Πότε ήταν η τελευταία φορά που είπατε «όχι» σε κάτι που σας καταπίεζε; Πόσο συχνά κρατάτε μέσα σας πράγματα που σας βαραίνουν και δέχεστε συμπεριφορές που σας δυσκολεύουν.
Οι κυνικοί ήταν αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι που αντιστάθηκαν στο κυνήγι των υλικών αγαθών, στις κοινωνικές συμβάσεις, ακόμα και στους καθιερωμένους κανόνες ευγένειας, λέγοντας ένα ηχηρό και σθεναρό «Όχι!».
Το «όχι» μπορεί να είναι μια δύσκολη απόφαση αλλά συνάμα απελευθερωτική, όπως άλλωστε έχει δείξει η ιστορία.
Οι Έλληνες λένε όχι τουλάχιστον από τις 28 Οκτωβρίου 1940. Τη λεγόμενη «Ημέρα του Όχι» εορτάζεται η άρνηση του Έλληνα πρωθυπουργού Ιωάννη Μεταξά να αποδεχτεί τους όρους συνθηκολόγησης που έθεσε ο Μουσολίνι και οι δυνάμεις του Άξονα κατά την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Τόσο καθοριστική ήταν η άρνηση αυτή για την ελληνική ψυχή, ώστε η ημέρα σήμερα εορτάζεται ως εθνική αργία αφιερωμένη στην ελληνική ανεξαρτησία.
Στην πραγματικότητα, ωστόσο, οι Έλληνες λένε όχι από πολύ παλαιότερα. Ό Αχιλλέας αρνήθηκε να πολεμήσει εναντίον των Τρώων υπακούοντας έναν κατώτερο από εκείνον υπαρχηγό του στρατεύματος. Οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους είπαν ένα βροντερό «όχι» στους εισβάλλοντες Πέρσες, με τη νίκη τους αρχικά στον Μαραθώνα το 490 π.Χ. και στη συνέχεια στη Σαλαμίνα δέκα χρόνια αργότερα.
Και τέλος, ας μην ξεχνάμε τον Σωκράτη, ο οποίος αρνήθηκε μια ζωή διαφορετική από εκείνη που ήταν αφιερωμένη στην αναζήτηση της αλήθειας και οι συμπολίτες του τον εκτέλεσαν.
Ό Διογένης από τη Σινώπη, ο ιδρυτής του κυνισμού, ακολουθεί αυτή την παράδοση της άρνησης. Κι αυτός θα ήταν ένας πολύ ωραίος τρόπος να τον παρουσιάσουμε, αν ήταν αληθινός. Αλλά στην πραγματικότητα ο Διογένης δεν ακολούθησε καμία παράδοση.
Ο Διογένης αντιπαρέθετε τη ζωή «σύμφωνα με τη φύση» με τη ζωή σε αβασάνιστη συμμόρφωση με τη συνήθεια. Κατά μία έννοια, κάθε φράση που διατυπώνει εμπεριέχει το «όχι». Λόγω της αγενούς συμπεριφοράς του και της δύσκολης ζωής του στο ύπαιθρο ο Διογένης απέκτησε ένα παρωνύμιο: ο Σκύλος, ο κύων στα αρχαία ελληνικά, από όπου προέρχεται και το επίθετο κυνικός.
Όσοι έχουν επισκεφθεί τη σύγχρονη Αθήνα θα έχουν δει ή θα έχουν βιώσει την ετερόκλητη ποικιλία των αδέσποτων σκύλων που περιφέρονται στους δρόμους και στα σοκάκια, σκαλίζουν τους κάδους απορριμμάτων και λιάζονται στον ήλιο της Μεσογείου (ή στις στοές που προσφέρουν ίσκιο) ανάμεσα στα ερειπωμένα κατάλοιπα του ένδοξου παρελθόντος.
Έτσι ακριβώς θα φαντάζονταν οι αρχαίοι Αθηναίοι τον Διογένη. Με τη χαρακτηριστική αυτοσαρκαστική ειρωνεία του ο Διογένης ασπάστηκε το παρωνύμιό του αυτοεξοριζόμενος σαν το σκυλί, πιστός φύλακας της ηθικής, γαβγίζοντας την αλήθεια στους διαβάτες και δαγκώνοντας τους απατεώνες.
