Τι μπορούμε να μάθουμε από την ψυχολογία των μύθων και γιατί έχoυν σημασία.
Ο Ηρακλής είναι ίσως ο μεγαλύτερος μυθικός Έλληνας ήρωας. Το θάρρος του, η δύναμη, η επιδεξιότητα και η πονηριά του ήταν θρυλικά και σεβαστά στην αρχαία ελληνική κουλτούρα. Ο Ηρακλής τιμάται και θαυμάζεται ως κάποιος που πολέμησε επανειλημμένα με επιτυχία εναντίον του κακού κατά τη διάρκεια της ζωής του, ένας σπουδαίος ημίθεος που έκανε ένδοξες, καλές πράξεις. Αλλά έχουμε την τάση να ξεχνάμε ότι, όπως και ο Οιδίποδας, έτσι και ο ίδιος ο Ηρακλής διέπραξε μία από τις πιο διαβολικές πράξεις: Σκότωσε τη γυναίκα του και τα παιδιά του καθώς κοιμούνταν, μέσω μίας βίαιης δολοφονικής οργής και τρέλας που έπεσε πάνω του από την εκδικητική θεά Ήρα, την άσπονδο εχθρό του. Τι μπορούμε να μάθουμε από την ψυχολογία τέτοιων διαχρονικών μύθων και γιατί έχει σημασία;
Αυτή η έννοια της τρέλας, που συχνά συνδεόταν με τον καταστροφικό θυμό ή την οργή και ήταν αποτέλεσμα της επιρροής των θεών ή των δαιμόνων, έθετε στους Αρχαίους Έλληνες το κρίσιμο ερώτημα σε τέτοιες περιπτώσεις προσωπικής ευθύνης: Ήταν ο Ηρακλής θύμα κάποιων υπερφυσικών δυνάμεων πέρα από τον έλεγχό του όταν σκότωσε βάναυσα την ανήμπορη οικογένειά του; Ήταν μια περίπτωση προσωρινής παραφροσύνης ή μειωμένης ικανότητας που προκλήθηκε από το κακό ξόρκι της Ήρας; Ή ήταν απόλυτα υπεύθυνος για το φρικτό του έγκλημα; Τέτοιες τραγικές, διαβολικές πράξεις δεν ήταν, βέβαια, άγνωστες στους Αρχαίους Έλληνες και μνημονεύονταν ποιητικά στους κλασικούς μύθους και τα θεατρικά έργα τους.
Σήμερα, σχεδόν τρεις χιλιετίες αργότερα, γινόμαστε μάρτυρες της αυξανόμενης εμφάνισης παρόμοιων βάρβαρων πράξεων, της λεγόμενης άσκοπης βίας στη δική μας κουλτούρα. Στα δικαστήρια, εγκληματολόγοι ψυχολόγοι και ψυχίατροι, δικαστές και δικαστικές επιτροπές αντιμετωπίζουν ακριβώς το ίδιο ερώτημα, αν και χρησιμοποιούν κάπως διαφορετικούς ερμηνευτικούς μύθους ή μεταφορές: Πόσο υπεύθυνοι είναι οι θυμωμένοι, τρελοί, διανοητικοί ή οι ψυχωσικοί βίαιοι δράστες για τις καταστρεπτικές ενέργειές τους; Η πράξη τους ήταν αποτέλεσμα κακής βιοχημείας, ελαττωματικής νευρολογίας, ελαττωματικών γονιδίων, τραυματικής παιδικής ηλικίας ή κάποιας διαβολικής και δαιμονικής επίδρασης; Είναι και αυτοί, όπως και ο Ηρακλής, άτυχα θύματα ισχυρών δυνάμεων, είτε βιολογικών, ψυχολογικών, κοινωνιολογικών ή μεταφυσικών που τελικά τους πήραν τον έλεγχο και τους υποχρέωσαν να κάνουν το κακό; Ή μήπως είναι ηθικά και νομικά υπεύθυνοι για αυτές τις κακές πράξεις τους; Για τους αρχαίους Έλληνες, η απάντηση δεν ήταν ποτέ ξεκάθαρη, αλλά μάλλον υπήρξε αμφιλεγόμενη.
