Η πανδημική κρίση του covid-19 φέρνει με ένταση στην επιφάνεια μια διπολική αντίφαση που συνοδεύει όλες τις μεγάλες κρίσεις, ατομικές ή συλλογικές.
Οι τραυματικές εμπειρίες αφορούν σε πολλές περιπτώσεις καταστροφικά γεγονότα που απειλούν την υγεία και τη ζωή των ανθρώπων, όπως τυφώνας, ανεμοστρόβιλος, καταιγίδα, πλημμύρα, άνοδος της στάθμης του νερού, παλιρροιακό κύμα, σεισμός, ξηρασία, χιονοθύελλα, πανούκλα-λοιμός, πείνα, φωτιά, ανατίναξη, ηφαιστειακή έκρηξη, κατάρρευση κτιρίου, συντριβή μέσου μαζικής μεταφοράς, ή άλλη κατάσταση, η οποία συνεπάγεται ανθρώπινο πόνο ή δημιουργεί τέτοια ανθρώπινα προβλήματα που τα θύματα δεν μπορούν ξεπεράσουν χωρίς υποστήριξη, σύμφωνα με τον ορισμό ενός καταστροφικού γεγονότος όπως τον κατέγραψε ο αμερικάνικος ερυθρός σταυρός το 2003.
Η εξάπλωση της απειλής της ασθένειας του covid-19 δημιουργεί ένα ανασφαλές πεδίο βίωσης συναισθημάτων σαν κι αυτά που προκαλεί ένα τραυματικό γεγονός, ακόμη κι αν δεν έχουμε εμείς προσβληθεί άμεσα από τον ιό. Το τραυματικό έγκειται στο γεγονός όχι μόνο της ασθένειας, αλλά κυρίως του φόβου της ασθένειας.
Στην προσπάθεια ελέγχου της ταχύτητας μετάδοσης της πανδημίας και της προσπάθειας να αναχαιτίσουμε τον κίνδυνο, ακολουθείται -με βάση τις οδηγίες των ειδικών επιστημόνων και τις αντίστοιχες πολιτικές αποφάσεις- ένα σχέδιο απομόνωσης όλου του πληθυσμού κι όχι όσων ασθενούν ή έχουν ενδεικτικά συμπτώματα, κυρίως διότι οι φορείς σε πολλές περιπτώσεις είναι ασυμπτωματικοί.
Διαβάστε σχετικά: Το Tαξίδι της Yπευθυνότητας στα Xρώματα του COVID
Καλείται στην ουσία ο γενικός πληθυσμός σε μια ιδιότυπη καραντίνα όπου περιορίζονται σε κατ’ οίκον περιορισμό όχι μόνο οι φορείς και οι ασθενείς, αλλά και οι υγιείς. Είναι ταυτόχρονα λογικό και παρανοϊκό, σαν η παράνοια των γεγονότων να κουβαλά κάτι λογικοφανές και συνάμα η λογική να κουβαλά κάτι παράδοξο.
Ταυτόχρονα με τον υπαρκτό κίνδυνο και την απειλή της υγείας μας από τον ιό, ο οποίος μας φέρνει μπροστά στην υπαρξιακή όψη της θνητότητάς μας, η προσπάθεια του ελέγχου της πανδημίας εγείρει ιδεολογικές όψεις που ξεφεύγουν από την άμεση απειλή του ιού και διαπερνούν την αίσθηση απώλειας ενός κόσμου όπως τον γνωρίζαμε και της αυξανόμενης αίσθησης ενός αδιόρατου φόβου για το μέλλον του. Βιώνουμε ως εκ τούτου ένα συλλογικό πένθος για την απώλεια του γνωστού κόσμου δίχως όμως να έχουμε αντιστοίχως συλλογικούς τρόπους να τη διαχειριστούμε.
