Ένα γνωμικό λέει: «Αν δεν μπορείς να βρεις το κορόιδο στο τραπέζι του πόκερ, τότε είσαι εσύ». Επεκτείνοντας αυτό το γνωμικό στην παρούσα στιγμή, θα μπορούσαμε να πούμε: «Αν δεν ακούς πολλά σχετικά με την προπαγάνδα, τότε αυτό είναι που ακούς».
Ο όρος «προπαγάνδα» έχει τις ρίζες του στον 17ο αιώνα και στις προσπάθειες της Καθολικής Εκκλησίας να διαδώσει τις απόψεις της και να περιορίσει την εξάπλωση του Προτεσταντισμού. Από τότε έχει υποστεί πληθώρα μεταλλαγές. Όταν ο Χίτλερ είχε πεθάνει πια και ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν σε εξέλιξη, η λέξη είχε χάσει τους θεϊκούς της συσχετισμούς και έγινε υποτιμητικός, υποδηλώνοντας κυρίως τα ιδιοτελή ψέματα των άθλιων τυραννικών καθεστώτων.
Η «προπαγάνδα» ορίζεται ως εξής: Η διάδοση ιδεών, πληροφοριών ή φημών με σκοπό να βοηθήσουν ή να βλάψουν ένα ίδρυμα, ένα σκοπό ή ένα άτομο. Με άλλα λόγια, η προπαγάνδα είναι μια χειριστική πειθώ στις υπηρεσίες μιας ατζέντας. Η λέξη καθαυτή δεν υποδηλώνει αληθές ή ψευδές νόημα ή δεν κρίνει την ατζέντα.
Έχοντας κατανοήσει τα προηγούμενα, η προπαγάνδα δεν είναι η μόνη προνοητικότητα της μιας ή της άλλης πολιτικής (ή οποιασδήποτε άλλης) πλευράς στην αρένα. Είναι ένα εργαλείο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί και από τις δύο πλευρές. (Στην πραγματικότητα, η απόδοση της ετικέτας της προπαγάνδας στο αντίθετο στρατόπεδο σε μια σύγκρουση είναι από μόνη της μια συνηθισμένη προπαγανδιστική κίνηση).
Επιπλέον, η προπαγάνδα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την επίτευξη «καλών» σκοπών. Αυτό δεν την καθιστά λιγότερο προβληματική, όπως και η δολοφονία του Χίτλερ δε θα έκανε την ενέργεια της δολοφονίας ως προσέγγιση για την επίλυση ιδεολογικών διαφωνιών λιγότερο προβληματική.
Η προπαγάνδα πουλάει κυρίως συναισθήματα, και όχι μόνο αρνητικά. Οι προπαγανδιστές απευθύνονται στους φόβους μας, αλλά και στο θάρρος μας, στο μίσος μας και στην αγάπη μας. Επίσης, το γεγονός ότι η προπαγάνδα είναι κατά βάθος μια συναισθηματική χειραγώγηση δε σημαίνει ότι τα συναισθήματά μας και η «συναισθηματικότητά» μας είναι αρνητικά. Σημαίνει ότι το συναισθηματικό μας σύστημα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καταστροφικούς σκοπούς.
Το αντίδοτο για τη διεργασία της προπαγάνδας είναι η διαδικασία εύρεσης αντικειμενικής αλήθειας
Ο καλύτερος τρόπος που διαθέτουμε για να το κάνουμε αυτό είναι μέσω της επιστημονικής έρευνας, η οποία διαιτητεύει ανταγωνιστικούς ισχυρισμούς που βασίζονται συστηματικά σε αποδείξεις. Η προπαγανδιστική διαδικασία υποτάσσει τα γεγονότα σε μια ατζέντα, ακόμα και με τίμημα τη διαστρέβλωση ή την πλήρη παράβλεψη των γεγονότων.
