Η πλαστικότητα του εγκεφάλου, γνωστή και ως νευροπλαστικότητα, είναι ένας όρος που αναφέρεται στην ικανότητα του εγκεφάλου να αλλάζει και να προσαρμόζεται ως αποτέλεσμα της εμπειρίας.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από περίπου 86 δισεκατομμύρια νευρώνες. Οι πρώτοι ερευνητές πίστευαν ότι η νευρογένεση, ή η δημιουργία νέων νευρώνων, σταματά λίγο μετά τη γέννηση. Σήμερα, είναι κατανοητό ότι ο εγκέφαλος διαθέτει την αξιοσημείωτη ικανότητα να αναδιοργανώνει μονοπάτια, να δημιουργεί νέες συνδέσεις και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμη και να δημιουργεί νέους νευρώνες – μια έννοια που ονομάζεται νευροπλαστικότητα ή πλαστικότητα του εγκεφάλου.
Υπάρχουν δύο κύριοι τύποι νευροπλαστικότητας:
Λειτουργική πλαστικότητα: Η ικανότητα του εγκεφάλου να μετακινεί λειτουργίες από μια κατεστραμμένη περιοχή του εγκεφάλου σε άλλες μη κατεστραμμένες περιοχές.
Δομική πλαστικότητα: Η ικανότητα του εγκεφάλου να αλλάζει πραγματικά τη φυσική του δομή ως αποτέλεσμα της μάθησης.
Οφέλη από την πλαστικότητα του εγκεφάλου
Υπάρχουν πολλά οφέλη από τη νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου. Επιτρέπει στον εγκέφαλό σας να προσαρμοστεί και να αλλάξει, κάτι που βοηθά στην προώθηση:
- Της ικανότητας να μαθαίνετε νέα πράγματα
- Της ικανότητας να ενισχύετε τις υπάρχουσες γνωστικές σας δεξιότητες
- Της ανάρρωσης από εγκεφαλικά επεισόδια και εγκεφαλικά τραύματα
- Της ενίσχυσης περιοχών σε περίπτωση απώλειας ή πτώσης ορισμένων λειτουργιών
- Των βελτιώσεων που μπορούν να προωθήσουν τη φυσική κατάσταση του εγκεφάλου
Πώς λειτουργεί η πλαστικότητα του εγκεφάλου
Τα πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού είναι μια περίοδος ταχείας εγκεφαλικής ανάπτυξης. Κατά τη γέννηση, κάθε νευρώνας στον εγκεφαλικό φλοιό έχει περίπου 2.500 συνάψεις. Μέχρι την ηλικία των τριών ετών, αυτός ο αριθμός έχει αυξηθεί σε 15.000 συνάψεις ανά νευρώνα.
Ο μέσος ενήλικας, ωστόσο, έχει περίπου το ήμισυ αυτού του αριθμού συνάψεων. Γιατί; Γιατί καθώς αποκτάμε νέες εμπειρίες, κάποιες συνδέσεις ενισχύονται ενώ άλλες εξαλείφονται. Αυτή η διαδικασία είναι γνωστή ως συναπτικό κλάδεμα.
Οι νευρώνες που χρησιμοποιούνται συχνά αναπτύσσουν ισχυρότερες συνδέσεις και αυτοί που χρησιμοποιούνται σπάνια ή ποτέ τελικά πεθαίνουν.
Αναπτύσσοντας νέες συνδέσεις και κλαδεύοντας τις αδύναμες, ο εγκέφαλος είναι σε θέση να προσαρμοστεί στο μεταβαλλόμενο περιβάλλον.
Βασικά χαρακτηριστικά της πλαστικότητας του εγκεφάλου
Υπάρχουν μερικά καθοριστικά χαρακτηριστικά της νευροπλαστικότητας.
Η ηλικία και το περιβάλλον παίζουν ρόλο
Ενώ η πλαστικότητα εμφανίζεται καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής, ορισμένοι τύποι αλλαγών είναι πιο κυρίαρχοι σε συγκεκριμένες ηλικίες. Ο εγκέφαλος τείνει να αλλάζει πολύ κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής, για παράδειγμα, καθώς ο ανώριμος εγκέφαλος μεγαλώνει και οργανώνεται.
Γενικά, οι νεαροί εγκέφαλοι τείνουν να είναι πιο ευαίσθητοι και να ανταποκρίνονται περισσότερο στις εμπειρίες από τους πολύ μεγαλύτερους. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι ενήλικοι εγκέφαλοι δεν είναι ικανοί να προσαρμοστούν.
Η γενετική μπορεί επίσης να επηρεάσει. Η αλληλεπίδραση μεταξύ περιβάλλοντος και γενετικής παίζει επίσης ρόλο στη διαμόρφωση της πλαστικότητας του εγκεφάλου.
Η νευροπλαστικότητα είναι μια συνεχής διαδικασία
Η πλαστικότητα συνεχίζεται καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής και περιλαμβάνει εγκεφαλικά κύτταρα εκτός των νευρώνων, συμπεριλαμβανομένων των νευρογλοιακών και αγγειακών κυττάρων. Μπορεί να προκύψει ως αποτέλεσμα της μάθησης, της εμπειρίας και του σχηματισμού μνήμης ή ως αποτέλεσμα βλάβης στον εγκέφαλο.
