Μειώνεται το στίγμα της ψυχικής υγείας; Δεν είναι τόσο απλό

γυναίκα αναρωτιέται αν Μειώνεται το στίγμα της ψυχικής υγείας

Image credit: Davide Pietralunga / unsplash.com

Μάθε τα Soft Skills σου σε 5 λεπτά ΔΩΡΕΑΝ! Μέτρησε πώς τα πας σε 40 soft skills. Εντελώς Δωρεάν, Άμεσα αποτελέσματα από την ISON Psychometrica !

Total Mindfulness Bright Minds: Εκπαίδευση Εκπαιδευτών στην Εφαρμογή Ασκήσεων Mindfulness σε παιδιά και εφήβους

Οι έρευνες δείχνουν δεν υπάρχει χώρα, κοινωνία ή πολιτισμός, όπου τα άτομα με ψυχικές ασθένειες έχουν την ίδια κοινωνική αξία με τα άτομα χωρίς ψυχική ασθένεια. Ωστόσο, κάτι αλλάζει δραστικά τα τελευταία χρόνια.

Το στίγμα και η προκατάληψη σχετικά με τις ψυχικές ασθένειες έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην απασχόληση, στο εισόδημα και στις δημόσιες απόψεις σχετικά με την κατανομή των πόρων και το κόστος υγειονομικής περίθαλψης.

Το λεξικό Merriam-Webster ορίζει το στίγμα ως «ένα σύνολο αρνητικών και συχνά άδικων πεποιθήσεων, που μια κοινωνία ή μια ομάδα ανθρώπων έχουν για κάτι ... ένα σημάδι ντροπής ή δυσφήμισης». Προέρχεται από το αρχαιοελληνικό «στίζω» και αναφέρεται σε σημάδια (τα πρώτα τατουάζ) που χρησιμοποιούνταν σε σκλάβους και εγκληματίες στην Αρχαία Ελλάδα.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, τα άτομα με ψυχικές και συμπεριφορικές διαταραχές κατηγορούνταν, εξοστρακίζονταν, απομονώνονταν, φυλακίζονταν, βασανίζονταν ή δολοφονούνταν. Και ενώ οι θεραπείες και οι συμπεριφορές μας σχετικά με τις ψυχικές ασθένειες έχουν βελτιωθεί δραματικά μέσα στον 20ό και τον 21ο αιώνα, το στίγμα της ψυχικής υγείας δεν έχει εξαφανιστεί.

Μια ανασκόπηση έρευνας του 2016, από τον ψυχολόγο του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης Γουλφ Ρέσλερ, κατέληξε στο ότι δεν υπάρχει χώρα, κοινωνία ή πολιτισμός, όπου τα άτομα με ψυχικές ασθένειες έχουν την ίδια κοινωνική αξία με τα άτομα χωρίς ψυχική ασθένεια.

Όταν τα προβλήματα ψυχικής υγείας στιγματίζονται, εκείνοι που τα αντιμετωπίζουν έχουν να παλέψουν όχι μόνο με τη διαταραχή, αλλά και με την κοινωνική προκατάληψη και απόρριψη. Οι επιπτώσεις του στίγματος είναι βαθιές, τόσο σε προσωπικό όσο και κοινωνικό επίπεδο, καθώς μπορούν να αναγκάσουν τους ανθρώπους να κρύψουν ή να αρνηθούν τα προβλήματά τους, να αποφύγουν να ζητήσουν βοήθεια και να εμπλακούν σε αυτοκατηγορίες (αυτοστιγματισμός).

Μια συστηματική ανασκόπηση βιβλιογραφίας, του 2010, από την Τζέσικα Σάρακ και τους συνεργάτες της, στο Κολέγιο Κινγκς του Λονδίνου, εξέτασε 27 μελέτες για τον στιγματισμό και τις επιπτώσεις του, καταλήγοντας: Διαπιστώθηκε ότι το στίγμα και η προκατάληψη όσον αφορά τις ψυχικές ασθένειες έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην απασχόληση, στο εισόδημα, στις δημόσιες απόψεις σχετικά με την κατανομή των πόρων και το κόστος υγειονομικής περίθαλψης.

Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου Κολούμπια Μπρους Λινκ και Τζο Φέλαν συμφωνούν: Ο στιγματισμός πιθανότατα έχει δραματική επίδραση στην κατανομή ευκαιριών ζωής, σε τομείς όπως το εισόδημα, η στέγαση, η υγεία, η εγκληματική εμπλοκή και η ίδια η ζωή.

Το κοινό μπορεί να διαισθάνεται ότι το στίγμα είναι ένα συγκεκριμένο πράγμα – μια αρνητική, προκατειλημμένη στάση για κάτι. Ωστόσο, η έρευνα δείχνει ότι το στίγμα, όπως και τα περισσότερα πράγματα στη ζωή, είναι ένα πολύπλοκο κατασκεύασμα.