Για την επιστήμη, η αντικειμενική αλήθεια είναι η ατζέντα, ακολουθεί τις αποδείξεις όπου και αν την οδηγούν. Οτιδήποτε ενάντια στην πραγματικότητα, οτιδήποτε συσκοτίζει ή διαστρεβλώνει την αλήθεια είναι ανάθεμα για το επιστημονικό εγχείρημα. Η προπαγάνδα ξέρει πώς να πουλήσει ένα προϊόν. Η επιστήμη ξέρει πώς να ψωνίζει έξυπνα.
Αυτή η ένταση ανάμεσα στην προπαγάνδα και την επιστήμη δείχνει τη δυαδικότητα που βρίσκεται κάτω από την εσωτερική μας αρχιτεκτονική: Νιώθουμε και σκεφτόμαστε. Το μικρό παιδί είναι συναισθηματικό, κλαίει και οπισθοχωρεί, όταν φοβάται ή βλέπει φόβο στο πρόσωπο της μητέρας του. Αλλά είναι, επίσης, και επιστήμονας, που προσπαθεί επίμονα να καταλάβει πώς λειτουργούν τα πράγματα.
Και τα δύο συστήματα είναι χρήσιμα για την επιβίωση, ωστόσο οι διαδικασίες και τα αποτελέσματα που αποφέρουν συχνά βρίσκονται σε ανταγωνισμό μεταξύ τους. Και ο ανταγωνισμός είναι στημένος. Η συναισθηματική αντίδραση προηγείται της λογικής ανάλυσης, όπως πριν το δάγκωμα πρέπει να έχει προηγηθεί η ανάπτυξη των δοντιών. Είναι πιο πιθανό να αντιδράσουμε βάση ενός συναισθήματος χωρίς δεύτερη σκέψη, παρά να αντιδράσουμε βάση μιας σκέψης χωρίς ιδιαίτερο συναίσθημα.
Η έκκληση του προπαγανδιστή στο συναίσθημα είναι, επομένως, πιο σίγουρο ότι θα βρει ανοιχτή υποδοχή απ’ ότι η έκκληση του επιστήμονα στη λογική.
Οι συναισθηματικές αντιδράσεις καταπνίγουν και ξεπερνούν εύκολα τη διανοητική ανάλυση και τη σκέψη που βασίζεται σε γεγονότα. Αυτό είναι το ψυχολογικό πλεονέκτημα που εκμεταλλεύεται ο προπαγανδιστής. Ας δούμε τα στοιχεία που αποτελούν την προπαγάνδα:
Προσβολές
Στη σύγχρονη γλώσσα εννοούμε την «Ετικέτα». Αυτή η βασική τεχνική ισοδυναμεί με τη βάση της Προπαγάνδας και προέρχεται από την προσχολική ηλικία. Αν θέλετε να πληγώσετε κάποιον, μειώστε τη στάση του, εκφοβίστε τον ή προκαλέστε τον σε μια απερίσκεπτη ενέργεια, προσβάλλετέ τον: «Στραβέ! Κουλοχέρη».
Οι προσβολές κατέστρεψαν φήμες, ώθησαν άνδρες και γυναίκες να κάνουν εξαιρετικά επιτεύγματα, έστειλαν άλλους στη φυλακή, και έκαναν αρκετά τρελούς τους άνδρες, ώστε να μπουν στη μάχη και να σκοτώσουν τους συνανθρώπους τους.
Λαμπερές γενικότητες
Αυτή η τεχνική παίρνει λέξεις «μεγάλης αρετής» με τις οποίες συνδέονται συναισθηματικά πολλοί άνθρωποι και τις συνδέει με τους σκοπούς που προωθεί ο προπαγανδιστής. Κάντε την Αμερική μεγάλη. Ελπίδα και Αλλαγή. Ωστόσο, αυτού του είδους οι λέξεις δεν έχουν την ίδια σημασία για όλους τους ανθρώπους και μπορούν να χρησιμοποιηθούν με διαφορετικούς τρόπους.
