Δεν πρέπει να φοβόμαστε να κατανοήσουμε τις ενδείξεις επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού, καθώς μέσω αυτών, το παιδί κάτι θέλει να μας πει, κάποια ανάγκη του εκδηλώνεται, αλλά με λανθασμένο τρόπο.
Στη διάρκεια της ανάπτυξης, τα άτομα εκδηλώνουν πλήθος συμπεριφορών, θετικών και αρνητικών. Αρκετές αποτελούν φυσιολογικά βήματα προς την εξέλιξη και την αυτονομία. Τι γίνεται όμως όταν πληθαίνουν οι ενοχλητικές συμπεριφορές και η διεκδικητικότητα γίνεται επιθετικότητα ή, ακόμα, εχθρότητα;
Η έρευνα έχει διαχωρίσει τις επιθετικές συμπεριφορές σε καταστροφικές, μη καταστροφικές, έκδηλες και συγκεκαλυμμένες. Επίσης, η επιθετική συμπεριφορά διακρίνεται σε αντιδραστική (αμυντική αντίδραση) και ενεργητική (χρησιμοποιείται για προσωπικό κέρδος, για να επηρεάσει ή να εξαναγκάσει τους άλλους). Η διαταραχή της εναντιωματικής προκλητικής διαταραχής καθώς και η διαταραχή διαγωγής προκαλούν σημαντικά κλινική έκπτωση της κοινωνικής, σχολικής ή επαγγελματικής λειτουργικότητας και είναι από τις αιτίες συχνής επίσκεψης σε ειδικούς για την αντιμετώπισή τους.
Για να διακρίνουμε τα είδη επιθετικότητας, πρέπει να ισχύουν τα παρακάτω διαγνωστικά κριτήρια:
Εναντιωματική προκλητική διαταραχή: το άτομο χάνει την ψυχραιμία / είναι συχνά εύθικτο και θυμωμένο / παρατηρούνται συχνοί καυγάδες με ενήλικες / εναντιώνεται ενεργά ή αρνείται να συμμορφωθεί / με προμελέτη ενοχλεί ανθρώπους / συχνά κατηγορεί ανθρώπους για τα δικά του-της λάθη ή για τη δική του-της κακή αρνητική συμπεριφορά.
Διαταραχή διαγωγής: Υπάρχει ένα επαναλαμβανόμενο και επίμονο μοτίβο συμπεριφοράς με έναρξη στην παιδική ηλικία, στο οποίο παραβιάζονται τα βασικά δικαιώματα του άλλου ή βασικοί κοινωνικοί κανόνες σύμφωνα με την ηλικία του παιδιού: επιθετικότητα στους ανθρώπους και στα ζώα / καταστροφή της ιδιοκτησίας / απάτη και κλοπή / σοβαρές παραβιάσεις κανόνων / απαθής συμπεριφορά (έλλειψη τύψεων ή ενοχής και ενσυναίσθησης). Ένα παιδί μπορεί να εκδηλώσει διαταραχή διαγωγής χωρίς προηγουμένως να έχει εκδηλώσει την εναντιωματική προκλητική διαταραχή.
Κατά DSM-5, ως νέο κριτήριο προστίθεται η απαθής συμπεριφορά-callous unemotional traits: έλλειψη τύψεων ή ενοχής, έλλειψη ενσυναίσθησης, αδιαφορία για τις επιδόσεις, ρηχό ανεπαρκές συναίσθημα (τα συναισθήματα χρησιμοποιούνται προς όφελός του).
Πότε μπορούμε να μιλήσουμε για διαταραχή;
Για παιδιά κάτω των 5 ετών, η συμπεριφορά πρέπει για συμβαίνει σχεδόν κάθε μέρα, τουλάχιστον για 6 μήνες / για μεγαλύτερα παιδιά, τουλάχιστον 1 φορά την εβδομάδα για τουλάχιστον 6 μήνες. Κάθε μορφή επιθετικότητας εκδηλώνεται διαφορετικά, ανάλογα με το φύλο: τα αγόρια εκδηλώνουν φανερή επιθετικότητα, ενώ τα κορίτσια επιδεικνύουν κυρίως συγκαλυμμένη αντικοινωνική συμπεριφορά (χρήση ουσιών, φυγή από σχολείο). Επιπλέον, η συννοσηρότητα με ΔΕΠ-Υ, μαθησιακές δυσκολίες, χρήση ουσιών (να συνυπάρχει ή να είναι πρόδρομος), κατάθλιψη (σχετίζεται με αυτοκτονικότητα και χρήση ουσιών στην εφηβεία) και άγχος είναι πιο κοινή στα κορίτσια, με προβλήματα εσωτερικευόμενου τύπου.
Επιπλέον, η σοβαρότητα είναι ανάλογη του αριθμού των πλαισίων στο οποίο εκδηλώνεται επιθετική συμπεριφορά: όταν εκδηλώνεται σε ένα πλαίσιο θεωρείται ήπια, μέτρια όταν εκδηλώνεται σε 2 τουλάχιστον πλαίσια και σοβαρή όταν σε 3 ή περισσότερα πλαίσια είναι διακριτή η επιθετική συμπεριφορά. (πλαίσια: σπίτι, σχολείο, σχέσεις με συνομηλίκους). Στην όψιμη εφηβεία, ως προβλεπτικοί παράγοντες για ανάπτυξη αντικοινωνικής διαταραχής προσωπικότητας στην ενήλικη ζωή είναι η πρώιμη ηλικία εκδήλωσης και τα ποικίλα επίμονα προβλήματα συμπεριφοράς στην παιδική ηλικία, συμπεριλαμβανομένης της επιθετικότητας και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς.
