδες της δεν κρύβουν μονάχα ένα μέρος του προσώπου αλλά ταυτόχρονα σε προσκαλούν να δεις άλλα στοιχεία του σώματος που τονίζουν την ετερότητά τους.
Τα σώματα μπορεί να μοιάζουν ίδια, όπως και τα μαλλιά τους ή τα ρούχα τους, ωστόσο τα βλέμματα οι κινήσεις των χεριών, ο τρόπος που τοποθετείται το σώμα στο χώρο μάς προσκαλεί να σκεφτούμε πόσο πλούσιοι είναι οι τρόποι για επικοινωνήσουμε και να συνδεθούμε μεταξύ μας.
Αυτές οι τόσο ίδιες και διαφορετικές φιγούρες είναι σε διάλογο, παρά τις μάσκες, συνδέονται βαθιά μεταξύ τους, όλες έχουν θέση σε αυτό το γιορτινό δείπνο, όπως όλοι και όλες διεκδικούμε μια θέση ετερότητας, μια ισότητα, μέσα στον «Θαυμαστό καινούργιο κόσμο».
Επιστρέφω ξανά το βλέμμα μου στο έργο της Ισμήνης για να παρατηρήσω πώς δίνει φωνές στα χέρια, πώς μας πείθει πως ότι κι αν υπάρχει κρυμμένο πίσω από αυτή τη μάσκα δεν είναι ψεύτικο, ούτε είναι σε αντίθεση με τα βλέμματα αυτών των γυναικών. Έτσι η αυθεντικότητα του εαυτού μπορεί να είναι παρούσα, αν εμείς το επιτρέψουμε, παρά τις αντιξοότητες.
Τελικά το εντυπωσιακό σε αυτό το έργο είναι ότι μας φέρνει σε επαφή με την αισιοδοξία. Αυτές οι γυναίκες συγκροτούν ένα πολυφωνικό τοπίο, κατορθώνουν να είναι μαζί, σε ένα κόσμο που προσκαλεί σε απόσταση. Έτσι δημιουργούν μια ενότητα στην οποία οι πολλές φωνές του εαυτού μπορούν να συνυπάρχουν και να συναντούν άλλα πολυφωνικά πρόσωπα, ως μία απάντηση στις συζητήσεις για την απομόνωση τον εγκλεισμό και τη μοναξιά.
Ευχαριστώ πολύ την Ισμήνη Μπονάτσου που αποδέχτηκε την πρότασή μου, να αξιοποιήσω, με τον κίνδυνο μιας υποκειμενικής ερμηνείας, το έργο της.
Ευχαριστώ επίσης πολύ τις Χριστίνα Παπαδάτου, Νταίζη Τσοχατζίδου, Σοφία Τσίτουρα, Αγγελική Κωνσταντάκη, Αγγέλικα Κουβέλη, Διονυσία Σακελλαρίου, για τις αφηγήσεις που μου προσφέρανε με γενναιοδωρία!
