Η απουσία της μητέρας έρχεται να δώσει νόημα και αξία στην παρουσία της, καθώς παρουσία χωρίς απουσία σημαίνει συγχώνευση και απουσία χωρίς παρουσία σημαίνει εγκατάλειψη. Η δημιουργική συνύπαρξη παρουσίας και απουσίας, με μοναδικό ρυθμό και τρόπο για την κάθε δυάδα, έχει τη δυνατότητα να ενισχύσει τόσο τη διαφοροποίηση όσο και τη σύνδεση της μητέρας και του βρέφους.
Η σημασία της μητρικής παρουσίας είναι αδιαμφισβήτητη. Ένα βρέφος δεν μπορεί να επιβιώσει εάν δεν υπάρξει κάποιος ενήλικας, συνήθως, μία μητέρα[1] να ικανοποιήσει τις βιολογικές του ανάγκες. Ταυτόχρονα, η ψυχική παρουσία της μητέρας, με την έννοια της αφοσίωσης στις ανάγκες του βρέφους, είναι απαραίτητη για την ψυχική επιβίωση ή καλύτερα άνθιση του.
Μία αφοσιωμένη μητέρα δεν ικανοποιεί απλώς τις ανάγκες του μωρού της, αλλά κάθε φορά που προσφέρει τη φροντίδα της, προσφέρει και την επιθυμία της για την ικανοποίηση του παιδιού της, την απόλαυση που εκλαμβάνει από την αλληλεπίδρασή τους (Ricalcati, 2017).
Η μητέρα αυτή λειτουργεί για το βρέφος σαν μία ασφαλής βάση, σημείο αναφοράς για την εξερεύνηση του περιβάλλοντος και παράλληλα ένα ασφαλές καταφύγιο στο οποίο επιστρέφει για να λάβει ανακούφιση (Bowlby, 1988). Η μητρική παρουσία είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να αισθανθεί το παιδί την ασφάλεια, να απομακρυνθεί από εκείνη και να «γνωρίσει τον κόσμο».
Όπως το βρέφος, το οποίο αισθάνεται πληρότητα από τη σχέση με τη μητέρα του αρχίζει σταδιακά να ενδιαφέρεται για νέα αντικείμενα, πρόσωπα και καταστάσεις, έτσι και η μητέρα αρχίζει (επίσης σταδιακά) να επιθυμεί την ικανοποίηση πλευρών του εαυτού της, τις οποίες είχε «παραμελήσει» προσωρινά με τον ερχομό του μωρού της (Stern et al., 1998).
Η νέα μητέρα αρχίζει να επιθυμεί ξανά τον σύντροφό της, τη δουλειά της, τα χόμπι της, τη συναναστροφή με φίλους και παρέες ή με λίγα λόγια, την ικανοποίηση του εαυτού – γυναίκα επί του οποίου είχε κυριαρχήσει για κάποιο διάστημα ο νέος εαυτός – μητέρα. Η επαναφορά των επιθυμιών της γυναίκας[2] και η δημιουργική συνύπαρξή τους με αυτών της μητέρας είναι που θα καταστήσουν δυνατό ένα υγιές παιχνίδι παρουσίας και απουσίας, το οποίο θα συντελέσει στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη και των δύο.
H ισορροπία μεταξύ της επαφής μητέρας – βρέφους και της ικανοποίησης διαφορετικών επιθυμιών από αυτών του παιδιού, μπορεί να προσφέρει στη μητέρα αισθήματα προσωπικής ολοκλήρωσης, συντροφικής ικανοποίησης, επαγγελματικής και οικονομικής εξέλιξης, συμβάλλοντας σημαντικά στην ψυχική της υγεία και συνεπακόλουθα στου παιδιού της. Πέραν της έμμεσης θετικής επίδρασης της μητρικής απουσίας στην ψυχική ανάπτυξη του βρέφους, υπάρχουν και άλλες περισσότερο άμεσες.
Διαβάστε σχετικά: Μεγαλώνοντας ανεξάρτητα παιδιά
Καθώς το βρέφος μεγαλώνει, χρειάζεται να μπορέσει σταδιακά να εσωτερικεύσει τη μητρική παρουσία, δηλαδή, να αισθάνεται την καθησυχαστική της λειτουργία ακόμα και όταν δεν είναι εκεί, να αισθάνεται τη βεβαιότητα ότι θα επιστρέψει και έτσι να αντέχει να την περιμένει (Winnicott, 1991). Η ικανότητα αυτή περνάει από πολλά εξελικτικά στάδια από την βρεφική ηλικία μέχρι και την ενήλικη ζωή. Για να συμβεί, όμως, ο σταδιακός αποχωρισμός τους είναι απαραίτητος.
Με την απουσία της μητέρας το παιδί βιώνει την έλλειψη της και η έλλειψη αυτή δημιουργεί επιθυμία, την ανάγκη να την σκεφτεί, να αναπαραστήσει την εικόνα της, ώστε να αισθανθεί σιγουριά. Η σκέψη για την μητέρα ανακουφίζει το παιδί μέχρι εκείνη να επιστρέψει ξανά, διαβεβαιώνοντάς το ότι πάντα θα επιστρέφει.