Οι κυνικοί ήταν, αν θέλουμε να το διατυπώσουμε με σύγχρονους όρους, διαμορφωτές τρόπου ζωής («lifestylists») και καλλιτέχνες παραστατικών τεχνών.6 Ίσως να μη δικαιούμαστε καν να τους αποκαλούμε φιλοσόφους, καθώς δεν ήταν οργανωμένοι σε κάποια σχολή ούτε διαμόρφωσαν ένα σύνολο συστηματικών διδασκαλιών.
Ο τρόπος ζωής τους ήταν μια φιλοσοφία σε πρακτικό επίπεδο.
Παρ’ όλα αυτά, οι κυνικοί όντως εισήγαγαν κάποιες αξίες οι οποίες τους έκαναν να ξεχωρίζουν στην εποχή τους και τους συστήνουν, θεωρώ, στη δική μας εποχή. Πράγματι, νομίζω ότι δίνουν σημαντικές απαντήσεις στα σύγχρονα αδιέξοδά μας που αφορούν την κλιματική αλλαγή, την κοινωνική και οικονομική αβεβαιότητα και την ψυχολογική δυσφορία.
Η προσέγγισή τους για τη ζωή, συνοψίζεται στη φράση «το λιγότερο είναι περισσότερο». Η εμμονή τους με την αποσυμφόρηση και την αποστασιοποίηση ευθυγραμμίζεται με τη δική μας πολυπόθητη προσκόλληση στην αφαιρετική, μη υλιστική υπέρβαση. (Η Marie Kondo δεν φτάνει τους κυνικούς ούτε στο μικρό τους δαχτυλάκι.)
Σε ευρύτερη κλίμακα, η κυνική νοοτροπία του «υπομένω και επιβιώνω» είναι ο προάγγελος της σύγχρονης έννοιας της ενδεδειγμένης τεχνολογίας και της εφαρμογής της σε περιβάλλοντα όπου οι πόροι είναι ελάχιστοι (δηλαδή, στη σημερινή εποχή της εξαγωγής και της εξάντλησης των πόρων, σε κάθε περιβάλλον). Η απεμπλοκή των αναγκών από τις επιθυμίες που διακήρυτταν αποτελεί παράδειγμα ιεράρχησης των ανθρώπινων αναγκών.
Οι κυνικοί επίσης υπήρξαν το πρότυπο της ιδέας ότι τρόποι ζωής που βασίζονται στη συντήρηση είναι βιώσιμοι, ενώ η αρχή πίσω από το ζωντανό παράδειγμά τους διαψεύδει τη σύγχρονη πεποίθηση ότι η οικονομική ανάπτυξη και η πρόοδος είναι συνώνυμες με την ποιότητα ζωής.
Υποστήριξαν τις θέσεις τους με το σκεπτικό ότι οι απόψεις τους εναρμονίζονταν με την κατάσταση των πραγμάτων στη φύση. Η επιστράτευση παραδειγμάτων με μη ανθρώπινους παράγοντες, ιδίως με ζώα, είναι εξαιρετικά διδακτική καθώς επικυρώνει την εγγενή αξία του μη ανθρώπινου κόσμου σε ευρύτερο πλαίσιο, προαναγγέλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα κεντρικό αξίωμα της σύγχρονης περιβαλλοντικής φιλοσοφίας.
Αλλά η ευρύτερη εικόνα δεν είναι ακόμη ορατή: Σε τι θα πούμε όχι εσείς κι εγώ; Στον χρόνο μπροστά στην οθόνη; Στις κενές σχέσεις; Στην τεμπελιά; Στην περηφάνια; Στην προκατάληψη; Στα προνόμια; Στη χειραγώγηση; Στον εγωκεντρισμό; Στην ανειλικρίνεια; Στη φιλοδοξία; Στη βία; Στην ανοχή; Στη σπατάλη; Στην απληστία; Μήπως ακόμα και στον κυνισμό;
Η τελευταία λέξη στον παραπάνω κατάλογο δείχνει πόσο έξω έχουμε πέσει. Οι αρχικοί κυνικοί δεν είναι κυνικοί με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Ήταν είρωνες, ναι, αλλά και ρεαλιστές, καθώς έβλεπαν τις ανθρώπινες ματαιοδοξίες όπως ακριβώς ήταν. Επειδή προσπαθούσαν ενεργά να βελτιώσουν τα ελαττώματά τους, θα έλεγε κανείς ότι ήταν αισιόδοξοι.
Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο Πώς να λες Όχι του Mark David Usher. Θα κυκλοφορήσει στις 4 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα σε όλα τα βιβλιοπωλεία και στο www.dioptra.gr.
Διαβάστε τις πρώτες σελίδες του βιβλίου.