Όταν κάποιος μας μιλάει για δημοκρατία, σκεφτόμαστε αμέσως τις δικές μας συγκεκριμένες ιδέες σχετικά με τη δημοκρατία, τις ιδέες που μάθαμε στο σπίτι μας, στο σχολείο και στην εκκλησία. Η πρώτη και φυσιολογική μας αντίδραση είναι να υποθέσουμε ότι ο ομιλητής χρησιμοποιεί τη λέξη με την έννοια που εμείς της αποδίδουμε, ότι πιστεύει ότι και εμείς σχετικά με αυτό το σημαντικό θέμα. Αυτό μειώνει την «αντίσταση στις πωλήσεις μας και μας κάνει πολύ λιγότερο καχύποπτους απ’ όσο θα έπρεπε να είμαστε.
Μεταφορά
Η μεταφορά είναι μια οδός μέσω της οποίας ο προπαγανδιστής προσπαθεί να μεταφέρει στον εαυτό του ή στον σκοπό που εκπροσωπεί την εκτίμηση και τον σεβασμό που έχουμε για κάποιον άλλον (σας λέει η προώθηση διασημοτήτων κάτι;). Είναι ένας τρόπος να απολαύσεις την αντανάκλαση της λάμψης κάποιου (BIRGing στο λεξιλόγιο της κοινωνικής ψυχολογίας), για να προσφέρει η νομιμότητα κάποιου άλλου νομιμότητα στον προπαγανδιστή.
Για παράδειγμα, οι περισσότεροι από εμάς σεβόμαστε και τιμάμε την εκκλησία μας και το έθνος μας. Αν ο προπαγανδιστής καταφέρει να πείσει την εκκλησία ή το έθνος να εγκρίνει μια εκστρατεία για λογαριασμό κάποιου προγράμματος, μεταφέρει έτσι την εξουσία, την έγκριση και το κύρος του σε αυτό το πρόγραμμα. Έτσι, μπορεί να δεχτούμε κάτι που διαφορετικά θα είχαμε απορρίψει.
Διαβάστε σχετικά: Η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας ικανοποιεί την ανάγκη κάποιων ανθρώπων να αισθάνονται ξεχωριστοί
Μαρτυρίες
Αυτή η τεχνική χρησιμοποιείται συχνά στο μάρκετινγκ και τις διαφημίσεις. Οι προπαγανδιστές θα εκμεταλλευτούν τις μαρτυρίες για να δικαιολογήσουν μια ιδέα ή στάση. Αυτή η οδός ωφελείται από το γεγονός ότι εμπιστευόμαστε πιο εύκολα προσωπικές εξιστορήσεις απ’ ότι γενικά δεδομένα και ξερά στατιστικά. Η «Άννα Φρανκ» είναι πιο ευνόητη και κατανοητή από ότι «έξι εκατομμύρια» και έχει έτσι και περισσότερη συναισθηματική απήχηση.
Απλοί άνθρωποι
Αυτή η μέθοδος ωφελείται από την ανθρώπινη ικανότητα, και επιθυμία, να ταυτίζεται με τους άλλους.
Αυτή είναι μια οδός που χρησιμοποιείται από πολιτικούς, συνδικαλιστές, επιχειρηματίες, ακόμη και από υπουργούς και εκπαιδευτικούς για να κερδίσουν την εμπιστοσύνη μας δείχνοντάς μας ότι είναι απλοί άνθρωποι, όπως εμείς… Οι επιχειρηματίες συχνά εμφανίζονται ως «απλοί άνθρωποι» στους εργάτες εργοστασίων.
Υποψήφιοι για την προεδρία που τρώνε φαγητό από τα McDonald’s, φιλούν μωρά, επισκέπτονται την Αϊόβα ή φορούν καπέλο του μπέιζμπολ δεν είναι απλοί άνθρωποι. Απλά χρησιμοποιούν την τεχνική των «απλών ανθρώπων».
Στημένη τράπουλα
Η στημένη τράπουλα είναι αυτό που αποκαλούμε σήμερα «δημοσιότητα». Είναι ένα γεμάτο δικαστήριο δημοσίων σχέσεων.
