Ξανά, όλα είναι ένα: Τα συναισθήματα επηρεάζουν τα νεύρα και το αντίστροφο. Τα νεύρα τις ορμόνες. Οι ορμόνες το ανοσοποιητικό σύστημα. Το ανοσοποιητικό σύστημα τον εγκέφαλο. Ο εγκέφαλος την κοιλιά. Η κοιλιά τον εγκέφαλο, και όλα αυτά επηρεάζουν την καρδιά και το αντίστροφο. Με τη σειρά του, το σώμα μας επηρεάζει τον εγκέφαλό μας και το μυαλό μας, και, αναπόφευκτα, τον εγκέφαλο, το μυαλό και το σώμα των άλλων.
Ο Δρ Ντάνιελ Σίγκελ, ψυχίατρος, ερευνητής και πολυγραφότατος συγγραφέας, εισήγαγε πρώτος την έννοια της διαπροσωπικής νευροβιολογίας. Όπως εγώ και πολλοί από τους συναδέλφους μας, ο Δρ Σίγκελ είχε αρχίσει να μη νιώθει άνετα με τους περιορισμούς στην εκπαίδευσή του. Όταν ήμουν στην ιατρική σχολή, γράφει, πολλοί από τους θαυμάσιους δασκάλους μας προσέγγιζαν τους ασθενείς τους, αλλά και τους φοιτητές τους, σαν να μην είχαν κανένα κέντρο εσωτερικής εμπειρίας – κανέναν υποκειμενικό εσωτερικό πυρήνα τον οποίο ονομάζουμε ψυχική ζωή. Ήταν σαν να ήμασταν απλώς σάκοι με χημικές ουσίες και όργανα χωρίς εαυτό, χωρίς μυαλό.
Ένιωθε πως τόσο η έρευνα όσο και η πρακτική στερούνταν έναν αποδεκτό από όλους ορισμό της «υγείας» και, όλως παραδόξως, στον τομέα της ψυχικής υγείας απουσίαζε ακόμη και η σύμπνοια για το τι είναι το «μυαλό», πόσο μάλλον μια κοινή άποψη για τη σχέση μυαλού και εγκεφάλου. Αφού επιστράτευσε συναδέλφους από τους κλάδους της ιατρικής, της νευρολογίας, της ψυχιατρικής, της ψυχολογίας, της ανθρωπολογίας, της κοινωνιολογίας, της ιστορίας, της φυσιολογίας, της βιολογίας, της φυσικής και από σχετικούς κλάδους οι οποίοι μελετούν την ανθρώπινη εμπειρία, ξεκίνησε να εξερευνήσει πώς θα έμοιαζε μια τέτοια σύμπνοια.
Τα ευρήματα της ομάδας επιβεβαίωσαν ότι ο εγκέφαλος και το μυαλό μας δεν είναι ανεξάρτητοι χειριστές οι οποίοι λειτουργούν ξεχωριστά από τον εγκέφαλο και το μυαλό των άλλων. Ουσιαστικά, τίποτα επάνω μας, ψυχικό ή σωματικό, δεν μπορεί να γίνει κατανοητό έξω από το πολύπλευρο περιβάλλον στο οποίο υπάρχουμε. Μπορούμε, ίσως, να μεταχειριζόμαστε την ανθρώπινη βιολογία σαν κάτι που εμπεριέχεται σε ένα τεχνητό περιβάλλον, όπως ένα ιατρικό εργαστήριο ή μια χειρουργική αίθουσα, αλλά όχι στην πραγματική ζωή.
Η διαπροσωπική νευροβιολογία είναι τόσο ένας τρόπος κατανόησης του κόσμου μέσω πολλών κλάδων όσο και η πραγματικότητα της διασυνδεδεμένης φύσης μας, μου είπε ο Νταν σε μια συνέντευξη. Η δική μου διόρθωση ήταν να αφαιρέσω το «νευρο» – αφήνοντας τον ευρύτερο όρο «διαπροσωπική βιολογία», ο οποίος δεν τοποθετεί μόνο τον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα κάτω από την ομπρέλα του διαπροσωπικού, αλλά και ολόκληρη την ψυχοσωματική μας σύνθεση.