Την παιδική προσπάθεια συμβολοποίησης του δίπολου μητρικής παρουσίας – απουσίας παρατηρεί και ο Freud (1922) με την περίπτωση του Ernst, ενός μικρού αγοριού, 18 μηνών. Ο Ernst κατά τη διάρκεια του αποχωρισμού από τη μητέρα του, εφευρίσκει ένα παιχνίδι με μία κουβαρίστρα την οποία ξετυλίγει μακριά του, χάνοντας την από το οπτικό του πεδίο και μετά από λίγο ξανά τραβάει κοντά του με επιφωνήματα χαράς.
Το παιχνίδι με την κουβαρίστρα, το οποίο έχει μείνει στην ιστορία της ψυχανάλυσης ως Fort-Da, ερμηνεύτηκε ως η προσπάθεια του παιδιού να ελέγξει τη μητρική παρουσία - απουσία, να την αντέξει και εσωτερικεύσει μέσω του παιχνιδιού. Την αντίστοιχη προσπάθεια μπορούμε να δούμε και στο παιχνίδι του μικρού παιδιού που κρύβει και επαναεμφανίζει αντικείμενα και πρόσωπα (Peek-A-Boo), όπως και στο κλασσικό κρυφτό των μεγαλύτερων παιδιών.
Εξίσου ωφέλιμη για την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού είναι και η αίσθηση ότι η μητέρα επιθυμεί κάτι άλλο πέραν από εκείνο, δηλαδή ότι πέραν από μητέρα είναι και γυναίκα. Εάν το παιδί αισθανόταν ότι αποτελεί τα πάντα για τη μητέρα του, ότι όλες οι ικανοποιήσεις και απολαύσεις της προέρχονται από εκείνο, το άγχος που θα βίωνε θα ήταν ανυπόφορο, άγχος ότι η απομάκρυνση του θα ήταν καταστροφική για μία μητέρα που δεν έχει καμία άλλη ευχαρίστηση.
Η αίσθηση ότι είναι τα πάντα για τη μητέρα μπορεί να αποτελέσει μέγιστο εμπόδιο στην ανάπτυξη της δική του προσωπικότητας, των δικών του διαφορετικών ενδιαφερόντων και επιθυμιών, καθώς κάτι τέτοιο θα σήμαινε να την εγκαταλείψει μόνη της χωρίς απολαύσεις.
Συνεπακόλουθα, μητέρα και παιδί θα παρέμεναν συγχωνευμένοι και στερημένοι από άλλες ουσιαστικές ικανοποιήσεις, με την αυξημένη πιθανότητα μίας συγκρουσιακής σχέσης λόγω της ασφυκτικής τους εγγύτητας, βιώνοντας ενοχή σε κάθε βήμα - προσπάθεια διαφοροποίησής τους (Ricalcati, 2017).
Η ικανότητα της μητέρας να φεύγει, ενώ παράλληλα μπορεί και επιθυμεί να αφοσιώνεται σωματικά και ψυχικά στο παιδί της προσφέρει και στους δύο την αίσθηση ατομικής ανάπτυξης στα πλαίσια μίας ασφαλούς σχέσης αγάπης.
Με άλλα λόγια, η απουσία της μητέρας έρχεται να δώσει νόημα και αξία στην παρουσία της, καθώς παρουσία χωρίς απουσία σημαίνει συγχώνευση και απουσία χωρίς παρουσία σημαίνει εγκατάλειψη. Η δημιουργική συνύπαρξη παρουσίας και απουσίας, με μοναδικό ρυθμό και τρόπο για την κάθε δυάδα, έχει τη δυνατότητα να ενισχύσει τόσο τη διαφοροποίηση όσο και τη σύνδεση της μητέρας και του βρέφους.
[1] Αν και το άρθρο αναφέρεται αποκλειστικά στην μητέρα, τον ρόλο αυτό θα μπορούσε να έχει ο κάθε άνθρωπος που έχει αναλάβει τον ρόλο του βασικού φροντιστή στη ζωή του παιδιού.
[2] Οι επιθυμίες της γυναίκας μετά τον ερχομό του παιδιού μπορεί να διαφέρουν από αυτές που είχε πριν τον ερχομό του.
Βιβλιογραφία
- Bowlby, J. (1988). A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development. Basic Books.
- Freud, S. (1922). Beyond the Pleasure Principle. International Psychoanalytic Library, 4, 55. https://doi.org/10.1037/11189-000
- Ricalcati, M. (2017). Τα χέρια της μητέρας. Κέλευθος. https://www.politeianet.gr/books/9786188291324-recalcati-massimo-keleuthos-ta-cheria-tis-miteras-272441
- Stern, D. N., Bruschweiler-Stern, N., & Freeland, A. (1998). The Birth Of A Mother: How The Motherhood Experience Changes You Forever (1 edition). Basic Books.
- Winnicott, D. W. (1991). Playing and Reality. Psychology Press.