Διότι εδώ και πολλές δεκαετίες ο δυτικός άνθρωπος έπαψε να έχει συλλογικά στηρίγματα στη διαχείριση των υπαρξιακών του αγωνιών, μεταξύ αυτών της απώλειας και του θανάτου. Ειδικά ο το μυστήριο του θανάτου από ζωοδότης έγινε το ταμπού της σύγχρονης κοινωνίας, στην οποία καλείται το υποκείμενο να αναπτύσσει ένα ατομικό σχέδιο δράσης υπέρβασης της απώλειας, που όμως τον καθιστά πολλές φορές ανήμπορο να αντιδράσει και να τη νοηματοδοτήσει δημιουργικά.
Ωστόσο σήμερα που στενάζουμε κάτω από το βάρος ενός συλλογικού πένθους και της έντασης του κινδύνου χρειαζόμαστε όσο ποτέ άλλοτε την ασφάλεια των συλλογικών διακυβευμάτων κι άρα τη διαφυγή από τα καβούκια του ατομισμού προς την κατεύθυνση της ενσωμάτωσης σε κοινές βάσεις και συλλογικά διακυβεύματα. Για να το πετύχουμε αυτό χρειαζόμαστε νέα επιστημολογικά, ανθρωπιστικά και κοινωνικά παραδείγματα, τα οποία θα αναδύονται από μια περισσότερο ρεαλιστική θεώρηση της πραγματικότητας.
Σήμερα η ανθρωπότητα χρειάζεται να δει με κριτικό και ρεαλιστικό τρόπο συνάμα την αλήθεια των γεγονότων και να ορίσει την πραγματικότητα στις οντολογικές της διαστάσεις. Κυρίως αυτό σημαίνει πως ο σημερινός άνθρωπος, ο οποίος διακατέχεται από μια μανία κυριαρχίας στη φύση, χρειάζεται να στραφεί περισσότερο στην κυριαρχία του εαυτού του και της εσωτερικής του φύσης και συνάμα να γίνει πιο δημιουργικός μέσα από την αρμονική του συμβίωση με το φυσικό περιβάλλον.
Να ξανανιώσει πως είναι μέρος αυτού κι όχι ο πυρήνας του. Οι προεκτάσεις αυτού του νέου υποδείγματος θα είναι ευεργετικές και σε όλους τους τομείς της ενδοψυχικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου και θα εντείνει την ανάγκη του προς την κατεύθυνση ανάπτυξης της ατομικής του ελευθερίας και συγχρόνως της λειτουργικής του ένταξης στο συλλογικό σώμα.
Η στροφή προς το ρεαλισμό οδηγεί στην ουσία στην ανάδειξη μιας νέας ουτοπίας. Η ρεαλιστική θέαση της ουτοπίας δημιουργεί το πλαίσιο των κοινωνικών – ανθρωπιστικών επιδιώξεων, περιγράφει με άλλα λόγια το όραμα της συλλογικής και κατά συνέπεια της ατομικής ζωής. Η ουτοπική θέαση της κοινωνίας έχει υποστεί πλήθος ματαιώσεων και βρίσκεται σε μια διαρκή κι αέναη πάλη με τις αντίρροπες δυνάμεις της που δεν είναι άλλες από τις δυστοπικές εκφάνσεις του κόσμου μας.
Γιατί η ουτοπία μπορεί να μην είναι προορισμός αλλά είναι σίγουρα ένα ευτοπικό ταξίδι που επιχειρεί να προσθέσει στις προηγούμενες κατακτήσεις τις δικές του, με κατεύθυνση προς την ελευθερία, την ισονομία και την δικαιοσύνη αυτού του κόσμου. Διαχρονικές έννοιες που διατρέχονται από ένα σύγχρονο προβληματισμό: την αποκατάσταση του κλίματος με ότι συνεπάγεται αυτό για τους μετασχηματισμούς της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Αν ο άνθρωπος δεν συνειδητοποιήσει, δηλαδή, την αυτοάνοση ασθένεια της κλιματικής επιβάρυνσης από τις ίδιες του τις δραστηριότητες κινδυνεύει να αφανιστεί ο ίδιος κι όχι φυσικά ο πλανήτης, όπως πολύ άστοχα πιστεύουμε οι άνθρωποι. Έφτασε ως εκεί η ναρκισσιστική μεγαλομανία μας να πιστεύουμε πως απειλείται ο πλανήτης κι όχι εμείς: φτάνει όμως να δει κάποιος εικόνες από την περιοχή του Τσέρνομπιλ για να πειστεί για το αντίθετο, εκεί η φύση βρίσκει ξανά τους ρυθμούς της και τις αναπνοές της δίχως την ανθρώπινη παρουσία.
