Τρεις ψυχολογικές θεωρίες που ερμηνεύουν τη διστακτικότητα για τον εμβολιασμό.
Η υπεράνθρωπη προσπάθεια για την παραγωγή, διακίνηση και εφαρμογή των εμβολίων έχει δώσει ήδη αποτελέσματα. Σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, σχετικά με την παραγωγή εμβολίων στο πρόσφατο παρελθόν, έχουν κινητοποιηθεί όλες οι δυνάμεις για να μπορέσουμε να νικήσουμε την πρώτη μάχη με τον κορωνοϊό μέχρι να κερδίσουμε χρόνο και να φτάσουμε στην τελική νίκη.
Καθώς όλο και περισσότεροι προσερχόμαστε να εμβολιαστούμε ευελπιστώντας σε μία ελεύθερη, από ξαφνικούς περιορισμούς, ζωή, υπάρχει, όπως θα έλεγε και ο Γκοσινί, ένα μικρό Γαλατικό χωριό που «αντιστέκεται» στους εμβολιασμούς. Ψεκασμένοι, αντιεμβολιαστές, σκεπτικιστές ή απλά φοβισμένοι… τους έχουν αποδώσει πολλούς χαρακτηρισμούς.
Δεν θα σταθώ όμως σε εκείνους που αναζητούν την ταυτότητά τους μέσω της αντικομορφομιστικής στάσης κρύβοντας μικροπολιτικά κριτήρια. Η πληθυσμιακή αυτή μερίδα, θα βρει πάντα κάτι αντίθετο να κάνει: και τα εμβόλια να μην υπήρχαν, θα διαδήλωναν για την ανάγκη δημιουργίας τους.
Εδώ αναφέρομαι σε εκείνους τους ανθρώπους που πίσω από την άρνηση, νιώθουν φόβο και ανησυχία για το άγνωστο και τις παρενέργειες του εμβολίου. Θα ρωτήσει εύλογα κάποιος: «Μα, σε ποιες παρενέργειες αναφέρεσαι; Στην απειροελάχιστη πιθανότητα του 0,0000001% να πάθει κάποιος θρόμβωση και να πεθάνει;». Η πιθανότητα είναι απειροελάχιστη, όμως υπάρχει. Και εφόσον υπάρχει, γνωρίζουμε καλά ότι δεν αποφασίζουμε ορθολογικά αλλά διαισθητικά και συναισθηματικά, ειδικά όταν πρόκειται για τη ζωή μας.
Για να κατανοήσουμε τους εμβολιαστικούς δισταγμούς, θα μας βοηθήσουν οι παρακάτω ψυχολογικές έρευνες:
Το φαινόμενο της βεβαιότητας
Σε αυτή τη διαδικασία λήψης απόφασης, ο Ντάνιελ Κάνεμαν, μάς έχει προσφέρει απλόχερα τις γνώσεις τους και μάλιστα τιμήθηκε με Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών για το πρωτοποριακό έργο του σχετικά με τους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων.
Ο Κάνεμαν εφαρμόζοντας ορθολογικές θεωρίες λήψης αποφάσεων σε πλήθος ερευνών και ατόμων, κατέληξε στο γεγονός ότι οι αποφάσεις μας όταν πρόκειται για τέτοια απειροελάχιστα ποσοστά δεν έχουν λογικό νόημα αλλά μία άμεση ψυχολογική εξήγηση: λειτουργεί το φαινόμενο της βεβαιότητας στο οποίο η βαρύτητα της απόφασης δεν είναι ταυτόσημη με την πιθανότητα.
Ειδικότερα, όταν «στο τραπέζι» των αποφάσεων υπάρχουν μεγάλες προσδοκίες (π.χ. η ζωή μας), οι εξαιρετικά χαμηλές πιθανότητες κάτω του 1% υπερσταθμίζονται. Ας δούμε ένα παράδειγμα: α) Φανταστείτε ότι έχετε την πιθανότητα 1% να κερδίσετε 1 εκατομμύριο ευρώ και θα μάθετε το αποτέλεσμα αύριο. β) Τώρα φανταστείτε ότι θα κερδίσετε σχεδόν σίγουρα 1 εκατομμύριο ευρώ αλλά υπάρχει 1% πιθανότητα να μην το κερδίσετε.
Και εδώ θα μάθετε το αποτέλεσμα αύριο. Η ανησυχία σας για την δεύτερη κατάσταση είναι εντονότερη από την πρώτη καθώς το φαινόμενο της βεβαιότητας (β) προκαλεί πολύ μεγαλύτερη συναισθηματική εντύπωση από το φαινόμενο της δυνατότητας (α). Αν αντικαταστήσετε τα χρήματα με τη ζωή, τότε γίνεται πιο εύκολα κατανοητό γιατί ορισμένοι άνθρωποι διστάζουν να προχωρήσουν στον εμβολιασμό.