Ο προπαγανδιστής χρησιμοποιεί όλες τις τεχνικές της εξαπάτησης για να κερδίσει την υποστήριξή μας για τον εαυτό του, την ομάδα, το έθνος, τη φυλή, την πολιτική, την πρακτική, τις πεποιθήσεις ή το ιδανικό. Στήνει την τράπουλα ενάντια στην αλήθεια. Δίνει ελάχιστη ή υπερβολική έμφαση, ώστε να αποφύγει θέματα και να ξεφύγει από γεγονότα. Καταφεύγει στα ψέματα, τη λογοκρισία και τη διαστρέβλωση. Παραλείπει γεγονότα. Προσφέρει ψευδή μαρτυρία.
Δημιουργεί ένα προπέτασμα καπνού θέτοντας ένα καινούριο θέμα, ώστε να ξεχαστεί το ντροπιαστικό γεγονός. Δημιουργεί παραπλανητικά στοιχεία στη διαδρομή για να μπερδέψει και να αποσπάσει όσους αναζητούν γεγονότα που εκείνος δε θέλει να αποκαλυφθούν. Κάνει το μη πραγματικό να φαίνεται αληθινό και το πραγματικό να φαίνεται εξωπραγματικό. Αφήνει τη μισή αλήθεια να μεταμφιεστεί ως αλήθεια.
Μόδα
Αυτό είναι στην ουσία μια έκκληση στη φυλετική μας παρόρμηση, που είναι μια από τις πιο βαθιά ριζωμένες. Οι άνθρωποι είναι ομαδικά όντα. Επιβιώνουμε και ευδοκιμούμε καλύτερα σε σταθερές, καλά οργανωμένες ομάδες. Αντλούμε μεγάλο μέρος της ταυτότητάς μας και της δύναμής μας από τις σχέσεις μας. Θέλουμε να ανήκουμε κάπου και τρομοκρατούμαστε από την κοινωνική απόρριψη και απομόνωση.
Ως εκ τούτου, είμαστε βαθιά κομφορμιστές από τη φύση μας και πολύ επιρρεπείς στις κοινωνικές πιέσεις. (Σε γενικές γραμμές, οι αντικομφορμιστές δεν επιλέγουν να αποχωρήσουν από την ομάδα για να συνεχίσουν μόνοι τους, απλώς αλλάζουν τις σχέσεις τους από τη μια ομάδα στην άλλη). Γι’ αυτό είναι πιο πιθανό να σας αρέσει κάτι στο Facebook που έχει ήδη πολλά likes. Είναι πιο πιθανό να κάνετε sex, όταν νομίζετε ότι όλοι οι συνομήλικοί σας έχουν κάνει. Πιο πιθανό να ψηφίσετε, όταν πιστεύετε ότι όλοι οι γείτονές σας έχουν ψηφίσει.
Η ομαδική συμμετοχή διευρύνει άμεσα την αίσθηση του εαυτού μας και την υπερισχύει. Μέσα σε μια μεγάλη ομάδα μπορούμε να αγνοήσουμε την ατομική μας ηθική πυξίδα και να απαλλαγούμε από τα βάρη της ατομικής ευθύνης και ταυτότητας, γινόμενοι στην πραγματικότητα αόρατοι, και μαζί με αυτό ελεύθεροι.
Για να κινητοποιήσουν μεγάλες ομάδες, οι προπαγανδιστές συχνά στρέφονται σε ήδη υπάρχουσες ομάδες και συναφείς ταυτότητες.
Ο προπαγανδιστής ρίχνει το δόλωμά του σε ήδη ενωμένες ομάδες είτε λόγω εθνικότητας, θρησκείας, φυλής, φύλου ή επαγγέλματος… Με τη βοήθεια όλων των άλλων προπαγανδιστικών μηχανισμών, χρησιμοποιούνται όλα τα τεχνάσματα κολακείας για να εκμεταλλευτεί τους φόβους και το μίσος, τις προκαταλήψεις, τις πεποιθήσεις και τα ιδανικά που είναι κοινά σε μια ομάδα. Έτσι, δημιουργείται το συναίσθημα ότι μας σπρώχνουν και μας τραβούν ως μέλη μιας ομάδας προς μια συγκεκριμένη μόδα.
