Όσοι παρακολουθούν αθλητικές μεταδόσεις, σίγουρα θα έχουν ακούσει τη λέξη "ψυχολογία" είτε στην περιγραφή του αγώνα, είτε στον σχολιασμό είτε από τους πρωταγωνιστές του αθλήματος στο τέλος του. Σίγουρα αυτός ο χώρος είναι ταυτισμένος με το σώμα και τις φυσικές επιδόσεις αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλα προέρχονται από την εσωτερική δύναμη που έχει ο κάθε αθλητής, από την ψυχολογική προσπάθεια που καταβάλλει για να μπορέσει να πετύχει τους στόχους του.
Ο χώρος του αθλητισμού είναι ζόρικος και μοναχικός και αν ψάξει κανείς πίσω από την επιφανειακή διατύπωση "(δεν) είχαμε ψυχολογία και (δεν) κερδίσαμε" θα διακρίνει ότι οι αθλητές χρειάζεται να είναι σε άψογη ψυχολογική κατάσταση για να μπορέσουν να αποδώσουν τα μέγιστα στον αγώνα. Οι επαγγελματίες που μπορούν να τους βοηθήσουν στο στόχο τους είναι οι καταρτισμένοι ψυχολόγοι με ειδίκευση στην αθλητική ψυχολογία.
Για να μπορέσουμε να μάθουμε περισσότερα για αυτό το χώρο, ο οποίος είναι ακόμη άγνωστος στην Ελλάδα αλλά έχει ένα υποσχόμενο επαγγελματικό μέλλον, απευθυνθήκαμε στον κύριο Ιωάννη Ζαρώτη, Ψυχολόγο με ειδικότητα στην Αθλητική Ψυχολογία και με πλούσιο βιογραφικό και εμπειρία. Ο κύριος Ζαρώτης μας έδωσε μία σαφή εικόνα για το χώρο της αθλητικής ψυχολογίας και μας έβαλε να δούμε τον αθλητισμό μέσα από ένα ψυχολογικό πρίσμα.
Κε Ζαρώτη, τί ήταν αυτό που σας ώθησε να γίνετε αθλητικός ψυχολόγος;
Η «προσπάθεια» να συνδυάσω τις σπουδές μου με ένα χώρο που μου άρεσε να εργαστώ. Γενικότερα από νεαρή ηλικία είχα αρκετή επαφή με τον αθλητισμό, ως αθλητής μπάσκετ περισσότερο, μου ήταν ευχάριστο να ασχολούμαι με αρκετά αθλήματα είτε ως ασκούμενος είτε παρακολουθώντας τα. Η ενασχόληση αυτή μου έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίζω αρκετά πράγματα για το χώρο του αθλητισμού και με βοήθησε αναφορικά στις γνώσεις γύρω από διάφορα αθλήματα. Το στοιχείο αυτό είναι σημαντικό καθώς στους αθλητές είναι πιο οικείο ο επιστήμονας που εργάζεται μαζί τους να έχει μια εικόνα του χώρου. Μετέπειτα οι σπουδές μου με οδήγησαν προς το χώρο της Ψυχολογίας και όταν «ανακάλυψα» το μεταπτυχιακό της Αθλητικής Ψυχολογίας, αποφάσισα να τα συνδυάσω.
Αργότερα κατάλαβα πόσο σημαντικό είναι το να έχει κάποιος γνώσεις για το χώρο του αθλητισμού, σε βοηθά να γίνεις πιο γρήγορα αποδεκτός. Ο χώρος δεν έχει υπομονή και δεν δίνει πολλές ευκαιρίες! Στην αρχή της ενασχόλησής μου δεν είχα εικόνα για την επαγγελματική δραστηριότητα των ειδικών του χώρου, ήταν πολύ ασαφές το πλαίσιο ενασχόλησης. Στην πορεία είδα ότι υπήρχε η δυνατότητα εξέλιξης του Αθλητικού Ψυχολόγου, με πολλή προσπάθεια και διαρκή ενασχόληση.
