Ένα κείμενο για τους μύθους και τα μυθεύματα των ανθρώπων με αφορμή «το δαχτυλίδι της κας Αλίξ»1.
Οι λόγοι για τους οποίους γράφει ο κάθε συγγραφέας αποτελεί πάντα ένα μυστήριο της δικής του ψυχής, τι ακριβώς επικοινωνείτε με τους αναγνώστες πάλι είναι στη δική τους ψυχή. Έτσι ο καθένας από εμάς αντιλαμβάνεται μέσα από τις ιστορίες που διαβάζει έναν άξονα θεμάτων, εστιάζοντας ενδεχομένως σε ότι τον αγγίζει περισσότερο. Από τις αφηγήσεις του Τρύφωνα Ζαχαριάδη στο νέο του μυθιστόρημα «το δαχτυλίδι της κας Αλίξ» ξεπηδά στη δική μου κατανόηση η δύναμη της αγάπης, ως αίσθηση, ως νόημα, ως πράξη.
Έχει ενδιαφέρον πως διαπραγματεύεται ο συγγραφέας το αίσθημα της αγάπης μέσα από τις ιστορίες λαβωμένων ανθρώπων, ίσως επειδή αυτές οι λαβωματιές μπορούν να προκαλέσουν σε όλους εμάς αντίστοιχες συγκινήσεις, ίσως δηλαδή μέσα από την «υπερβολή» και την τραγικότητα της μυθοπλασίας καταφέρνει να αγγίξει πτυχές της ζωής όλων ημών των αναγνωστών.
Ο συγγραφέας επιλέγει να ξετυλίξει το κουβάρι της εγγύτητας των σχέσεων, των σχέσεων αγάπης, γύρω από ένα δακτυλίδι… γύρω δηλαδή από το κατεξοχήν σύμβολο του κύκλου της ζωής, της ολοκλήρωσης -με την έννοια της αυτοπραγμάτωσης- και της ένωσης -με την έννοια της σπουδαιότητας των οικείων σχέσεων, του ανήκειν, του κύκλου των δικών μας ανθρώπων. Ο κύκλος ολοκληρώνει και προστατεύει: αυτοί είναι οι συμβολισμοί του.
Με ένα κύκλο θα μπορούσαμε να συμβολίσουμε και την οικογένεια στην κάθετη και οριζόντια μορφή της, διότι κάθε οικογένεια αναπτύσσει αλυσιδωτά διά μέσου των γενεών ορισμένες προσδοκίες για τη συμπεριφορά των μελών της, οι οποίες διαμορφώνουν την προσωπικότητα αυτών.
Διαβάστε σχετικά: Τα στάδια του Έρωτα: πως ερωτευόμαστε;
Και μάλιστα η κυκλικότητα αυτή είναι πιο έντονη στην οικογένεια από άλλα συστήματα, γιατί η οικογένεια έχει μια μακρά ιστορία αλληλεπίδρασης, η οποία υπερβαίνει τα χωρικά και χρονικά όρια της πυρηνικής οικογένειας. Οι κυκλικές αλληλεπιδράσεις έχουν ένα ιστορικό βάθος και ένα μέσο που τις συνδέει και τις προωθεί διαγενεακά είναι οι οικογενειακοί μύθοι και τα μυθεύματα.
Γεννιόμαστε, λοιπόν, μέσα στις οικογένειές μας και μαθαίνουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο μέσα από τις ιστορίες τους, μέσω των οποίων τα μέλη της οικογένειας σε κάθε γενιά φτιάχνουν το νόημα της ζωής, των σχέσεων και της συμπεριφοράς τους.
Οι ιστορίες αυτές που άλλοτε μας θρέφουν και άλλοτε μας ακινητοποιούν, αποκρυσταλλώνονται ως μύθοι, προσωπικοί και οικογενειακοί και έχουν σχέση συνήθως με επώδυνα και στρεσογόνα γεγονότα και εμπειρίες που έχουν συμβεί στο παρελθόν της οικογένειας και τα οποία είτε ως απωθημένες φαντασιώσεις, είτε ως μυθεύματα μεταφέρουν σε καλυμμένη μορφή τις οδυνηρές μνήμες από γενιά σε γενιά. Αποτελούν, δηλαδή, ένα είδος αναδιήγησης και αλλαγής της προηγούμενης ιστορίας.