Ο ίδιος ο εγκέφαλος είναι το κεντρικό όργανο ενός υπερσυστήματος το οποίο εκτείνεται σε όλο το σώμα και επηρεάζει κάθε πτυχή της φυσιολογικής λειτουργίας, από τη διάμετρο των αιμοφόρων αγγείων μέχρι τις συσπάσεις του εντέρου μας, τους χτύπους της καρδιάς μας, την παραγωγή ανοσοποιητικών κυττάρων στον μυελό των οστών μας και από τις εκκρίσεις των ορμονών του αναπαραγωγικού συστήματος μέχρι τη λειτουργία των νεφρών μας.
Ξανά, όλα είναι ένα: Τα συναισθήματα επηρεάζουν τα νεύρα και το αντίστροφο. Τα νεύρα τις ορμόνες. Οι ορμόνες το ανοσοποιητικό σύστημα. Το ανοσοποιητικό σύστημα τον εγκέφαλο. Ο εγκέφαλος την κοιλιά. Η κοιλιά τον εγκέφαλο, και όλα αυτά επηρεάζουν την καρδιά και το αντίστροφο. Με τη σειρά του, το σώμα μας επηρεάζει τον εγκέφαλό μας και το μυαλό μας, και, αναπόφευκτα, τον εγκέφαλο, το μυαλό και το σώμα των άλλων.
Γνωρίζουμε όλοι τη δύναμη της διαπροσωπικής βιολογίας από τις προσωπικές εμπειρίες της ζωής μας. Σκεφτείτε την επίδραση που μπορεί να έχουν οι άλλοι άνθρωποι σε εσάς. Μπορεί να γίνει κυριολεκτικά σπλαχνική. Οι ποιητές και οι τραγουδοποιοί μιλούν για γόνατα που τρέμουν, για σφαίρες που λαβώνουν την καρδιά, ακόμη και για μαχαιριά στο μυαλό με μια αμβλεία, οδοντωτή λεπίδα (στην παραστατική εικόνα του Μπρους Σπρίνγκστιν).*
Ο Τζέρι Λι Λιούις είχε δίκιο: Πραγματικά ταρακουνάμε τα νεύρα και τραντάζουμε ο ένας τον εγκέφαλο του άλλου. Δεν προκαλεί, επομένως, έκπληξη το γεγονός ότι όσο πιο κοντά είμαστε σε κάποιον, τόσο περισσότερο η φυσιολογία μας αλληλεπιδρά με αυτόν. Έτσι λοιπόν, το φαινόμενο της διαπροσωπικής βιολογίας έχει ενδελεχώς μελετηθεί στην περίπτωση των κοντινών σχέσεων.
Οι παντρεμένοι εμφανίζουν χαμηλότερο ποσοστό θνησιμότητας από τους συνομηλίκους τους που ζουν μόνοι, είτε οι τελευταίοι είναι χωρισμένοι, διαζευγμένοι, χήροι είτε δεν παντρεύτηκαν ποτέ. Οι άνθρωποι που είναι μόνοι παρουσίασαν αυξημένο ποσοστό κινδύνου για καρδιακές παθήσεις και καρκίνο, για λοιμώδη νοσήματα, όπως είναι η πνευμονία και η γρίπη, και παθήσεις που οφείλονται σε μακροχρόνιες συνήθειες, όπως η κίρρωση του ήπατος και η πνευμονοπάθεια.
Χαρακτηριστικό είναι δε ότι ο βαθμός προστασίας που προσφέρει ο έγγαμος βίος ήταν πέντε φορές μεγαλύτερος για τους άντρες απ’ ό,τι για τις γυναίκες, εύρημα που επιβεβαιώνει τους σχετικούς ρόλους των φύλων σε αυτή την κουλτούρα, με βαθιές επιπτώσεις στην υγεία – ένα θέμα στο οποίο θα επανέλθω στο κεφάλαιο 23. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι τα άτομα που δεν είναι ευτυχισμένα στον γάμο τους τα πηγαίνουν πολύ χειρότερα όσον αφορά την ευεξία σε σύγκριση με τα ανύπαντρα άτομα.
Σε άλλες μελέτες τα επίπεδα των ορμονών του στρες σε απολύτως υγιή παντρεμένα ζευγάρια ήταν αυξημένα σε εκείνους που παρουσίαζαν υψηλότερο βαθμό επιθετικότητας κατά τη διάρκεια συγκρούσεων, ενώ η απόδοση του ανοσοποιητικού τους συστήματος ήταν μειωμένη. Τα αποτελέσματα ήταν τα ίδια τόσο για τους νιόπαντρους όσο και για εκείνους που διάνυαν την όγδοη δεκαετία της ζωής τους.