Ποια μεταπτυχιακή εκπαίδευση απαιτείται για να γίνει κανείς αθλητικός ψυχολόγος;
Μετά τις βασικές σπουδές ψυχολογίας, ακολουθείς μεταπτυχιακό στην αθλητική ψυχολογία, σε συνδυασμό με όποιες άλλες σπουδές «απαιτεί» το επάγγελμα του ψυχολόγου. Είναι δεδομένο ότι κάποιος θα εξειδικευτεί σε μια θεραπευτική προσέγγιση και θα χρειαστεί να αναπτύξει τις δεξιότητες της συμβουλευτικής. Η εκπαίδευσή του μπορεί να διευρυνθεί και σε θέματα ψυχοφυσιολογίας καθώς στον αθλητισμό φυσιολογικές και ψυχικές λειτουργίες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Μεταπτυχιακά υπάρχουν στην Ελλάδα σε τρία Πανεπιστήμια, με εκείνο του ΤΕΦΑΑ της Αθήνας να είναι το πιο «εφαρμοσμένο» καθώς οι διδάσκοντες είναι ψυχολόγοι με αντίστοιχη εξειδίκευση.
Το μεταπτυχιακό είναι δύο χρόνια, αναφέρεται σε πολλά στοιχεία που αφορούν στην Ψυχολογία του αθλητισμού, για να συνεχίσει ωστόσο κάποιος ως επαγγελματίας του χώρου, το υπόβαθρο της Ψυχολογίας ως βασικές σπουδές είναι απαραίτητο. Η άδεια ασκήσεως επαγγέλματος παρέχει τη δυνατότητα σε κάποιον να δεχθεί εποπτεία, στοιχείο επίσης απαραίτητο για να εργαστεί ως ψυχολόγος αθλητών. Παράλληλα, η θεραπευτική προσέγγιση που θα ακολουθήσει είναι πολύ σημαντική, με την γνωσιακή-συμπεριφοριστική προσέγγιση να είναι η πιο «διαδεδομένη» στους ειδικούς του χώρου.
Πέρα από τις ψυχολογικές γνώσεις που είναι σαφώς απαραίτητες, απαιτούνται και άλλες ιδιαίτερες δεξιότητες για να ασκήσει ένας αθλητικός ψυχολόγος επιτυχώς το επάγγελμα του;
Θα είναι πολύ βοηθητικό για τον ίδιο να γνωρίζει αρκετά στοιχεία από το περιβάλλον του αθλητισμού, καθώς ειδικά για τους νεαρότερους σε ηλικία αθλητές είναι αρκετά «διευκολυντικό» το να έχεις εικόνα του αθλήματός τους. Η αποδοχή του στο χώρο εξαρτάται και από την επαφή που έχει με το αντικείμενο, χωρίς να είναι, ωστόσο, επιβεβλημένη. Η ενασχόληση με το χώρο θα χρειαστεί αρκετές ώρες διαβάσματος αναφορικά σε κανονισμούς, τεχνικές αθλημάτων, στοιχεία ανατομίας και φυσιολογίας. Στην αντίστοιχη εκπαίδευσή μου παρακολούθησα αρκετά μαθήματα στο ΤΕΦΑΑ της Αθήνας. Πολύ βοηθητικό στοιχείο είναι το να είναι ο Αθλητικός Ψυχολόγος διαθέσιμος να παρακολουθήσει αγώνες και προπονήσεις, να συνοδεύσει ομάδες και αθλητές σε αποστολές αγώνων. Ιδιαίτερες απαιτήσεις δεν υπάρχουν, πάρα μόνο ό,τι ισχύει για όλους τους επαγγελματίες του χώρου της ψυχολογίας οι οποίοι εργάζονται με διαφορετικά target group.