Τι οδηγεί όμως τα παιδιά σε εναντιωματική-προκλητική συμπεριφορά;
Πολλαπλοί παράγοντες αλληλεπιδρούν και λειτουργούν συσσωρευτικά. Υπάρχει μεγάλη σχέση και αλληλεπίδραση μεταξύ βιολογικών (περιγεννητικά προβλήματα, δύσκολο ταπεραμέντο βρέφους, ελλείμματα στις κοινωνικές λειτουργίες) και κοινωνικών παραγόντων (απόρριψη, φτώχεια, διαζύγιο) για την εκδήλωση της επιθετικότητας.
Βιολογικά, η χαμηλότερη διέγερση του αυτόνομου νευρικού συστήματος καθώς και το γονίδιο το οποίο κωδικοποιεί το ένζυμο MAO-A (ρυθμιστής νευροδιαβιβαστών: σεροτονίνη-ντοπαμίνη-νορεπινεφρίνη, που ενοχοποιούνται για επιθετικότητα) παίζουν σημαντικό ρόλο.
Σε ατομικό πλαίσιο, η επιτυχής ρύθμιση του συναισθήματος και η ανάπτυξη της ηθικής συλλογιστικής και της ενσυναίσθησης φαίνονται περιορισμένα στα άτομα με διαταραχές διαγωγής. Η απόρριψη από τους συνομηλίκους, η σχολική αποτυχία, τα πρότυπα από τα ΜΜΕ (παρουσιάζεται η επιθετικότητα ως αποτελεσματικός τρόπος επίλυσης προβλημάτων) και οι λανθασμένες γνωσίες (μεροληπτικές εχθρικές αποδόσεις στους άλλους) ερμηνεύουν εν μέρει την έναρξη ή τη διατήρηση της εχθρικής στάσης του παιδιού και του εφήβου.
Περαιτέρω, ως προς το οικογενειακό πλαίσιο, η γονεική εγκληματικότητα ή αντικοινωνική συμπεριφορά, το γονεικό στυλ (γονεική αστάθεια / χαλαρό γονεικό στυλ-ελλιπής γονεική εποπτεία), οι γονεικές συγκρούσεις και η επιθετικότητα, ο ανασφαλής δεσμός και η μητρική κατάθλιψη λειτουργούν μέσω της μίμησης ως ισχυροί προβλεπτικοί παράγοντες εκδήλωσης επιθετικότητας (διαγεννεακή μεταβίβαση).
Τέλος, από ψυχαναλυτική σκοπιά, η διαταραχή εκδηλώνεται όταν υπάρχουν σημαντικά κενά στην ανάπτυξη εγώ-ελλειμματικού εγώ-υπερεγώ.
Και…τι μπορούμε να κάνουμε;
Οι ψυχολογικές θεραπευτικές παρεμβάσεις για τα παιδιά με προβλήματα συμπεριφοράς χρειάζεται να είναι πολυεπίπεδες. Η θεραπεία πρέπει να περιλαμβάνει τους γονείς, τα παιδιά αλλά και τους εκπαιδευτικούς προκειμένου να τροποποιηθούν οι αλληλοεπηρεαζόμενες συμπεριφορές τους. Προτάσεις:
- Προγράμματα διαχείρισης του θυμού (θέματα διαχείρισης θυμού, επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων, επίγνωση των συναισθημάτων, εκπαίδευση σε χαλάρωση και κοινωνικές δεξιότητες, διαχείριση της πίεσης από τους συνομηλίκους και της αυτορρύθμισης, τεχνικές αυτοελέγχου και πρακτική)
- Πρόληψη του σχολικού εκφοβισμού, καθώς συναρτάται με τις παραπάνω διαταραχές με ενδυνάμωση της σιωπηλής πλειοψηφίας (ψυχοεκπαίδευση ενάντια στο σχολικό εκφοβισμό, εστιασμένες παρεμβάσεις σε περιπτώσεις σχολικού εκφοβισμού: πληροφόρηση γονέων και προτάσεις αποτροπής του προβλήματος)
- Προγράμματα εκπαίδευσης γονέων (ενίσχυση της ποιοτικής σχέσης γονέα-παιδιού ,διαμόρφωση ορίων και κανόνων, μείωση της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς μέσω συστηματικής θετικής πειθαρχίας- αποτελεσματικοί έπαινοι και ανταμοιβές, ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων και ενσυναίσθησης)
Μην ξεχνάμε ότι δεν πρέπει να φοβόμαστε να κατανοήσουμε τις ενδείξεις επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού, καθώς μέσω αυτών, το παιδί κάτι θέλει να μας πει, κάποια ανάγκη του εκδηλώνεται-αλλά με λανθασμένο τρόπο. Με έγκαιρη αντιμετώπιση, σταθερότητα, αγάπη και όρια, τα αποτελέσματα είναι καλύτερα και περισσότερο μακροπρόθεσμα.
