Η περίοδος της εφηβείας πολύ συχνά χαρακτηρίζεται ως εξαιρετικά δύσκολη, με συχνές συγκρούσεις και συναισθήματα απογοήτευσης τόσο για τους γονείς όσο και για τους ίδιους τους εφήβους. Η περίοδος αυτή διαθέτει ωστόσο όλες τις προδιαγραφές για να είναι μια περίοδος μάθησης και εκπαίδευσης των εφήβων σε δεξιότητες ζωής οι οποίες θα είναι απαραίτητες στη μετέπειτα ενήλικη ζωή τους.
Είναι πολύ βοηθητικό για τους γονείς να προσεγγίσουν την εφηβεία με περιέργεια και να συμφιλιωθούν με το γεγονός πως όλες οι μεγάλες και σημαντικές αλλαγές που συμβαίνουν σε βιολογικό, γνωστικό, ψυχολογικό, κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο, θα τροποποιήσουν μια για πάντα την πρότερή τους σχέση με τα παιδιά τους. Οι γονείς δεν θα έχουν ποτέ ξανά το αξιολάτρευτο μικρό παιδάκι τους με τον τρόπο που το είχαν και ο έφηβος δεν θα έχει ξανά την τέλεια-εξιδανικευμένη σχέση με τους γονείς του.
Ξεκινά λοιπόν μια αργή διαδικασία όπου ο έφηβος και οι γονείς μεγαλώνουν “χώρια” και η διαδικασία αυτή διαταράσσει την πρότερη ισορροπία και δοκιμάζει τη σχέση τους. Όπως όμως συμβαίνει κάθε φορά που οι άνθρωποι βρίσκονται σε μια περίοδο αναζήτησης νέων ισορροπιών η ρήξη και η διαπραγμάτευση νέων όρων στο συμβόλαιο της σχέσης, αποτελούν απαραίτητο κομμάτι της διαδικασίας εύρεσης της νέας ισορροπίας.
Τι συμβαίνει;
Οι έφηβοι μοιάζει να πασχίζουν από τη μία να μάθουν να αναλαμβάνουν την ευθύνη για αυτοδιαχείριση με στόχο την ανεξαρτησία «Είμαι ικανός να φροντίζω τον εαυτό μου» και από την άλλη να αποκτήσουν μια ταιριαστή για εκείνους ταυτότητα «Ξέρω ποιος είμαι».
Καθώς ο έφηβος δοκιμάζει να ανεξαρτητοποιηθεί από τους γονείς του, αμφισβητεί την αίσθηση ελέγχου που εκείνοι είχαν μέχρι σήμερα, μιας και ο έφηβος σε αντίθεση με ένα παιδί, γνωρίζει πως οι γονείς του δεν μπορούν να τον κάνουν να κάνει κάτι που δεν θέλει ή να τον σταματήσουν από το να κάνει κάτι που θέλει. Σε αυτή του την προσπάθεια, ο έφηβος πολύ συχνά δοκιμάζει να παραβιάσει κανόνες και όρια. Μέσα σε αυτή τη διεκδίκηση δικαιωμάτων και χώρου, είναι σύνηθες για τους γονείς όταν νιώσουν ενοχλημένοι και προσβεβλημένοι από κάποια κακή συμπεριφορά του εφήβου, να επικρίνουν τον έφηβο, με διατυπώσεις τύπου: Πόσο τεμπέλης είσαι!. Το επικριτικό σχόλιο όμως προσβάλει και μπορεί να αποξενώσει τον ήδη αποτραβηγμένο νέο και να ζημιώσει ακόμα περισσότερο την ήδη δοκιμαζόμενη σχέση.
Αναζητώντας την ταυτότητά του ο νέος ξεκινά να διαφοροποιείται από την παιδική ηλικία και τους γονείς του. Τώρα ο έφηβος πειραματίζεται με νέες συνήθειες, πολιτιστικές ιδέες και κοινωνικές σχέσεις. Αυτές οι μορφές έκφρασης, όχι μόνο είναι πρωτόγνωρες για τον έφηβο, αλλά είναι άγνωστες και για τους γονείς του. Η διαφοροποίηση του εφήβου, απαιτεί κάποια εξοικείωση και δοκιμάζει την ανεκτικότητα των γονέων στο ανοίκειο. Αυτά που βλέπεις εκεί στο YouTube είναι αηδίες!.
Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς;
Λαμβάνοντας υπόψη τους παραπάνω αναπτυξιακούς στόχους του εφήβου και τις ταυτόχρονες μεγάλες αλλαγές που συμβαίνουν στον εγκέφαλο του, ο οποίος βρίσκεται σε διαρκή ανάπτυξη μέχρι την ηλικία των 25 ετών, ο γονέας χρειάζεται να υπενθυμίζει στον εαυτό του πως ο έφηβος δίνει τη δική του μάχη. Μια μάχη με πολλά ανοιχτά μέτωπα (αλλαγές στο βιολογικό, γνωστικό, ψυχολογικό, κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο) τα οποία ο έφηβος δεν μπορεί να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά, μιας και δεν διαθέτει ακόμη όλα τα απαραίτητα εφόδια για κάτι τέτοιο. Σε αυτή τη μάχη ο γονέας χρειάζεται να τροποποιήσει το έργο της μέχρι τότε διαπαιδαγώγησης, ούτως ώστε να βοηθήσει στις αλλαγές που φέρνει η εφηβεία.
- Η ανεξαρτησία από τους γονείς, απαιτεί παροχή περισσότερης ελευθερίας στον έφηβο την οποία και χρειάζεται να επιχειρούν σιγά-σιγά οι γονείς, έχοντας βέβαια εξασφαλίσει την αυτάρκεια και ασφάλεια του εφήβου. Οι γονείς λοιπόν, χρειάζεται να ενθαρρύνουν και να υπενθυμίζουν στον νέο να συμπεριφέρεται σεβόμενος τους κανόνες και τη δομή της οικογένειας. Ο έφηβος χρειάζεται να διδαχθεί τι αποτελεί υπεύθυνη συμπεριφορά. Οι γονείς χρειάζεται να ορίσουν και να εξηγήσουν τι είναι ασφαλές, τι επιτρέπεται και τι όχι και χρειάζεται να αναμένουν πως το παιδί τους, ως έφηβος πια, είναι αποφασισμένος να δρα πιο αυτόνομα και κατ’ επέκταση να αναλαμβάνει την ευθύνη για τις όποιες επιλογές του. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο όταν ο γονέας κάνει ξεκάθαρη τη σύνδεση μεταξύ επιλογής-συνέπειας. Ακόμα και οι δυσάρεστες και επώδυνες καταστάσεις αποτελούν εκπαιδευτική εμπειρία για τον έφηβο «Δεν θα το ξαναδοκιμάσω αυτό!».
- Η περίοδος πειραματισμού που ο έφηβος βιώνει και τα όσα δοκιμάζει να κάνει, συχνά φέρνουν τους γονείς σε αμηχανία, μιας και δυσκολεύονται να καταλάβουν και να συνδεθούν με τις νέες ανάγκες του εφήβου. Έτσι είναι πολύ συχνή στάση των γονέων να απορρίπτουν και να αποδοκιμάζουν τις επιλογές του εφήβου (ντύσιμο, χτένισμα, ιδέες, προτιμήσεις). Με την επικριτική αυτή διάθεση, από τη μία οι γονείς απομακρύνονται ακόμη περισσότερο από τον έφηβο και από την άλλη ο έφηβος είναι πεπεισμένος πια πως οι γονείς του δεν τον καταλαβαίνουν. Οι γονείς για να έρθουν πιο κοντά με τον έφηβο, χρειάζεται να εκφράσουν αυθεντικό ενδιαφέρον για τις ασχολίες του Δεν έχω ιδέα για το τι κάνεις εκεί…Είμαι τελείως άσχετος! Μπορείς να μου πεις τι σ ’αρέσει σε αυτό το βιντεάκι έτσι ώστε να μάθω και να καταλάβω;……Δεν έχω ιδέα από YouTube. Με αυτό τον τρόπο γίνεται μια ανατροπή στους καθιερωμένους ρόλους και ο έφηβος μαθαίνει εκείνος πια στον ενήλικα νέα πράγματα, κάτι που ενισχύει την αυτοεκτίμησή του.