Η σύγχρονη έρευνα έχει την τάση να διαιρεί το στίγμα σε τρία ξεχωριστά στοιχεία. Όπως εξηγούν ερευνητές από το King’s College του Λονδίνου, αυτά τα στοιχεία είναι η έλλειψη γνώσης (άγνοια), οι αρνητικές στάσεις (προκατάληψη) και οι άνθρωποι που συμπεριφέρονται με τρόπους που πλήττουν το στιγματισμένο άτομο (διάκριση).

Με άλλα λόγια, το στίγμα περιλαμβάνει ένα γνωστικό συστατικό (αδαείς πεποιθήσεις), ένα συναισθηματικό συστατικό (αρνητικά συναισθήματα αντιπάθειας, απέχθειας, φόβου) και ένα συστατικό συμπεριφοράς (που ενεργεί για να εξοστρακίσει και να καταπιέσει το στιγματισμένο άτομο ή την ομάδα).

Ο Μπρους Λινκ και η Τζο Φέλαν (2001) πρότειναν ένα μοντέλο στο οποίο το στίγμα ορίζεται από τη διαδικασία σύνδεσης πέντε βασικών συστατικών:

Το πρώτο συστατικό περιλαμβάνει τη διάκριση και την επισήμανση των ανθρώπινων διαφορών.

Το δεύτερο αφορά τη διαδικασία με την οποία «οι κυρίαρχες πολιτισμικές πεποιθήσεις συνδέουν τα στιγματισμένα άτομα με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά έως αρνητικά στερεότυπα».

Το τρίτο συστατικό λαμβάνει χώρα όταν «τα στιγματισμένα άτομα τοποθετούνται σε ξεχωριστές κατηγορίες, έτσι ώστε να επιτευχθεί κάποιος βαθμός διαχωρισμού του "εμείς" από το "αυτοί"».

Το τέταρτο στοιχείο χαρακτηρίζεται από την απώλεια κοινωνικού στάτους για τα στιγματισμένα άτομα και από το βίωμα διακρίσεων, τα οποία οδηγούν σε άνισα αποτελέσματα.

Τέλος, το πέμπτο στοιχείο είναι η πρόσβαση στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική εξουσία, η οποία επιτρέπει τον διαχωρισμό των προσώπων που στιγματίζονται σε ξεχωριστές κατηγορίες και την πλήρη άσκηση αποδοκιμασίας, απόρριψης, αποκλεισμού και διακρίσεων. Με άλλα λόγια, όταν οι άνθρωποι επιθυμούν να περιορίσουν ή να αποκλείσουν συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες, ο στιγματισμός τους επιτρέπει να κάνουν αυτό ακριβώς.

Με αυτή την πολυδιάστατη δομή του στίγματος, μπορούμε να καταλάβουμε ότι οι διαφορετικές του πτυχές είναι δυνατόν να λειτουργούν αρκετά ανεξάρτητα η μία από την άλλη. Για παράδειγμα, μπορεί να φοβόμαστε λιγότερο τους καταθλιπτικούς ανθρώπους, αλλά εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι η κατάθλιψή τους είναι δικό τους λάθος.

Ομοίως, μια στιγματισμένη ομάδα μπορεί ταυτόχρονα να βελτιώνει την κοινωνική θέση της, αλλά και να υφίσταται αυξημένη προκατάληψη και εχθρότητα. Εάν συμβαίνει αυτό, τότε η επιτυχής αντιμετώπιση ενός συγκεκριμένου χαρακτηριστικού του στίγματος μπορεί να αποδειχτεί ανεπαρκής για τη μείωση των συνολικών αρνητικών του επιπτώσεων.

Μια πρόσφατη μελέτη της κοινωνιολόγου Μπερνίς Πεσκοσολίντο και των συναδέλφων της (2021), από το Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα, παρέχει μια απεικόνιση αυτής της πολυπλοκότητας. Οι συγγραφείς χρησιμοποίησαν δεδομένα από διά ζώσης συνεντεύξεις, που πραγματοποιήθηκαν τρεις φορές μεταξύ 1996 και 2018, με αντιπροσωπευτικό δείγμα 4.000 και πλέον ενηλίκων στις ΗΠΑ.

Οι συμμετέχοντες είδαν μια φωτογραφία για μία από τις τρεις καταστάσεις (σχιζοφρένεια, κατάθλιψη ή εξάρτηση από το αλκοόλ) ή για μία περίπτωση ελέγχου (άτομα που αντιμετωπίζουν απλά καθημερινά προβλήματα). Στη συνέχεια, οι συμμετέχοντες απάντησαν σε ερωτήσεις σχετικά με τις υποκείμενες αιτίες της κατάστασής τους (αποδόσεις), την πιθανότητα άσκησης βίας (κατά πόσο το άτομο αποτελεί κίνδυνο για τους άλλους) και την τάση για απόρριψη (επιθυμία για κοινωνική απόσταση από αυτό το άτομο).

Τα αποτελέσματα έδειξαν ένα μεικτό μοτίβο. Κατά την περίοδο 1996-2006 σημειώθηκε αύξηση στην υποστήριξη των γενετικών αιτίων για τη σχιζοφρένεια, την κατάθλιψη και την εξάρτηση από το αλκοόλ. Το 2006-2018, η επιθυμία για κοινωνική απόσταση από το άτομο μειώθηκε για την κατάθλιψη, σε τομείς όπως η εργασία, η κοινωνικοποίηση, η φιλία και ο γάμος.