Που μπορεί να εργαστεί ο αθλητικός ψυχολόγος;
Οι εργοδότες συνήθως εκδηλώνουν από μόνοι τους το ενδιαφέρον για συνεργασία με ψυχολόγο, με βάση τις ανάγκες των αθλητών τους. Ως επαγγελματίας μπορεί να εργαστεί ως ιδιώτης με τον προσωπικό του χώρο, παρέχοντας υπηρεσίες εξατομικευμένα σε όσους τις αναζητήσουν. Πολλοί αθλητές αναζητούν από μόνοι τους βοήθεια, κυρίως σε θέματα που αφορούν σε μειωμένη απόδοση ή γιατί θέλουν απλά να ακολουθήσουν ένα πρόγραμμα Ψυχολογικής Προετοιμασίας για την αύξηση της απόδοσής τους. Επίσης, μια ενδεχόμενη συνεργασία με ένα σύλλογο, μια ομάδα, μια ομοσπονδία είναι στο πλαίσιο εργασίας του αθλητικού ψυχολόγου. Τον τελευταίο καιρό, ερχόμενο από τις ΗΠΑ, υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον και από αθλητικούς οργανισμούς για τη συμμετοχή αθλητικών ψυχολόγων σε προγράμματα μαζικού αθλητισμού με πολυποίκιλη συνεισφορά.
Ποια είναι η δική σας πορεία έως τώρα;
Επαγγελματικά ξεκίνησα με ατομικές συναντήσεις αθλητών ερασιτεχνικού επιπέδου και με την πάροδο του χρόνου συνεργάζομαι με αθλητές και ομάδες επαγγελματικού επιπέδου. Το πρώτο στάδιο είναι να «δοκιμάσει» κάποιος την επαφή του με το χώρο, αρχίζοντας από το χαμηλότερο επίπεδο. Αν ξεκινήσει κατευθείαν σε υψηλό επίπεδο αθλητισμού, οι λεπτομέρειες στην απόδοση είναι δυσδιάκριτες προς βελτίωση και πιθανόν να απογοητευθεί. Σταδιακά, συνειδητοποιώντας το χώρο, ετοιμάζεις το δικό σου πλάνο για την ψυχολογική προετοιμασία των αθλητών αναφορικά στο τι μπορείς να προσφέρεις και ποιες είναι οι ανάγκες των αθλητών. Θα χρειαστεί να σε αναζητήσουν οι εργοδότες περισσότερο με βάση την προσωπική σου δουλειά παρά με βάση τις κοινωνικές επαφές. Είναι καλό για κάποιον που ξεκινά τώρα να μην μπει στα «βαθιά» κατευθείαν, σε ομάδες ή αθλητές που έχουν υψηλές απαιτήσεις αποτελέσματος. Σταδιακή προσαρμογή και εξέλιξη, ακόμη και αν κάποια στιγμή χρειαστεί να αρνηθεί δελεαστικές προτάσεις. Ειδικά στην έναρξη μιας καριέρας ως αθλητικός ψυχολόγος, είναι πολύ σημαντική η συνεισφορά του επόπτη ο οποίος θα σε κατευθύνει «εκ του ασφαλούς» σε ορισμένες περιπτώσεις και θα υποστηρίξει την εξέλιξή σου. Στην προσωπική μου «αρχή» αλλά και στη συνέχεια είχα πάρα πολύ καλή καθοδήγηση από την επόπτριά μου, βάζοντας νομίζω τις βάσεις για την μετέπειτα πορεία.
Γνωρίζουμε ότι ο ψυχολόγος δουλεύει θεραπευτικά με τους ανθρώπους. Υπάρχει κάποια διαφοροποίηση του επαγγέλματος μέσα από το ρόλο και το έργο του αθλητικού ψυχολόγου με ένα σύλλογο – μία ομάδα - με έναν αθλητή;
Δουλεύοντας με έναν αθλητή οι ανάγκες αξιολογούνται ατομικά και η προσφορά υποστήριξης αφορά σε κάτι πολύ συγκεκριμένο. Ουσιαστικά είναι θεραπεία σε συγκεκριμένο αίτημα. Ο αθλητής αναζητά βοήθεια με σκοπό να βελτιώσει την καθημερινότητά του ή και την αγωνιστική του απόδοση σε θέματα που αφορούν στο άγχος και την αδυναμία μεταφοράς της απόδοσης από την προπόνηση στον αγώνα. Σε ατομικό επίπεδο οι συναντήσεις ακολουθούν το πρωτόκολλο των ψυχολόγων με συνεδρίες στο γραφείο.