Ο Ηρακλής, παρόλο που κατά πάσα πιθανότητα οδηγήθηκε σε αυτή την τρέλα από την Ήρα, καταδικάστηκε από τους θεούς να αποδείξει τη μεταμέλειά του για τα φρικιαστικά του εγκλήματα. Και η Ήρα ήταν αυτή που ενώ προκάλεσε την κακόβουλη τρέλα του, έβαλε και πάλι το χέρι της στο να έρθει αντιμέτωπος με την τρομερή τιμωρία του. Αλλά σε αντίθεση με τις συνέπειες σε τέτοιες αυξανόμενες κοινές ποινικές υποθέσεις σήμερα, όπως η ψυχιατρική νοσηλεία, η φυλάκιση ή η εκτέλεση, ο Ηρακλής έχοντας ξαναβρεί προφανώς τη σύνεσή του, καταδικάστηκε σε δώδεκα χρόνια μετάνοιας, μια μακρόχρονη πένθιμη περίοδο «σκληρής εργασίας», κατά τη διάρκεια της οποίας σίγουρα θα υπέφερε αδιανόητα και που πιθανότατα θα οδηγούσε στο θάνατό του. Για να αποκαταστήσει τις κακές του πράξεις, ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να ολοκληρώσει δώδεκα φαινομενικά αδύνατες αποστολές, γνωστές σε όλους μας ως οι Δώδεκα Άθλοι του Ηρακλή.
Προκειμένου να ξεπεράσει αυτές τις υπεράνθρωπες προκλήσεις, ο Ηρακλής, αρχικά, έπρεπε να μάθει να ανακατευθύνει τον τεράστιο θυμό του και την οργή του στην εξουδετέρωση του κακού. Θα μπορούσε να αποβάλει την υπαρξιακή ενοχή του, αντισταθμίζοντας τις προηγούμενες κακές πράξεις του με καλές πράξεις. Υπάρχει μια σημαντική διαφορά μεταξύ της εφαρμογής της τιμωρίας και της εξιλέωσης: Η απλή παρατεταμένη φυλάκιση δεν αποτελεί πραγματική εξιλέωση για τους περισσότερους βίαιους παραβάτες. Για να μεταμορφωθούμε ουσιαστικά, η τιμωρία ή η μεταμέλεια θα πρέπει να έχουν νόημα για εμάς, να είναι πλήρως αποδεκτές, ενεργά επιθυμητές και να τις αποδεχόμαστε με ταπεινότητα αντί να θεωρούνται ως μία κοινωνική εξουσία που μας επιβάλλεται και την υποδεχόμαστε με ανυπακοή, δυσαρέσκεια και αντίσταση. Δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική εξιλέωση, συγχώρεση, επανένταξη ή λύτρωση χωρίς την κατάλληλημεταμέλεια.
Σε αυτό το άρθρο, θα ρίξουμε μια ψυχολογική ματιά σε δύο μόνο από τους δώδεκα άθλους μεταμέλειας του Ηρακλή, με μία οπτική ως προς το τι μπορούν να μας διδάξουν σήμερα για την αντιμετώπιση και την ανακατεύθυνση του «δαιμονίου». Το «δαιμόνιο» (Rollo May, 1969) είναι μια αρχαία ελληνική ιδέα που αναγνωρίζει την ικανότητα των πρωταρχικών συναισθημάτων όπως ο θυμός ή η οργή να κυριεύσουν προσωρινά ένα άτομο, οδηγώντας το σε καταστροφικές, παράλογες και κακές συμπεριφορές. Ταυτόχρονα, η ιδέα αυτή αναγνωρίζει ότι αυτός ο εξαιρετικά επικίνδυνος θυμός ή η οργή μπορεί να είναι δυνητικά μία θετική, ακόμα και δημιουργική, ζωτικής σημασίας, απαραίτητη, λιμπιντική και πνευματική ενέργεια όταν σχετίζεται και διοχετεύεται συνειδητά σε εποικοδομητικές επιδιώξεις.
Στον πρώτο του άθλο ο Ηρακλής έπρεπε να παλέψει με το λιοντάρι της Νεμέας, ένα τόσο μεγάλο και άγριο πλάσμα που ακόμα και τα βέλη από το πανίσχυρο τόξο του Ηρακλή δεν μπορούσαν να τρυπήσουν το αδιαπέραστο δέρμα του. Ο Ηρακλής πρέπει να βασιστεί στην ωμή βία, την εκπληκτική σωματική του δύναμη και το θάρρος του για να αντιμετωπίσει και να σκοτώσει με τα γυμνά χέρια του το άγριο επιθετικό αιλουροειδές που τρομοκρατούσε την πόλη. Στην αναλυτική ψυχολογία, οι γάτες μπορεί να υποδηλώνουν βασικά δαιμονικά ένστικτα ή ορμές όπως η σεξουαλικότητα, η δύναμη και η επιθετικότητα. Σε αυτόν τον άθλο, ο Ηρακλής εκμεταλλεύεται εποικοδομητικά τη δική του άφθονη επιθετικότητα, το θυμό και την οργή του για να απαλλαγεί από την παρουσία του κακού. Έχοντας επιτύχει την αποστολή του, ο Ηρακλής φόρεσε το προστατευτικό δέρμα του λιονταριού σαν πανοπλία για να τον προστατεύσει στους επερχόμενους άθλους του. Ψυχολογικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι όταν αντιμετωπίζουμε με επιτυχία και ξεπερνάμε μια ιδιαίτερα δύσκολη εσωτερική ή εξωτερική πρόκληση στη ζωή μας, αποκτούμε από αυτήν την εμπειρία εμπιστοσύνη στον εαυτό μας και θάρρος που θα μας χρησιμεύσουν σε όλες τις μελλοντικές δυσκολίες μας. Ή όπως έλεγε ο Νίτσε: ό,τι δε σε σκοτώνει, σε κάνει πιο δυνατό. Για τον Ηρακλή, η ολοκλήρωση αυτής της τρομαχτικής αποστολής ήταν το πρώτο βήμα προς την εξιλέωση.