Η συνειδητοποίηση του κινδύνου της υπαρξιακής απειλής του είδους μας από τις δικές του παρεμβάσεις ίσως αποτελέσει και το έναυσμα προς την αυτοσυνειδησία του ως συλλογικό υποκείμενο.
Σε κάποιες ταινίες επιστημονικής φαντασίας παρατηρούμε την ανθρωπότητα ενωμένη για να υπερασπιστεί τον εαυτό της από τις εχθρικές επιθέσεις άλλων όντων του διαστήματος, ισχυρότερων και περισσότερο τεχνολογικά αναπτυγμένων από μας. Φανταστείτε αυτή την ενότητα και την συνεκτική συλλογική ταυτότητα (της έννοιας ανθρωπότητα) δίχως τους εξωγήινους κινδύνους; Μοιάζει Καφαβική ειρωνεία, μα αντιστοίχως και υπαρξιακή αναγκαιότητα.
Γιατί ενύχτωσε κ’ οι βάρβαροι δεν ήλθαν.
Και μερικοί έφθασαν απ' τα σύνορα,
και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.
Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μιά κάποια λύσις.
(Κωνσταντίνος Π. Καβάφης - Περιμένοντας τους Βαρβάρους)
Η ενιαία ανθρωπιστική αντίληψη της συλλογικής μας ταυτότητας φυσικά διαπερνά τις έννοιες της παραγωγής και της κατανάλωσης. Καθώς φαίνεται ο υφιστάμενος σύγχρονος δυτικός καπιταλισμός αναγνωρίζοντας τα όρια του -και προκειμένου να επιβιώσει- κατευθύνεται στην αυτοοργάνωσή του σε κινέζικου τύπου οργανωτικές αρχές της οικονομίας και κατά συνέπεια των κοινωνιών, μέσα από την αλλαγή του προτάγματος από την εκτόνωση στη συμμόρφωση.
Σήμερα στην Αμερική το 90% του πλούτου είναι συσσωρευμένο στο 10% του πληθυσμού, δημιουργώντας μια εξόφθαλμα κακόσημη συνθήκη, που για να διατηρηθεί αυτό το 10% ήδη εργάζεται προς αυτή την προαναφερθείσα κατεύθυνση.
Στην ουσία ο φιλελεύθερος καπιταλισμός λειτουργεί διασπαστικά δημιουργώντας επαναλαμβανόμενες κρίσεις κεφαλαιακής επάρκειας και μέσα από αυτές, ενόσω λειτουργεί ως μηχανισμός συγκέντρωσης του κεφαλαίου, μετασχηματίζει την παραγωγική ισχύ σε εξουσία και εντείνει τις ανισότητες, αποβάλλοντας ουσιαστικά μέρη του πληθυσμού από την κοινωνική ζωή.
Η συμπίεση της λεγόμενης μεσαίας τάξης που λειτουργούσε κατευναστικά στην πρότερη καπιταλιστική φάση δημιουργεί δύο αντιθετικούς κοινωνικούς πόλους και στην ουσία μεγαλώνει την ψαλίδα μεταξύ φτωχών και πλουσίων.
Ενάντια σ’ αυτή την «κινεζοποίηση» της αγοράς και της ζωής μας, έχουμε να αγωνιστούμε για τη διαμόρφωση ενός νέου μοντέλου ανάπτυξης, εργασίας και κοινωνικής συγκρότησης, με κυριαρχία των ηθικών αρχών και την επαναφορά δύο αξιακών και θεσμικών πυλώνων, της τοπικότητας (ως ενίσχυση της δημοκρατίας) και της μεσότητας (ως ενίσχυσης της αυτάρκειας).