Ενώ οι άνθρωποι πίστευαν παλιότερα ότι ο εγκέφαλος σταθεροποιείται μετά από μια ορισμένη ηλικία, νεότερη έρευνα αποκάλυψε ότι ο εγκέφαλος δεν σταματά ποτέ να αλλάζει ως απόκριση στη μάθηση.
Σε περιπτώσεις βλάβης στον εγκέφαλο, όπως κατά τη διάρκεια ενός εγκεφαλικού, οι περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με ορισμένες λειτουργίες μπορεί να καταστραφούν. Τελικά, υγιή μέρη του εγκεφάλου μπορεί να αναλάβουν αυτές τις λειτουργίες και οι ικανότητες μπορούν να αποκατασταθούν.
Η πλαστικότητα του εγκεφάλου έχει επίσης περιορισμούς
Είναι σημαντικό, ωστόσο, να σημειωθεί ότι ο εγκέφαλος δεν είναι απείρως εύπλαστος. Ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για ορισμένες ενέργειες. Για παράδειγμα, υπάρχουν περιοχές του εγκεφάλου που παίζουν κρίσιμους ρόλους σε πράγματα όπως η κίνηση, η γλώσσα, η ομιλία και η γνώση.
Η βλάβη σε βασικές περιοχές του εγκεφάλου μπορεί να οδηγήσει σε ελλείμματα σε αυτές τις περιοχές, επειδή, ενώ μπορεί να είναι δυνατή κάποια ανάκαμψη, άλλες περιοχές του εγκεφάλου απλά δεν μπορούν να αναλάβουν πλήρως τις λειτουργίες που επηρεάστηκαν από τη βλάβη.
Δείτε περισσότερα: Ασυνείδητο και πλαστικότητα του εγκεφάλου: γέφυρες μεταξύ νευροεπιστήμης και ψυχανάλυσης
Πώς να βελτιώσετε την πλαστικότητα του εγκεφάλου
Υπάρχουν πράγματα που μπορείτε να κάνετε για να ενθαρρύνετε τον εγκέφαλό σας να προσαρμοστεί και να αλλάξει. Μερικοί από τους τρόπους με τους οποίους μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τη νευροπλαστικότητα με ευεργετικούς τρόπους περιλαμβάνουν:
Εμπλουτίζοντας το περιβάλλον σας
Τα μαθησιακά περιβάλλοντα που προσφέρουν πολλές ευκαιρίες για εστιασμένη προσοχή, καινοτομία και πρόκληση έχει αποδειχτεί ότι διεγείρουν θετικές αλλαγές στον εγκέφαλο. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό κατά την παιδική ηλικία και την εφηβεία, αλλά ο εμπλουτισμός του περιβάλλοντος μπορεί να συνεχίσει να παρέχει εγκεφαλικές ανταμοιβές και στην ενήλικη ζωή.
Τα πράγματα που μπορείτε να δοκιμάσετε περιλαμβάνουν:
- Την εκμάθηση μιας νέας γλώσσας
- Την εκμάθηση και εξάσκηση σε ένα νέο μουσικό όργανο
- Τα ταξίδια και την εξερεύνηση νέων τόπων
- Την καλλιτεχνική δημιουργία και άλλες δημιουργικές δραστηριότητες
- Την ανάγνωση
Επαρκής ξεκούραση
Έρευνες έχουν δείξει ότι ο ύπνος παίζει σημαντικό ρόλο στην δενδριτική ανάπτυξη στον εγκέφαλο. Οι δενδρίτες είναι οι αναπτύξεις στο τέλος των νευρώνων που βοηθούν στη μετάδοση πληροφοριών από τον έναν νευρώνα στον άλλο. Ενισχύοντας αυτές τις συνδέσεις, μπορεί να είστε σε θέση να αποκτήσετε μεγαλύτερη πλαστικότητα του εγκεφάλου.
Ο ύπνος έχει αποδειχτεί ότι έχει σημαντικές επιδράσεις τόσο στη σωματική όσο και στην ψυχική υγεία. Μπορείτε να βρείτε τρόπους να βελτιώσετε τον ύπνο σας εφαρμόζοντας καλή υγιεινή ύπνου.
Άσκηση
Η τακτική σωματική δραστηριότητα έχει αποδειχτεί ότι έχει μια σειρά από οφέλη για τον εγκέφαλο. Ορισμένες έρευνες δείχνουν ότι η άσκηση μπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη της απώλειας νευρώνων σε βασικές περιοχές του ιππόκαμπου, ένα μέρος του εγκεφάλου που εμπλέκεται στη μνήμη και σε άλλες λειτουργίες.
Μια ανασκόπηση του 2018 που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Frontiers in Neuroscience πρότεινε ότι η άσκηση θα μπορούσε να παίζει ρόλο στη νευρογένεση στην περιοχή του ιππόκαμπου.