Είναι σημαντικό επομένως να προσεγγίζουμε ερμηνευτικά τους οικογενειακούς μύθους και τα μυθεύματα κατανοώντας πως η αξία της ανάλυσης τους έγκειται συνήθως στα μηνύματα που μεταφέρουν σχετικά με τις καλυμμένες αξίες, τους κρυφούς κανόνες και τα μυστικά της οικογένειας κι όχι ίσως με τα ίδια τα γεγονότα που προσπαθούν να αποκρύψουν. Κι επίσης πως οι μύθοι και τα μυθεύματα μεταδίδονται άμεσα και ρητά ως αφηγήσεις αλλά κυρίως σιωπηρά, ως νοηματοδοτήσεις, καθιστώντας τους περισσότερο ανθεκτικούς και ισχυρούς στο διάβα των χρόνων.
Μέσα από τις σελίδες αυτού του βιβλίου ο συγγραφέας ωθεί τους αναγνώστες να κατανοήσουν τη δύναμη των προσωπικών τους μύθων και μας υπενθυμίζει πως οι μύθοι με τους οποίους έχουμε ανατραφεί αποτελούν τους κρίκους της αλυσίδας της ανθρώπινης ζωής, σε βαθμό που όταν καταρρίπτονται αφήνουν τον άνθρωπο κενό ή σε ένα κενό.
Όπως συμβαίνει στον πρωταγωνιστή του συγκεκριμένου μυθιστορήματος, ο οποίος όταν είναι περίπου εννέα ετών ακούει μια όμορφη διήγηση από τη γιαγιά του, για ένα πολύτιμο δαχτυλίδι και πως αυτό πέρασε στα χέρια της οικογένειάς τους. Η διήγηση αυτή τον στιγματίζει για πάντα, γιατί πιστεύει πως κρατά στα χέρια του κάτι πολύτιμο, σαν να κρατά στα χέρια του το μέλλον, αφού αν το εξαργυρώσει θα μπορεί να ζει πλουσιοπάροχα, όμως στη ζωή του συμβαίνουν ανατροπές.
Όσοι διαβάσουν το βιβλίο σίγουρα θα σκεφτούν αντίστοιχους δικούς τους μύθους που στηρίζονται στις διηγήσεις προσώπων του στενού τους οικογενειακού περιβάλλοντος. Το βιβλίο λειτουργεί επομένως, κατά κάποιο τρόπο, ψυχοθεραπευτικά, αφού δύναται να ενεργοποιήσει τη φαντασία του αναγνώστη και να του επιτρέψει να νοηματοδοτήσει τη ζωή του διαφορετικά.
Το μυθιστόρημα αυτό δεν είναι επομένως μια ρομαντική ιστορία, κρύβει μέσα του δίχως αυτός να γίνεται άμεσα αντιληπτός έναν ψυχαναλυτή, ο οποίος παρατηρεί τους ήρωες και συγχρόνως καθοδηγεί τον αναγνώστη, όπως μόνο ένας έμπειρος ψυχαναλυτής μπορεί να κάνει, να είναι δηλαδή παρόντας δίχως να είναι. Σε βάζει κατά κάποιο τρόπο αυτό το βιβλίο στο ντιβάνι και το μόνο σίγουρο είναι ότι δεν πλήττεις.
Άσε που διαρκώς αναρωτιέσαι τι ακριβώς μυθιστόρημα διαβάζεις, είναι ρομαντικό, κοινωνικό, αστυνομικό, ψυχολογικό; Ας πούμε αν είναι να το εντάξουμε κάπου, αν κι αυτό δεν είναι απαραίτητο, πως είναι ένα ψυχολογικό μυθιστόρημα που δείχνει πως τα μυθεύματα του νου σε μπλέκουν σε μια πραγματικότητα που δεν επιθυμείς να ζεις.