Ως εκ τούτου, το μεγαλύτερο υποκείμενο πρόβλημα με την προπαγάνδα δεν είναι ποιος τη χρησιμοποιεί, αλλά σε ποιο βαθμό χρησιμοποιείται για να μειώσει ή να αποκλείσει τη λογική, την επιστήμη, τα γεγονότα και την αλήθεια. Δηλαδή, αν το στρατόπεδό μας κερδίσει χρησιμοποιώντας προπαγάνδα, δε θα είναι διόλου νίκη, γιατί σημαίνει ότι ο κόσμος είναι ευκολόπιστος και ευάλωτος στον επόμενο επιδέξιο προπαγανδιστή, ο οποίο μπορεί κάλλιστα να είναι από την αντίπαλη ομάδα. Μόνο ένας λαός που έχει εκπαιδευτεί σχετικά με τη διαδικασία της προπαγάνδας και είναι ανένδοτος στην παράκαμψη της επιστήμης, θα είναι πραγματικά πολιτισμένος, ελεύθερος και ασφαλής.
Στα μαθήματα του πανεπιστημίου όπου διδάσκω συχνά προσπαθώ να δραματοποιώ αυτό το σημείο σχετικά με την αξία της λογικής, των αποδείξεων και της επιστήμης. Ζητώ από τους μαθητές μου να φανταστούν ότι ένας από τους συνομήλικούς τους δολοφονήθηκε στους κοιτώνες. Όλοι είναι συναισθηματικά φορτισμένοι σχετικά με τη δολοφονία, κάτι που είναι καλό, γιατί δίνει κίνητρο στην ερευνητική προσπάθεια.
Ένας ύποπτος εντοπίζεται άμεσα (ας τον ονομάσουμε ύποπτο Α). Είναι ένας ευρέως μισητός αντίπαλος του νεκρού. Όλοι στην πανεπιστημιούπολη πιστεύουν ότι είναι ο δολοφόνος. Το θεωρούν αναμενόμενο να είναι ο δολοφόνος. Ακόμα και ελπίζουν να είναι αυτός ο δολοφόνος, οπότε τον απομακρύνουν από την πανεπιστημιούπολη.
Αλίμονο, όταν οι ντετέκτιβ αρχίζουν να συλλέγουν πραγματικές αποδείξεις, οι πλειοψηφία των οποίων δείχνει ξεκάθαρα τον ύποπτο Β, ένα δημοφιλή φίλο του νεκρού. «Ποιος πρέπει να πάει στη φυλακή;» ρωτάω τους μαθητές μου. «Πρέπει να πάει ο ύποπτος Α που όλοι πιστεύαμε, περιμέναμε και ελπίζαμε ότι θα είναι ο δολοφόνος, ή ο ύποπτος Β που είναι αποδεδειγμένα ο δολοφόνος;»
Στο τέλος της ημέρας, πιστεύω ότι θέλουμε να ζούμε σε μια κοινωνία, στην οποία ο ύποπτος Β θα πάει στη φυλακή.
Στο δικαστικό μας σύστημα, όπως και στο πολιτικό μας σύστημα, μπορούμε να έχουμε την απαίτηση ότι οι υποστηρικτές διαφορετικών πλευρών θα χρησιμοποιούν – και θα υποβληθούν σε – συναισθηματική χειραγώγηση για να προκαθορίσουν τους σκοπούς. Αλλά αν αυτό είναι το μόνο που υπάρχει, εάν το σύστημα είτε στερείται είτε αποκηρύσσει έναν μηχανισμό για να συγκεντρώσει τα στοιχεία, να τα αναλύσει ορθολογικά και να τα διαδώσει με σαφήνεια, τότε σε λίγο δε θα έχουμε ούτε δικαιοσύνη, ούτε πολιτική, για την οποία θα μπορούμε να μιλήσουμε.
Απόδοση: Ανδριανάκη Σοφία – Μετάφραση ξενόγλωσσων άρθρων
Επιμέλεια: Ισμήνη Τσοχαλή, μεταφράστρια - επιμελήτρια κειμένων
Πηγή
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