Ιστορία και έρευνα
Οι πεποιθήσεις και οι θεωρίες για το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος έχουν εξελιχθεί ουσιαστικά με τα χρόνια. Οι πρώτοι ερευνητές πίστευαν ότι ο εγκέφαλος ήταν σταθερός, ενώ οι σύγχρονες εξελίξεις έχουν δείξει ότι ο εγκέφαλος είναι πιο ευέλικτος.
Πρώιμες θεωρίες
Μέχρι τη δεκαετία του 1960, οι ερευνητές πίστευαν ότι αλλαγές στον εγκέφαλο μπορούσαν να πραγματοποιηθούν μόνο κατά τη βρεφική και παιδική ηλικία. Μέχρι την πρώιμη ενήλικη ζωή, θεωρούσαν ότι η φυσική δομή του εγκεφάλου ήταν ως επί το πλείστον μόνιμη.
Στο βιβλίο του The Brain that Changes Itself: Stories of Personal Triumph From the Frontiers of Brain Science, το οποίο έριξε μια ιστορική ματιά στις πρώτες θεωρίες, ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Νόρμαν Ντόιτζ πρότεινε ότι η πεποίθηση πως ο εγκέφαλος ήταν ανίκανος να αλλάξει προήλθε, κατά κύριο λόγο, από τρεις βασικές πηγές, συμπεριλαμβανομένων:
- Μιας αρχαίας πεποίθησης ότι ο εγκέφαλος έμοιαζε πολύ με μια θαυμάσια μηχανή, ικανή για εκπληκτικά πράγματα αλλά ανίκανη να αναπτυχθεί και να αλλάξει
- Της αδυναμίας ουσιαστικής παρατήρησης των μικροσκοπικών δραστηριοτήτων του εγκεφάλου
- Της παρατήρησης ότι οι άνθρωποι που είχαν υποστεί σοβαρή εγκεφαλική βλάβη συχνά δεν μπορούσαν να αναρρώσουν
Νωρίς, ο ψυχολόγος Γουίλιαμ Τζέιμς είχε προτείνει ότι ο εγκέφαλος ίσως δεν ήταν τόσο αμετάβλητος όσο πίστευαν παλαιότερα. Πολύ πίσω, στο 1890, στο βιβλίο του The Principles of Psychology, έγραψε:
Η οργανική ύλη, ειδικά ο νευρικός ιστός, φαίνεται να είναι προικισμένη με έναν εξαιρετικό βαθμό πλαστικότητας.
Ωστόσο, αυτή η ιδέα αγνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό για πολλά χρόνια.
Σύγχρονες θεωρίες
Στη δεκαετία του 1920, ο ερευνητής Καρλ Λάσλι βρήκε στοιχεία αλλαγών στα νευρικά μονοπάτια των πιθήκων ρέζους. Μέχρι τη δεκαετία του 1960, οι ερευνητές άρχισαν να εξερευνούν περιπτώσεις στις οποίες οι ηλικιωμένοι που είχαν υποστεί μαζικά εγκεφαλικά επεισόδια ήταν σε θέση να ανακτήσουν τη λειτουργία τους, αποδεικνύοντας ότι ο εγκέφαλος ήταν πιο εύπλαστος από ό,τι πίστευαν προηγουμένως. Οι σύγχρονοι ερευνητές έχουν επίσης βρει στοιχεία ότι ο εγκέφαλος είναι σε θέση να επανασυνδεθεί μετά από βλάβη.
Η σύγχρονη έρευνα έχει δείξει ότι ο εγκέφαλος συνεχίζει να δημιουργεί νέα νευρωνικά μονοπάτια και να αλλάζει τα υπάρχοντα, προκειμένου να προσαρμοστεί σε νέες εμπειρίες, να μάθει νέες πληροφορίες και να δημιουργήσει νέες αναμνήσεις.
Χάρη στις σύγχρονες προόδους της τεχνολογίας, οι ερευνητές είναι σε θέση να ρίξουν μια πρωτοφανή ματιά στις εσωτερικές λειτουργίες του εγκεφάλου. Καθώς η μελέτη της σύγχρονης νευροεπιστήμης άνθισε, ένα σύνολο ερευνών έχει δείξει ότι οι άνθρωποι δεν περιορίζονται στις νοητικές ικανότητες με τις οποίες γεννιούνται και ότι οι κατεστραμμένοι εγκέφαλοι είναι συχνά αρκετά ικανοί για αξιοσημείωτες αλλαγές.
Η πλαστικότητα μπορεί να προκαλέσει προβλήματα
Οι αλλαγές στον εγκέφαλο συχνά θεωρούνται βελτιώσεις, αλλά αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο εγκέφαλος μπορεί να επηρεαστεί από ψυχοδραστικές ουσίες ή παθολογικές καταστάσεις που μπορεί να οδηγήσουν σε επιβλαβείς επιπτώσεις στον εγκέφαλο και στη συμπεριφορά.
Απόδοση: Καισαρίδου Αλκμήνη-Ψυχολόγος
Επιμέλεια: Ισμήνη Τσοχαλή, επιμελήτρια κειμένων
Πηγή
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