Σε επίπεδο ομάδων, η διαδικασία είναι αρχικά ψυχο-εκπαιδευτική και γίνεται προσπάθεια να «αντιμετωπιστούν» οι ανάγκες του συνόλου ως ομάδες αλλά και ως άτομα ξεχωριστά. Πραγματοποιούνται ομαδικές συναντήσεις με συγκεκριμένα αντικείμενα, ανάλογα με το στόχο που έχει τεθεί στο πλαίσιο της Ψυχολογικής Προετοιμασίας. Πολλές φορές θα υπάρξει και ατομική παρέμβαση στο πλαίσιο της ομάδας, με βάση κάποια συγκεκριμένη ανάγκη ενός αθλητή. Παράλληλα είναι βοηθητικό να παρακολουθείς αγώνες και προπονήσεις αναζητώντας στοιχεία που θέλουμε να μεταφερθούν στον αγωνιστικό χώρο. Στο πλαίσιο της συνεργασίας είναι δεδομένη η συνεργασία με προπονητές και με γονείς, ανάλογα και με την ηλικία των αθλητών.
Σε ποια αθλήματα είναι περισσότερο σημαντική και αναγκαία η συμβολή ενός αθλητικού ψυχολόγου; Πώς διαφοροποιείται η υπηρεσία του ψυχολόγου στα ομαδικά και στα ατομικά αθλήματα;
Το κάθε άθλημα έχει διαφορετικές ανάγκες όπως και οι αθλητές ξεχωριστά. Σε κάθε πλαίσιο, γίνεται προσπάθεια να καλυφθούν οι απαιτήσεις των πρωταγωνιστών. Στις ατομικές παρεμβάσεις οι συνεδρίες έχουν στο κέντρο το άτομο, στα ομαδικά προγράμματα τη λειτουργία της ομάδας και του καθενός ξεχωριστά. Υπάρχουν αθλήματα όπως το ποδόσφαιρο όπου η πίεση είναι περισσότερη καθώς βρίσκεται σε επαγγελματικό επίπεδο και οι στρεσογόνοι παράγοντες είναι αυξημένοι. Στα ατομικά αθλήματα εστιάζουμε πάρα πολύ στις ατομικές λεπτομέρειες για την βελτίωση της αθλητικής εμπειρίας ενώ στα ομαδικά η εστίαση μεταφέρεται στην λειτουργικότητα της ομάδας ως ενιαίο σύνολο.
Η πλειονότητα των συλλόγων έχουν μία ομάδα από διάφορες επιστημονικές ειδικότητες, αλλά όχι ακόμη ψυχολόγο. Γιατί πιστεύετει ότι ένας σύλλογος χρειάζεται να προσλάβει έναν ψυχολόγο;
Για τη βελτίωση της απόδοσης κυρίως, με έμμεσο ή άμεσο τρόπο. Επιδιώκοντας από την ανάπτυξη επικοινωνίας έως τη διαχείριση «ειδικών» καταστάσεων. Ειδικότερα, όλοι αναφέρουν στο ότι η «ψυχολογία» καθορίζει την απόδοση και το αποτέλεσμα και αναζητούν έναν ειδικό για να καλύψει το πεδίο. Όταν ωστόσο αναφερόμαστε σε «ψυχολογία» στο χώρο του αθλητισμού εννοούμε ένα μεγάλο αριθμό παραγόντων όπως, ο έλεγχος του εαυτού, το άγχος, η συναισθηματική κατάσταση, η διάθεση, η αυτοπεποίθηση, η συγκέντρωση κ.ά. τα οποία ο καθένας προσπαθεί να βελτιώσει τοποθετώντας πλέον συγκεκριμένο στόχο μέσα από τη συνεργασία με αθλητικό ψυχολόγο.