Δεδομένης της ευπάθειας και της εξάρτησης των παιδιών, η φυσιολογία είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητη στη συναισθηματική κατάσταση των ατόμων που τα φροντίζουν. Τα επίπεδα των ορμονών του στρες των μικρών παιδιών, για παράδειγμα, επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τη συναισθηματική ατμόσφαιρα στο σπίτι, είτε πρόκειται για ανοιχτή σύγκρουση είτε για υπαινιγμό έντασης.
Το άσθμα είναι ένα παράδειγμα που έχει μελετηθεί αρκετά: Η φλεγμονή στους πνεύμονες ενός παιδιού επηρεάζεται άμεσα από τα συναισθήματα της μητέρας ή του πατέρα. Όπως αναφέρει μια πρόσφατη αξιολόγηση: Έχει με συνέπεια αποδειχτεί ότι οι γονείς με δυσμενή ψυχική υγεία, που υποφέρουν, λόγου χάρη, από «κατάθλιψη», «άγχος» ή «χρόνιο εκνευρισμό», είναι πιθανό να προκαλέσουν επιδείνωση στο άσθμα του παιδιού. Ο ρατσισμός είναι ένας ακόμη παράγοντας κινδύνου για το άσθμα.
Σε μια μεγάλη ομάδα μαύρων Αμερικανίδων τα βιώματα φυλετικών διακρίσεων σχετίζονταν με την εμφάνιση της ασθένειας κατά την ενηλικίωση. Και αυτό εγείρει το αναπόφευκτο ερώτημα που πρέπει όλοι να το σκεφτούμε: Είναι η φλεγμονή και η στένωση της αναπνευστικής οδού που παρουσιάζουν αυτές οι γυναίκες ζήτημα ατομικής φυσιολογίας ή δυσλειτουργίας εξαιτίας μιας κοινωνικής κακουχίας; Όσο περισσότερα μαθαίνουμε, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούμε ότι η υγεία μας είναι ένα σύνθετο αποτέλεσμα «όλων των σχέσεών μας» και όχι μόνο των πιο στενών (οικογενειακών, συγγενικών, προσωπικών κ.λπ.).
Οι κορυφαίοι Αμερικανοί ερευνητές για το στρες Τερέζα Σίμαν και ο Μπρους Μακιούαν το 1996 επισήμαναν ότι η ανθρώπινη βιολογία «φαίνεται να είναι εξαιρετικά ευαίσθητη» και σε παράγοντες όπως η κατάσταση της κοινωνικής σχέσης με τους άλλους, ακόμη και στο πόσο σταθερή ή επισφαλής είναι η κοινωνική τάξη σε μια δεδομένη στιγμή. Σε μια βρετανική μελέτη οι άνεργοι διέτρεχαν αυξημένο κίνδυνο ασθενειών. όσο πιο παρατεταμένη η περίοδος της ανεργίας, τόσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος. Τα πιο σοβαρά επίπεδα φλεγμονής καταγράφηκαν στη Σκοτία, την περιοχή του Ηνωμένου Βασιλείου όπου η ανεργία είναι πιο ενδημική και χρόνια.
Βέβαια, ακόμη και εκείνοι που ασκούν επικερδή επαγγέλματα μπορεί να βιώσουν βιολογικές αντιδράσεις. Σε μια μελέτη του βρετανικού Δημοσίου η κατώτερη κατάταξη στη σκάλα της ιεραρχίας αποτελούσε μεγαλύτερο προγνωστικό παράγοντα θανάτου από καρδιακές παθήσεις απ’ ό,τι οι συνήθεις παράγοντες, όπως το κάπνισμα, η χοληστερίνη ή η υπέρταση. Παρομοίως, Αυστραλοί ερευνητές ανακάλυψαν ότι ένα κακό επάγγελμα είναι χειρότερο για την ψυχική υγεία από την ανεργία. Επομένως, την επόμενη φορά που κάποιος συνάδελφος θα σας πει «αυτή η δουλειά με σκοτώνει» μπορείτε να του απαντήσετε ότι κατά πάσα πιθανότητα έχει δίκιο.
Το βιβλίο O μύθος του φυσιολογικού του Gabor Maté κυκλοφορεί από την Key Books σε όλα τα βιβλιοπωλεία.