- Θεωρείται πολύ βοηθητικό να ενθαρρυνθεί η συναισθηματική σπίθα που έχει ο έφηβος και η οποία τον τροφοδοτεί με δημιουργικότητα, καινοτομία και πάθος για ζωή. Ο γονέας δεν μπορεί να αποτρέψει τις διακυμάνσεις του συναισθήματος του εφήβου αλλά μπορεί να μάθει στον έφηβο να αναγνωρίζει αυτό το συναίσθημα και στη συνέχεια να το διαχειρίζεται και να το ρυθμίζει. Αυτό προϋποθέτει φυσικά τη διαχείριση του συναισθήματος από τον ίδιο τον ενήλικα. Η φράση κλειδί εδώ είναι «Μη το παίρνεις προσωπικά». Προτείνεται λοιπόν στον γονέα, αντί να αντιδράσει με συναίσθημα στο έντονο συναίσθημα του εφήβου, δημιουργώντας ακόμη περισσότερο συναίσθημα και πιθανά ακολούθως τον 3ο Παγκόσμιο Πόλεμο, να δώσει χρόνο και χώρο στον έφηβο-και το συχνά παρωδικό του έντονο συναίσθημα- και να επιστρέψει σε δεύτερο χρόνο σε συζήτηση μαζί του με εκπαιδευτική πρόθεση πια. Δεν είναι ρεαλιστικό να πιστεύουν οι γονείς πως μπορούν να σταματήσουν την ύπαρξη των κυμάτων του συναισθήματος του εφήβου αλλά να μάθουν σε εκείνον να τα δαμάζει και να σερφάρει πάνω σε αυτά με επιτυχία. Η εφηβεία είναι η κατάλληλη περίοδος για τον γονέα να διδάξει στον έφηβο να παρατηρεί, να εντοπίζει, να ονομάζει και να διαχειρίζεται το συναίσθημά του. Ο γονέας καθρεφτίζοντας στον έφηβο το παρατηρούμενο από εκείνους συναίσθημα, μπορεί να προσφέρει τις εξαιρετικά χρήσιμες πληροφορίες πως: i) όλοι οι άνθρωποι βιώνουμε εσωτερικές διεργασίες που μας προκαλούν έντονα συναισθήματα, ii) αυτά τα συναισθήματά μας μπορούν να γίνουν αντιληπτά από τους γύρω μας και iii) υπάρχουν τρόποι να τα ανακουφίσουμε. Με αυτό τον τρόπο ο γονέας ενισχύει την αυτογνωσία του εφήβου. Οι γονείς χρειάζεται να είναι εξαιρετικά προσεχτικοί ώστε να μην πέσουν σε παγίδες, όπως για παράδειγμα στην προσπάθεια τους να περιορίσουν την ένταση του συναισθήματος, να οδηγηθούν στο να μην αναγνωρίσουν καθόλου το συναίσθημα του εφήβου και να προκαλέσουν ματαίωση και παντελή ακύρωσή του Έλα δεν έχεις τίποτα. Τίποτα δεν έγινε! Πώς κάνεις έτσι! ή να προκύψει ταύτιση του συναισθήματος του γονέα με το συναίσθημα του εφήβου, μη δίνοντάς του το χώρο και τη δυνατότητα να συνειδητοποιήσει την αυτόνομη ταυτότητά του και υπόσταση. Για παράδειγμα, να φωνάζει η μητέρα σε πανικό, Ωχ παιδάκι μου τι συνέβη;!!Πω πω τι πάθαμε!.
- Κάτι άλλο που θεωρείται πολύ σημαντικό ο γονέας να κατανοήσει και να υποστηρίξει, έχει να κάνει με την ανάγκη του νέου για ανατροπή του κατεστημένου (status quo). Η φρεσκάδα που χαρακτηρίζει τον τρόπο σκέψης του εφήβου και ο ενθουσιασμός με τον οποίο προσεγγίζει τη συναρπαστική πλευρά της ζωής, τον προικίζει με θάρρος και φαντασία για αμφισβήτηση του υπάρχοντος κόσμου και τη φαντασίωση ενός νέου κόσμου. Χρειάζεται να υπενθυμίζουμε στον εαυτό μας πως αυτή η ποιότητα των νέων είναι εκείνη που συνέβαλλε στην εξέλιξη και πρόοδο του ανθρώπινου είδους με καινοτομίες σε πεδία όπως η Τέχνη, η Επιστήμη και η Τεχνολογία. Η εφηβεία αποτελεί την αφετηρία της δημιουργικότητας και του οράματος του ανθρώπου και ο γονέας χρειάζεται να το γνωρίζει αυτό και να παρέχει τις κατάλληλες συνθήκες για να καλλιεργηθεί ένας εμπνευσμένος ενήλικας.