Το αντικείμενο του αθλητικού ψυχολόγου αναφέρεται στους παράγοντες που σχετίζονται με την απόδοση. Παράλληλα, θα «εμπλακεί» σε στοιχεία επικοινωνίας των μελών μιας ομάδας, με δεξιότητες επίλυσης συγκρούσεων, με σεμινάρια ανάπτυξης των προπονητών ενός συλλόγων και με την επαφή των γονέων με τους αθλητές, θέμα προβληματισμού πολλών συλλόγων.
Ποιες είναι οι ανάγκες των αθλητών στις οποίες οι αθλητικοί ψυχολόγοι μπορούν να συνεισφέρουν θετικά;
Ό,τι αναφέρεται στον συναισθηματικό παράγοντα αλλά και στην πνευματική λειτουργία των αθλητών. Ο αθλητής εκπαιδεύεται να αντιμετωπίζει καταστάσεις τις οποίες αδυνατεί μόνος του να φέρει σε πέρας, αποκτά δεξιότητες διαχείρισης του εαυτού και στόχος είναι να αναπτύξει την αυτονομία του στην αντιμετώπιση αντιξοοτήτων. Το αντικείμενο είναι το ίδιο με έναν οποιοδήποτε ψυχολόγο, με τη διαφορά ότι η παρέμβαση σχετίζεται με την αγωνιστική απόδοση. Το πιο συχνό αίτημα των αθλητών είναι η διαχείριση του άγχους, «προερχόμενο» από τις ατομικές προσδοκίες, από τις προσδοκίες του περιβάλλοντος, από τον τρόπο σκέψης σε συγκεκριμένες συνθήκες, από το φόβο των συνεπειών της αποτυχίας και την αίσθηση της προσωπικής ακαταλληλότητας. Προσπαθούν να «ενδυναμώσουν» τη στάση τους στο αθλητικό περιβάλλον δεχόμενοι όσο το δυνατό λιγότερη επίδραση.
Ποιο είναι το αντίστοιχο επαγγελματικό status του αθλητικού ψυχολόγου στο εξωτερικό;
Είναι περισσότερο διαδεδομένο ως επάγγελμα στο εξωτερικό σε σχέση με τη χώρα μας. Εμφανίζεται κατά κύριο λόγο ο αντίστοιχος ψυχολόγος ως «mental trainer» και ενώ αναφέρονται ως ψυχολόγοι, δεν έχουν ακολουθήσει ανάλογες σπουδές. Η προέλευσή τους είναι συνήθως από Πανεπιστήμια Φυσικής Αγωγής με μεταπτυχιακές σπουδές στην Αθλητική Ψυχολογία. Ειδικά στις ΗΠΑ, η παρουσία του Αθλητικού Ψυχολόγου αναφέρεται κυρίως στη βελτίωση της απόδοσης, χωρίς να είναι «απαραίτητη» η γενικότερη κάλυψη των αναγκών ενός αθλητή. Τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Αμερική σε μεγάλο αριθμό αθλητικών συλλόγων υπάρχει ο αντίστοιχος ειδικός, με ιδιαίτερο παράδειγμα την ποδοσφαιρική ομάδα της Εθνικής Βραζιλίας η οποία συνοδευόταν από αθλητικό ψυχολόγο στο Παγκόσμιο κύπελλο του 1970!
Γνωρίζετε ομάδες που συνεργάζονται με αθλητικό ψυχολόγο;
Στην Ελλάδα υπάρχουν ορισμένες ομάδες, σύλλογοι ή όμιλοι που έχουν συνεργαστεί ή συνεργάζονται με αθλητικό ψυχολόγο. Είναι γενικότερα αυξανόμενο το ενδιαφέρον, ενώ ταυτόχρονα δεν είναι μεγάλος ο αριθμός των επαγγελματιών στο χώρο. Είναι μια κατεύθυνση η οποία μπορεί να αποτελέσει μελλοντικό χώρο εργασίας για τους φοιτητές των σχολών ψυχολογίας.