Ταυτόχρονα όμως παρατηρήθηκαν και οπισθοδρομικές αλλαγές. Το 2018, οι συμμετέχοντες έβλεπαν τα άτομα με σχιζοφρένεια ως πιο επικίνδυνα και ήταν πιο πιθανό να αποδώσουν κακό χαρακτήρα σε άτομο με αλκοολισμό από ό,τι οι συμμετέχοντες του 1996.

Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι δημογραφικοί παράγοντες όπως η φυλή και η εθνικότητα, το φύλο και το μορφωτικό επίπεδο απέτυχαν να προβλέψουν σημαντικές διαφορές στις συνολικές τάσεις στη διάρκεια του χρόνου. Ο μόνος δημογραφικός παράγοντας που φαίνεται να έχει τη μεγαλύτερη επιρροή στο στίγμα είναι η ηλικία: τα ηλικιωμένα άτομα σε κάθε περίοδο ήταν σημαντικά πιο απρόθυμα να βάλουν στην οικογένειά τους το άτομο της φωτογραφίας.

Διαβάστε σχετικά: Για να δώσουμε τέλος στο στίγμα της ψυχικής υγείας δεν αρκούν μόνο οι εκστρατείες

Οι ερευνητές εντόπισαν πέντε ισχυρά μοτίβα

Πρώτον, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, κατά την αλλαγή του αιώνα (1996-2006), σημειώθηκε μια σημαντική αύξηση στη δημόσια αποδοχή των βιοϊατρικών αιτίων των ψυχικών ασθενειών. Αυτή η στροφή προς μια μεγαλύτερη αποδοχή των επιστημονικών δεδομένων δεν συνεπάγεται, ωστόσο, μείωση της κοινωνικής απόρριψης (επιθυμία για απόσταση).

Δεύτερον, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η πρόσφατη περίοδος της έρευνας (2006-2018) τεκμηρίωσε την πρώτη σημαντική μείωση του στίγματος για τη μείζονα κατάθλιψη, αν και δεν διαπιστώθηκαν ανάλογες μειώσεις για τη σχιζοφρένεια ή την εξάρτηση από το αλκοόλ.

Τρίτον, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η σκέψη και η στάση σχετικά με την κατάθλιψη φαίνεται να έχουν αλλάξει σε όλους τους τομείς, ανεξαρτήτως των δημογραφικών χαρακτηριστικών των συμμετεχόντων.

Τέταρτον, η ηλικία συσχετίζεται με το στίγμα με προβλέψιμο τρόπο. Οι συγγραφείς σημειώνουν ότι «η ηλικία είναι παράγοντας αντιστρόφως ανάλογος με την αλλαγή».

Πέμπτον, ενώ τα ευρήματα για την κατάθλιψη ήταν ενθαρρυντικά, δεν συνέβη το ίδιο με τις άλλες δύο καταστάσεις. Συγκεκριμένα, όσον αφορά τη σχιζοφρένεια, έχει γίνει μια αργή στροφή προς μια ισχυρότερη πεποίθηση για την επικινδυνότητα αυτών των ατόμων. Στην εξάρτηση από το αλκοόλ, τα αποτελέσματα που προέκυψαν ήταν εξίσου ανάμεικτα. Αν και υπήρξε αύξηση στους ανθρώπους που θεωρούν την εξάρτηση από το αλκοόλ ψυχική ασθένεια με γενετικές και χημικές ρίζες, το πρόβλημα παρουσιάστηκε υποβαθμισμένο. Παράλληλα, σημειώθηκε μια επιστροφή στην ηθική απόδοση κακού χαρακτήρα, στην πρώτη περίοδο της έρευνας, η οποία παραμένει σταθερή στη δεύτερη περίοδο.

Οι συγγραφείς καταλήγουν σε μια αισιόδοξη νότα, παρατηρώντας ότι τα αποτελέσματά τους υποδηλώνουν πως το στίγμα μπορεί να αλλάξει και ότι η επιστημονική ενημέρωση και κατανόηση για την ψυχική υγεία έχει αυξηθεί. Ωστόσο, σημειώνουν πως αυτό που το κοινό πιστεύει και γνωρίζει συχνά ευθυγραμμίζεται με την επιστήμη, αλλά μπορεί να αποτύχει να επηρεάσει αληθινά τις στάσεις και τη συμπεριφορά του.

Με το στίγμα, όπως και με άλλα σύνθετα ψυχοκοινωνικά ζητήματα, η απογοητευτική αλήθεια συνεχίζει να είναι ότι η γνώση των δεδομένων, αν και απαραίτητη, δεν επαρκεί για την πρόκληση σημαντικών αλλαγών στη στάση ή τη συμπεριφορά.

Απόδοση: Κατερίνα Κακουλάκη, Ειδικευόμενη Σχολική Ψυχολόγος
Επιμέλεια: Ισμήνη Τσοχαλή, μεταφράστρια - επιμελήτρια κειμένων
Πηγή