Το αξιακό σύστημα των ανθρώπων χρειάζεται να δανειστεί από τη φύση τη σοφία της και να επανασχηματίσει τις προτεραιότητές του. Στην ουσία οι κατευθύνσεις στις οποίες έχουμε να κατευθυνθούμε σήμερα είναι δύο και είναι διαμετρικά αντίθετες: είτε προς την διόγκωση των ανισοτήτων, είτε προς την άμβλυνσή τους και την πορεία προς μια ουτοπική συλλογική πορεία της ανθρωπότητας.
Τι ρόλο μπορεί και είναι ανάγκη να παίξει η ψυχοθεραπεία σε αυτή τη νέα εποχή; Η ψυχοθεραπεία χρειάζεται να γίνει περισσότερο «κοινωνιολογική», ερμηνευτική και αναλυτική. Να στοχεύει στην ερμηνευτική ανάλυση της κοινωνικής πραγματικότητας, μέσω της οποίας θα επιχειρεί να μεταφέρει ένα μήνυμα που θα δράσει καταλυτικά στην ζώσα πραγματικότητα των θεραπευόμενων.
Ο ψυχοθεραπευτής γίνεται στην ουσία ενδιάμεσος μεταξύ εαυτού και κόσμου, μια γέφυρα που δύναται να ενδυναμώσει τους δεσμούς μεταξύ του εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας του υποκειμένου. Η καταλυτική αυτή συνεισφορά του θεραπευτή απαιτεί την αυθεντική του στάση, καθώς και τη συνεχή αναζήτηση του εαυτού ως άλλο, δηλαδή της αναζήτησης του κόσμου ως γνώση του εαυτού.
Διαβάστε σχετικά: Κάτω από τη μάσκα υπάρχει ακόμα η φωνή μας
Η σχέση αυτή μεταφέρει σε όλα τα πεδία νέες αντικειμενικές αλήθειες ως υποκειμενικά βιώματα και επιτρέπει την ανάπτυξη της ατομικής ελευθερίας μέσα σε ένα πλαίσιο μιας οργανωμένης συλλογικής αίσθησης.
Η ψυχοθεραπεία έχει ένα ρόλο πολιτικό, συγκεφαλαιωτικό και συνάμα κοινωνικοποιητικό, δηλαδή να υποστηρίξει το υποκείμενο στην προσπάθειά του να ξεφύγει από τη φάση του καταναλωτή και τις νευρώσεις που αυτή παρήγαγε και να δημιουργήσει ένα πιο υγιές πλαίσιο αυτοαναφορικότητας και συλλογικότητας.
Η πανδημική κρίση του covid-19 φέρνει με ένταση στην επιφάνεια μια διπολική αντίφαση που συνοδεύει όλες τις μεγάλες κρίσεις, ατομικές ή συλλογικές. Δηλαδή, μπορεί να εκπυρσοκροτήσει νέες νοηματικές ζυμώσεις και να βοηθήσει στην παραγωγή νέων αντιλήψεων και συμπεριφορών ή να ενισχύσει με μεγαλύτερη ένταση την κατασκευή των ήδη υπαρχουσών νοηματοδοτήσεών μας.
Η τωρινή κρίση δύναται ασφαλώς και να λειτουργήσει διαμεσολαβητικά μεταξύ του ανθρώπου και του μη ανθρώπινου. Αυτό σημαίνει πως ενάντια στη διχαστική κατεύθυνση της ελιτίστικης αντίληψης για την κοινωνική συγκρότηση, εμείς ως κοινωνικό σώμα, έχουμε την ευθύνη να προτάξουμε ένα άλλο μοντέλο κοινωνικής αναφοράς.
Η ουτοπία είναι μπροστά μας ως ενδεχόμενος προορισμός και η ενδεχομενικότητά της θα παραμένει ρυθμιστής αυτής της πορείας. Ο νέος προορισμός απαιτεί μια εξάρθρωση προς το πραγματικό, μια στροφή προς ένα νέο ρεαλισμό, ο οποίος με κριτικό στοχασμό θα ακολουθεί τις αιτιακές εξηγήσεις των κοινωνικών φαινομένων και θα συγκεφαλαιώνει τις υποκειμενικές εκφάνσεις με το κοινωνικό γίγνεσθαι, μια στροφή δηλαδή προς την ουτοπία του ρεαλισμού…