Θα μπορούσε τούτο το μυθιστόρημα να είναι κι ένα δοκίμιο για τον έρωτα … τον ανεκπλήρωτο. Αυτόν που φωλιάζει στις ψυχές των ανθρώπων και τις στοιχειώνει. Σίγουρα είναι ένα αφήγημα για τις αφηγήσεις των ανθρώπων, αυτές τις μαγικές συνθέσεις των λέξεων που υφαίνουν τους προσωπικούς μας μύθους.
Στο μυθιστόρημα του Τρύφωνα Ζαχαριάδη συναντούμε τέτοιους ανθρώπους, συν-επαρμένους από τους μύθους και τον έρωτα. Ανθρώπους που πορεύονται με τους μύθους τους όπως ένα τραίνο στις ράγες του, σαν οι μύθοι να προδιαγράφουν την πορεία της ζωής τους. Θέλοντας να δείξει ο συγγραφέας πως η προσωπική μυθολογία είναι ενίοτε τόσο συμπαγής, σταθερή και αναλλοίωτη όπως και οι ράγες των τρένων. Και ίσως η μόνη λύση για να εξελιχθεί η υπόθεση του έργου, όπως και η προσωπική ζωή είναι πολλές φορές ο «εκτροχιασμός».
Βέβαια ο συγγραφέας ως ψυχαναλυτής δεν αφηγείται μόνο τα δρώμενα, τις πορείες και τους εκτροχιασμούς, αλλά βουτά στον ψυχισμό των ηρώων του και -για να χρησιμοποιήσω μια άλλη μεταφορά- φέρνει στην επιφάνεια τα πολύτιμα πλάσματα του βυθού τους. Έτσι η αφήγησή του μας δίνει μια δυνατότητα, να μάθουμε πως να πλέουμε στα κύματα του συνειδητού μας, να γινόμαστε επιδέξιοι σέρφερς και να καταδυόμαστε στο βυθό μας όταν η θάλασσα είναι ήρεμη (διότι να θυμόσαστε πως βουτιά στο ασυνείδητο κάνει κανείς, όταν είναι ήρεμος – όπως κι όταν κοιμάται, με όχημα τα όνειρα).
Είναι εντυπωσιακό λοιπόν που στην αφήγηση του συγγραφέα αυτό το βλέπουμε πολύ καλά αποτυπωμένο, βλέπουμε δηλαδή ταυτόχρονα την επιφάνεια και το βυθό, την πορεία του τρένου στις ράγες και τους συνεχείς εκτροχιασμούς, σαν μια αναπαράσταση του ψυχισμού μέσα από τις συμπεριφορές των ηρώων που γέννησε η φαντασία του συγγραφέα. Επιπλέον έτσι όπως δομεί την αφήγηση ο συγγραφέας θα μπορούσαν όλοι αυτοί οι ήρωες να αποτελούν κομμάτια, πλευρές δικές μας. Ναι δεν μοιάζουν τα γεγονότα με αυτά των δικών μας ζωών, μπορεί να μοιάζουν όμως οι εσωτερικές διεργασίες, οι μύθοι και τα μυθεύματα.
Ο μύθος είναι κάτι ιερό και κουβαλά στον πυρήνα του τα υλικά της αλήθειας της κάθε οικογένειας και κοινωνίας και πολλές φορές κουβαλούν μια παγκοσμιότητα. Το μύθευμα είναι μια γλωσσική κατασκευή, μεταξύ επιθυμίας και ανάγκης, μια μεταφορά που συνθέτει η γλώσσα ως κειμενογράφος του ψυχισμού μας.