Στα ιδιαίτερα απίθανα ενδεχόμενα, όπως στο ενδεχόμενο των παρενεργειών του εμβολιασμού, έχουμε συνήθως την τάση να τα αγνοούμε και να τους αποδίδουμε μηδενική βαρύτητα απόφασης. Όταν όμως δεν τα αγνοούμε, τότε σίγουρα θα τα υπερσταθμίσουμε. Ελάχιστοι από εμάς έχουμε αφιερώσει χρόνο να ανησυχήσουμε για τις παρενέργειες της ασπιρίνης ή άλλων καθημερινών φαρμάκων, αγχολυτικών κτλ.
Θέλουμε να νιώσουμε καλύτερα και ο στόχος της άμεσης απελευθέρωσης από τον πόνο, ψυχικό ή σωματικό, μας απομακρύνει από την εξέταση των απίθανων παρενεργειών, παρόλο που είναι γραμμένες στο χαρτί οδηγιών.
Ωστόσο, όταν ένα απίθανο ενδεχόμενο βρίσκεται στο επίκεντρο της προσοχής, όπως γράφει ο Κάνεμαν, του αποδίδουμε πολύ μεγαλύτερο βάρος από εκείνο που αξίζει η πιθανότητά του. Αν πρόκειται ειδικότερα για μία απειλή, ανησυχούμε. Και η βαρύτητα απόφασης αντανακλά το πόσο μεγάλη είναι η ανησυχία μας. Λόγω του φαινομένου της δυνατότητας, η ανησυχία δεν είναι ανάλογη της «απειλητήριας» πιθανότητας και η μείωση ή άμβλυνση του κινδύνου δεν αρκεί. Για να εξαλειφθεί η ανησυχία, η πιθανότητα πρέπει να φτάσει στο μηδέν1.
Διαβάστε σχετικά: Συναισθηματικοί και γνωστικοί κλυδωνισμοί από την πανδημία COVID-19
Η προβλεπόμενη μεταμέλεια
Η εκτίμηση γεγονότων ή καταστάσεων ως επικίνδυνων για τη ζωή μας, μπορεί επίσης να οδηγήσει σε φόβο, ανησυχία και να βάλει σε εφαρμογή τη θεωρία της «προβλεπόμενης μεταμέλειας», χαρακτηριστικά τα οποία έχουν αποδειχθεί ότι συνδέονται με την πρόθεση αποδοχής του εμβολιασμού2 .
Η μεταμέλεια ορίζεται «ως το συναίσθημα το οποίο βιώνει το άτομο όταν το αποτέλεσμα μιας επιλογής είναι χειρότερο από το αποτέλεσμα που θα έπαιρνε το άτομο εάν είχε κάνει μία διαφορετική επιλογή»3. Η υπόθεση είναι ότι οι άνθρωποι προβλέπουν τις συναισθηματικές συνέπειες των αποφάσεων τους και τις λαμβάνουν υπόψη για τη λήψη της απόφασης. Οπότε η αποφυγή βίωσης δυσάρεστων συναισθημάτων ή απειλητικών καταστάσεων στο μέλλον και η μεταμέλεια για αυτά, δείχνει ότι παίζει σημαντικό ρόλο ως παράγοντας πρόβλεψης των προθέσεων και της συμπεριφοράς.4
Ο τρόπος με τον οποίο βιώνουν οι άνθρωποι την προβλεπόμενη μεταμέλεια, θα καθορίσει την κατεύθυνση της επίδρασής της: η προβλεπόμενη μεταμέλεια για την αδράνεια (δηλαδή, να μην εμβολιαστεί και να νοσήσει ή/και να μεταδώσει τη νόσο σε αγαπημένα πρόσωπα) έχει αποδειχθεί ότι σχετίζεται με μεγαλύτερη πιθανότητα εμβολιασμού και η προβλεπόμενη μεταμέλεια για τη δράση (δηλ. να έχει γίνει εμβολιασμός και να υποστεί παρενέργειες) έχει αποδειχθεί ότι σχετίζεται με χαμηλότερη πιθανότητα εμβολιασμού.
Γνωστικές συντομεύσεις
Εάν οι άνθρωποι θεωρούν ότι διατρέχουν χαμηλό κίνδυνο να προσβληθούν από την COVID-19 ή ότι οι συνέπειες της μόλυνσης δεν θα είναι σοβαρές, θα είναι λιγότερο πρόθυμοι να εμβολιαστούν (34). Ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να προσπαθήσουν να συγκρίνουν τον κίνδυνο μόλυνσης με εκείνον που ενέχει η λήψη ενός νέου εμβολίου, και να διαπιστώσουν ότι μεταξύ των δύο, ο κίνδυνος του COVID-19 είναι μικρότερος5.