- Κάτι επίσης πολύ βοηθητικό, αποτελεί και η αναγνώριση από τους γονείς της ζωτικής ανάγκης όχι μόνο του εφήβου αλλά του ανθρώπινου είδους να ανήκει σε μια ομάδα ανθρώπων. Αναγνωρίζοντας στον έφηβο την βαθιά του αυτή ανάγκη και νόημα που έχει στη ζωή και την ανάπτυξή του, η συζήτηση τίθεται σε νέα βάση. Οι γονείς μπορούν πια να επικοινωνήσουν και τις ευθύνες που χρειάζεται να μάθει να αναλαμβάνει ο έφηβος στο σχετίζεσθαι με τους συνομηλίκους του και τις απαραίτητες δεξιότητες επικοινωνίας που χρειάζεται να αναπτύξει, ώστε να προστατεύεται από την πίεση των συνομηλίκων και να συνδεθεί με τους ανθρώπους με έναν υγιή τρόπο.
Λαμβάνοντας υπόψη πως η εφηβεία δημιουργεί στους γονείς άγχος και αναστάτωση αλλά και επανεξέταση της δικής τους ζωής και ρόλων τους, οδηγούνται συχνά να απομακρύνονται από τους εφήβους σε μια περίοδο που η υποστήριξη και καθοδήγησή τους είναι τόσο απαραίτητη. Είναι υγιές εκ μέρους του εφήβου να διεκδικεί χώρο για να μεγαλώσει και να δοκιμάσει, ενώ η δουλειά των γονέων είναι να περιορίζουν αυτή τη διεκδίκηση όταν πρόκειται να διασφαλίσουν την ασφάλεια του εφήβου. Η συχνή αυτή αντιπαράθεση, δεν είναι σοφό να ερμηνευτεί σαν παιχνίδι εξουσίας, αλλά περισσότερο σαν ευκαιρία να συστηθεί ξανά ο γονέας με τον έφηβο και να γνωριστούν καλύτερα μέσα από τις τωρινές διαφορές τους. Ο έφηβος και οι γονείς ανήκουν στην ίδια ομάδα, αυτή της οικογένειας και εν αντιθέσει με ό,τι συχνά πιστεύουμε, ο έφηβος χρειάζεται τους γονείς του. Δεν τους θέλει από πάνω του, τους χρειάζεται όμως δίπλα του.
Για αυτό το λόγο, οι γονείς παρά τις όποιες αντιστάσεις από μέρους του εφήβου, είναι απαραίτητο να παραμένουν δίπλα στο παιδί τους και τις μεταβάσεις που περνά. Η αλλαγή, οι ανάγκες, ο συμβιβασμός, τα νέα όρια, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις, είναι θέματα που χρειάζεται να τεθούν στο τραπέζι της συζήτησης γονέα-εφήβου. Ο έφηβος αποτελεί τον καλύτερο «πληροφοριοδότη» που θα μπορούσε να έχει ο γονέας για ό,τι συμβαίνει και για το τι είναι σημαντικό για εκείνον και η οικογένεια, ακόμα και μέσα στις εντάσεις που βιώνει, παραμένει ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέσα προώθησης αξιών και υποστήριξης των εφήβων προς την επιτυχή τους σύνδεση με τους ανθρώπους και ανάπτυξης εαυτού.
Συγγραφέας: Ιωάννα Παπαδοπούλου, Ψυχολόγος, MSc Κλινικής Ψυχολογίας
- Geldard, K, Geldard, D, Yin Foo, R. (2015). Counselling Adolescents: The Proactive Approach For Young People. London, UK: SAGE Publications Ltd.
- Siegel, D.J. (2014). Brainstorm: The Power and Purpose of the Teenage Brain, Carlton North, Australia: Scribe Publications.
- Pickhardt, C.E, (2016, October 3). Parenting to Support the Twin Purposes of Adolescence. Detaching for independence and differentiating for identity drive growing up. Retrieved from https://www.psychologytoday.com/za/blog/surviving-your-childs-adolescence/201610/parenting-support-the-twin-purposes-adolescence?amp