Στον αφηγηματικό καμβά που πλέκεται γύρω από ένα δακτυλίδι η ανάγκη των ηρώων να προσεγγίσουν την επιθυμία, πολλές φορές, διαστρεβλώνει το νόημα των γεγονότων. Τα γεγονότα όμως κουβαλούν τη δική τους αλήθεια, είναι ξερά, σκληρά, ο ήχος τους είναι σαν γδούπος. Οι ανάγκες όμως των ηρώων μεταμορφώνουν τον γδούπο σε ιστορία, σε μύθο, σε ελπίδα, σε ότι έχει ανάγκη η ψυχή του καθενός για να τραφεί.
Ενεργώντας έτσι όμως εισέρχονται σε μια ουτοπική κατάσταση, όπου ο καθένας τους έχει μια δική του πραγματικότητα, τις δικές του επιθυμίες και προσδοκίες, οι οποίες δεν συναντιούνται με το πρόσωπο του άλλου. Σαν οι ζωές των ανθρώπων να κινούνται σε παράλληλες σιδηροδρομικές γραμμές, κάτι βέβαια που συνηθίζεται στις ανθρώπινες σχέσεις, ακόμη κι αν υποθέσουμε πως εδώ παρουσιάζεται με την υπερβολή της μυθοπλασίας.
Οι περισσότερες φαντασιώσεις -ενσαρκωμένες ως μυθεύματα- αν και λειτουργούν με στόχο να καλύψουν κάτι που λείπει, βρίσκονται στο μεταίχμιο του ασυνείδητου και του συνειδητού, σαν ζώντα όνειρα που δημιουργεί ο ψυχισμός για να δώσει μια διέξοδο στις επιθυμίες του, λειτουργούν δηλαδή οι φαντασιώσεις αγχολυτικά. Το ζήτημα είναι πως όταν οι φαντασιώσεις συνθέτουν συμπαγείς προσωπικούς μύθους, ταυτίζονται δηλαδή με την προσωπικότητα, τότε την ακυρώνουν.
Ο άνθρωπος γίνεται ο μύθος του… και ταυτόχρονα έρμαιο των γεγονότων. Αυτό το μύθευμα (πως τα γεγονότα μας καθορίζουν) κυριαρχεί στους ήρωες του συγγραφέα και τους παρέχει μία ψευδεπίγραφη ασφάλεια, ένα άλλοθι, που μεταθέτει την ευθύνη από τον εαυτό τους στη μοίρα των γεγονότων.
Διαβάστε σχετικά: Όσα μόνον ο έρωτας μπορεί: Η μεταμορφωτική δύναμη της αγάπης
Μία άλλη φαντασίωση των πρωταγωνιστών, κατά την κρίση μου, είναι πως δεν θα αγαπήσω κανέναν άλλο τόσο, όσο τον ανεκπλήρωτο έρωτά μου. Η φαντασίωση αυτή καλύπτει την ανάγκη της αληθινής αγάπης, της μοναδικότητας, της φροντίδας και προστασίας, είναι δηλαδή το πέπλο της «παιδικότητας» των ηρώων.
Στηριζόμενοι στον φόβο της απόρριψης και της εγκατάλειψης, τους δημιουργείται η φαντασίωση του ανεκπλήρωτου έρωτα, μέσω του οποίου όμως βιώνουν τα συναισθήματα που επιθυμούν να αποφύγουν, της απόρριψης και της εγκατάλειψης. Τι παράδοξο αυτό που συμβαίνει, οι άνθρωποι να προκαλούν οι ίδιοι τις συμφορές τους! Η φαντασίωση, το μύθευμα που κατασκευάζουμε για να νιώσουμε βολικά, αυτό το ίδιο προκαλεί πόνο, άγχος και φόβο.
Η τέχνη της γραφής είναι η τέχνη του να ανακαλύπτεις αυτό που πιστεύεις, είναι μια ρήση του Γκούσταβ Φλομπέρ. Αν λοιπόν είμαστε οι αφηγήσεις μας, αν με τις αφηγήσεις εξερευνούμε τους εαυτούς μας και συνθέτουμε την ταυτότητά μας, τότε οφείλουμε αυτές να έχουν μια εξελισσόμενη ροή, να κουβαλούν τους προσωπικούς μας μύθους, ως τον πυρήνα της δικής μας αλήθειας, να τους μετασχηματίζουν όμως με τα υλικά του παρόντος. Οι μύθοι και τα όνειρα χρειάζονται «επικαιροποίηση».