Εσείς με ποιους συλλόγους συνεργάζεστε και ποια είναι η στάση των αθλητών απέναντι στον αθλητικό ψυχολόγο;
Συνεργάζομαι αυτή την περίοδο με έξι συλλόγους, διαφορετικών αθλημάτων και αρκετούς αθλητές σε ατομικό επίπεδο. Οι αθλητές μέχρι να γνωρίσουν το αντικείμενο της δουλειάς είναι επιφυλακτικοί αλλά ταυτόχρονα θετικοί, αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα της υποστήριξής τους σε ψυχολογικό επίπεδο. Στους συλλόγους ακολουθούμε προγράμματα Ψυχολογικής Προετοιμασίας σε ομαδικό πλαίσιο για τους αθλητές. Υπάρχει επικοινωνία με τους γονείς και συχνά σεμινάρια τόσο σε εκείνους όσο και στους προπονητές των αθλητών. Ειδικά από τους γονείς, η αποδοχή του αθλητικού ψυχολόγου είναι μεγάλη καθώς έχουν τη δυνατότητα να συζητούν πράγματα που αποτελούν «προβλήματα» της καθημερινότητάς τους.
Πρόσφατα ξεκίνησε η συνεργασία μας με τον Ολυμπιακό, έναν πολύ μεγάλο αθλητικό σύλλογο της χώρας. Γιατί πιστεύετε ότι αυτός ο σύλλογος προχώρησε σε συνεργασία με έναν αθλητικό ψυχολόγο;
Με βάση την ανακοίνωση του συλλόγου η συνεργασία έγινε αξιολογώντας τις ανάγκες των αθλητών και δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στην γενικότερη ανάπτυξη των παιδιών της ακαδημίας. Υπάρχει εβδομαδιαία συνάντηση με τους αθλητές και έχει αναπτυχθεί ένα πλαίσιο συνεργασίας όλων των ειδικοτήτων για την εξασφάλιση όσο περισσότερων στοιχείων γίνεται για την εξέλιξη των αθλητών, ατομικά και αθλητικά. Είναι πλαίσιο οργανωμένο, το οποίο αποσκοπεί να βοηθήσει και να υποστηρίξει τους αθλητές όπου αναδεικνύονται ανάγκες.
Γιατί στον χώρο του αθλητισμού δεν υπάρχουν ακόμη πολλοί ψυχολόγοι; Ποιος ευθύνεται και τι χρειάζεται να γίνει προκειμένου να αλλάξει αυτό;
Ο χώρος του αθλητισμού γενικότερα δεν έχει στραφεί πλήρως (ακόμη) στην επιστήμη, ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Με την πάροδο του χρόνου, όσο οι ανάγκες θα προκύπτουν και θα αναζητούνται επαγγελματίες με ανάλογη εξειδίκευση, θα υπάρχουν περισσότεροι συνάδελφοι στο χώρο. Ταυτόχρονα χρειάζεται και μια «εξωστρέφεια» από τη δική μας πλευρά, ώστε να γνωρίσει κάποιος το αντικείμενο καλύτερα. Είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει η ανάλογη εκπαίδευση των επαγγελματιών, ώστε να μην επιβεβαιωθεί η δυσπιστία των παραγόντων του αθλητισμού προς τον «ψυχολόγο», ολοκληρώνοντας την προφητεία που έπρεπε να εκπληρωθεί!
Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Ζαρώτη για τη συνέντευξη και ευελπιστούμε ότι ο χώρος του αθλητισμού θα ανοίξει πνευματικά και ψυχικά από τους διοικούντες του, ώστε να επιτρέψει στους αθλητές να αναγνωρίσουν και να δεχθούν τις υπηρεσίες του ψυχολόγου με εξειδίκευση στην αθλητική ψυχολογία.
Επιμέλεια Συνέντευξης: Χάρης Πίσχος, Ψυχολόγος MSc, PhD(c), Υπαρξιακός Συστημικός Ψυχοθεραπευτής