Στη συνέχεια, ο Ηρακλής πρέπει να πολεμήσει με την αποκρουστική Λερναία Ύδρα. Η Ύδρα ήταν ένα εξαιρετικά δηλητηριώδες οφιοειδές πλάσμα με εννέα κεφάλια. Μόλις ο Ηρακλής έκοβε ένα, άλλα δύο κεφάλια μεγάλωναν στη θέση του. Αναγνωρίζοντας ότι έπρεπε να ακολουθήσει μια διαφορετική τακτική, ο Ηρακλής καυτηρίαζε εύστοχα την αποκεφαλισμένη πληγή, εμποδίζοντας τα κεφάλια να αναγεννηθούν και τελικά νικώντας την τρομακτική Ύδρα. Ωστόσο, επειδή το κεντρικό κεφάλι της Ύδρας ήταν αθάνατο, ο Ηρακλής έπρεπε να το θάψει κάτω από μια τεράστια πέτρα για να παροπλίσει το τέρας. Το κακό δεν μπορεί ποτέ να εξαλειφθεί εντελώς ή για πάντα. Μπορεί μόνο να ελεχθεί, να περιοριστεί και να είναι συνεχώς υπό έλεγχο.
Και πάλι, ο Ηρακλής ενισχύεται περαιτέρω από αυτή τη νίκη του: Βυθίζει τις άκρες από τα βέλη του στο δηλητηριώδες αίμα της Λερναίας Ύδρας για να τον βοηθήσουν να αντιμετωπίσει ό, τι θα επακολουθήσει. Μετά την εξολόθρευση της φρικτής Ύδρας, ο Ηρακλής μετατρέπει τη δαιμονική τοξικότητά του σε μια δύναμη που μπορεί να χρησιμοποιήσει για τον καλό του προσωπικό πόλεμο ενάντια στο κακό. Βλέπουμε το ίδιο μυθολογικό μοτίβο στην ιστορία του Περσέα και της γοργόνας Μέδουσας, της οποίας το αίμα γέννησε τον πανέμορφο φτερωτό λευκό Πήγασο και που αργότερα ο Περσέας χρησιμοποίησε το βλέμμα της που πέτρωνε όποιον την κοιτούσε, ως ένα ισχυρό όπλο κατά του κακού. Συμβολικά, το αίμα της Ύδρας μπορεί να παρομοιαστεί με τον τοξικό θυμό: Όταν συνειδητά αντιμετωπίσουμε, αναγνωρίσουμε, κατανοήσουμε, τιθασεύσουμε και ελέγξουμε, την παθολογική οργή μας, η πικρία ή η απογοήτευση μπορούν να μεταμορφωθούν και να αναπροσανατολιστούν σε μια θετική δύναμη, με τη μορφή της υγιούς επιθετικότητας, τη δύναμης, της αποφασιστικότητας και της επιμονής, χωρίς την οποία κανείς δεν μπορεί να κατακτήσει τις ενίοτε «λερναίες ύδρες» της ζωής.
Η ανθρώπινη ύπαρξη και η διαδικασία της εξατομίκευσης απαιτούν την ίδια ηρωική δύναμη, αντοχή και θάρρος με διάφορους τρόπους. Όλοι αντιμετωπίζουμε μερικές φορές φαινομενικά αδύνατα καθήκοντα, τρομακτικά εμπόδια, τους προσωπικούς μας άθλους στη ζωή. Και όπως θα δουμε στα επόμενα μέρη, ο σπουδαιότερος και πολυαγαπημένος Έλληνας ήρωας, ο Ηρακλής, έχει ακόμα πολλά να μας διδάξει για τη γενναία αντιμετώπιση των προκλήσεων της ζωής, την αντιμετώπιση της μοίρας και την εύρεση και εκπλήρωση του πεπρωμένου μας.
Πηγή: psychologytoday.com
Απόδοση - Επιμέλεια: PsychologyNow.gr