Καθώς είναι δύσκολο για τους περισσότερους ανθρώπους να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν τους κινδύνους, αυτές οι αντιλήψεις για τον κίνδυνο διαμορφώνονται συχνά με τη χρήση γνωστικών συντομεύσεων6. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι συχνά κρίνουν την πιθανότητα γεγονότων με βάση το πόσο εύκολα τους έρχονται στο μυαλό («ευρετικός τρόπος διαθεσιμότητας») ή φτάνουν σε αυτούς πιο εύκολα μέσω των κοινωνικών δικτύων (ζωντανών ή ηλεκτρονικών) ή θέλουν να λάβουν γνωστική επιβεβαίωση και αναζητούν παρόμοιες ειδήσεις από τις ίδιες πηγές για να νιώσουν ότι κατέχουν μία σωστή θέση.
Ως αποτέλεσμα αυτού, μπορεί να υποβαθμίζουν ορισμένους κινδύνους (π.χ. την πιθανότητα και την συνέπειες της μόλυνσης), ενώ υπερβάλλουν για άλλους (π.χ. την πιθανότητα ανεπιθύμητων ενεργειών μετά τον εμβολιασμό) με βάση την προσωπική εμπειρία ή τις διαδόσεις.
Οι παραπάνω θεωρίες δεν αποτελούν μία δικαιολογία για να μην εμβολιαστούμε, αλλά παρέχουν μία κατανόηση των δισταγμών και του σκεπτικισμού που επικρατεί σχετικά με τον εμβολιασμό. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι οι στρατηγικές που είχαν στόχευση στην αλλαγή των συναισθημάτων και των σκέψεων των ανθρώπων, δεν ήταν επιτυχημένες αλλά πολλές φορές έφερναν το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα.
Χρειάζεται χρόνος, συνέπεια στην ενημέρωση για τις θετικές εξελίξεις του εμβολιασμού και έγκυρη πληροφόρηση για να χτιστεί εμπιστοσύνη στον εμβολιασμό. Ήδη τα πρώτα βήματα έχουν γίνει:
- άρτια εμβολιαστικά κέντρα με άψογη εξυπηρέτηση του προσωπικού που δημιουργεί ένα ζεστό κλίμα αποδοχής των εμβολίων
- πολιτικό και ιατρικό προσωπικό που έχει εμβολιαστεί δείχνοντας το σωστό δρόμο
- έμφαση στην προβολή του μεγάλου ποσοστού των εμβολιασμένων καθώς έτσι θα νιώσουν και οι υπόλοιποι την ψυχολογική επιρροή της συμμόρφωσης
- εστίαση στα κοινωνικά οφέλη του εμβολιασμού με το άνοιγμα της εστίασης, τις ευκολίες για τα ταξίδια κτλ.
Οι συνθήκες θα αλλάζουν σταδιακά και αυτό ισχύει και για τις στάσεις των ανθρώπων. Ορισμένοι χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να μετακινηθούν προς τον εμβολιασμό περιμένοντας να νιώσουν την υποκειμενική ασφάλεια που χρειάζονται. Μέχρι τότε, ας φοράμε όλοι τις μάσκες μας και ας κρατάμε τις αποστάσεις μας.
Παραπομπές:
- Kahneman Daniel, “Σκέψη, αργή και γρήγορη”, εκδόσεις Κάτοπτρο
- Bish A, Yardley L, Nicoll A, Michie S. Factors associated with uptake of vaccination against pandemic influenza: a systematic review. Vaccine. 2011;29(38):6472–84. doi:10.1016/j. vaccine.2011.06.107
- Mellers, B., Schwartz, A. & Ritov, I. (1999). Emotion – based choice. Journal of Experimental Psychology : General, 128, 332 – 345.
- Weinstein ND, Kwitel A, McCaul KD, Magnan RE, Gerrard M, Gibbons FX. Risk perceptions: assessment and relationship to influenza vaccination. Health Psychol. 2007;26(2):146–51. doi:10.1037/0278- 6133.26.2.146.
- Betsch C, Böhm R, Chapman GB. Using behavioral insights to increase vaccination policy effectiveness. Policy Insights Behav Brain Sci. 2015;2(1):61–73. doi:10.1177/2372732215600716.
- Tversky A, Kahneman D. Judgment under uncertainty: heuristics and biases. Science. 1974;185(4157):1124–31. doi:10.1126/science.185.4157.1124.