Στην περίπτωση των ηρώων του μυθιστορήματος οι εσωτερικές τους διεργασίες και πράξεις τούς καθηλώνουν στις παιδικές τους αγκυλώσεις και φαντασιώσεις μπλοκάροντας την αναπλαισίωση και καθιστώντας αδύνατη την επικαιροποίηση των προσωπικών τους μύθων. Συγκεκριμένα, ο Αντρέας και η Κίρκη είναι οι βασικοί πρωταγωνιστές του βιβλίου, όπου μεταξύ τους υπάρχει ένας ανεκπλήρωτος έρωτας, τον οποίο διασχίζει ο ανεκπλήρωτος πόθος μιας άλλης γυναίκας για τον Αντρέα, της Χαρίκλειας, η οποία μάλιστα είναι ξαδέλφη του.
Και οι τρεις προσπαθούν να χορτάσουν την πείνα τους για αγάπη μέσα από τον πόθο τους για τον άλλο. Και οι τρεις εμπλέκονται σε ένα χορό συνθέσεων και αποσυνθέσεων, όταν η ανάγκη για απόλαυση και συναισθηματική επιβίωση πλέκεται με την οδύνη της απώλειας, του αποχωρισμού, της αρρώστιας, της απόγνωσης.
Για να μην αποκαλύψω όμως την ιστορία του μυθιστορήματος απλά θα «παίξω» με τα ονόματα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Ο Αντρειωμένος και η μάγισσα, η Κίρκη και ο Αντρέας.
Τι υπόσχεται η (μάγισσα) Κίρκη στον Αντρέα (αντρειωμένο) -και μάλιστα για διπλάσιο και πλέον χρόνο από αυτό που μια άλλη Κίρκη παγίδεψε ένα άλλο αντρειωμένο, τον Οδυσσέα- πως απαντούν στο αιώνιο ερώτημα, θα με αγαπάς για πάντα; Θα είσαι για πάντα δικός μου, ερώτημα που διατυπώνεται ως υπαρξιακή αγωνία.
Πως τέμνει η Χαρίκλεια τον πόθο για την αγάπη, αυτή την ξακουστή για τη χάρη της -χάρις (η χάρη) + κλέος (δόξα), η ξακουστή για τη χάρη της- που αναζητούμε σε όλους του τόπους, συμβολικούς και μη. Μια αναζήτηση που για τους ήρωες του συγγραφέα γεννά ηδονικές οδύνες και οδυνηρές ηδονές.
Σαν αυτή της σχεδόν κινηματογραφικής περιγραφής της περήφανης ταπείνωσης που νιώθει ο Αντρέας όταν βουτά στο ασυνείδητό του ανοίγοντας την πόρτα της ψύχωσης. Εκεί στη μοιραία σύνθεση του ασυνείδητου με το συνειδητό διαπλέκει ο συγγραφέας το φόβο της αγάπης και το φόβο της μοναξιάς, καταφέρνοντας μέσα από απλές ιστορίες να μιλάει για μεγάλα υπαρξιακά θέματα (την αγάπη, τον έρωτα, την ελευθερία, την αυτοπραγμάτωση) σαν κι αυτά που φέρνουν οι θεραπευόμενοι στα γραφεία μας.
[1] Την Παρασκευή 17 Ιανουαρίου 2020 είχα την τιμή να συμμετάσχω σε μια εκδήλωση του Ινστιτούτου εφαρμοσμένης συμβουλευτικής & ψυχοθεραπείας «ΝΗΜΑ» (www.nhmacenter.gr) στην οποία παρουσιάσαμε το καινούργιο μυθιστόρημα «το δαχτυλίδι της κας Αλίξ» ενός σπουδαίου ψυχαναλυτή & συγγραφέα, μάστορα του λόγου και δεινού αφηγητή του Τρύφωνα Ζαχαριάδη.
