Ειρήνη Παναγοπούλου

Άγχος: μαθαίνοντας για την καθημερινή μας παρέα

Άγχος: μαθαίνοντας για την καθημερινή μας παρέα

Ειρήνη Παναγοπούλου
γυναίκα κάθεται μόνη της σε μια ταράτσα

Με το άγχος το άτομο αποκτά την ικανότητα να αναγνωρίζει απειλητικές καταστάσεις και προσπαθεί να αντιδρά ενεργητικά ώστε να τις απομακρύνει. Άλλοτε είναι δημιουργικό και άλλοτε καταστροφικό.


Εννοιολογική προσέγγιση του άγχους 

Το άγχος είναι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου όπου η παρουσία του στη ζωή μας είναι τόσο διαδεδομένη που μπορεί να θεωρηθεί εύλογα σαν ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής μας. Άλλοτε είναι δημιουργικό και άλλοτε είναι καταστροφικό.

Δίνοντας τη σημασιολογία της λέξης «άγχος» δίνονται δύο ορισμοί: α) μία συναισθηματική κατάσταση που χαρακτηρίζεται κυρίως από έντονη συνεχή δυσφορία και οφείλεται σε φόβο ή ανησυχία για κάτι και β) μία παθολογική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από έντονη ανησυχία και υπερένταση και οφείλεται σε ψυχοπαθολογικά αίτια. Αν θέλαμε να δώσουμε έναν αρχικό ορισμό θα λέγαμε ότι ως άγχος μπορεί να οριστεί η δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από συναισθήματα επικείμενου κινδύνου, ένταση και ανησυχία (Ollendick & Hersen, 1988).

Το άγχος σχετίζεται με ένα χαρακτηριστικό τρόπο λειτουργίας του αυτόνομου νευρικού συστήματος ο οποίος προκύπτει λόγω νευρωνικών εκφορτίσεων και οδηγεί σε αλλαγή του αναπνευστικού ρυθμού, αυξημένη καρδιακή συχνότητα, ξηρότητα στόματος, εφίδρωση, μυοσκελετικές ενοχλήσεις και αίσθημα αδυναμίας (Ollendick & Hersen, 1988). Με το άγχος το άτομο αποκτά την ικανότητα να αναγνωρίζει τις απειλητικές για το ίδιο καταστάσεις και να προσπαθεί να αντιδρά ενεργητικά ώστε να τις απομακρύνει. Γενικά, όταν οι άνθρωποι ερμηνεύουν μια κατάσταση ως πιεστική, απειλητική, δοκιμάζουν συναισθήματα έντασης, φόβου και ανησυχίας. Η φυσιολογία τους και η συμπεριφορά τους υφίστανται μία σειρά αλλαγών που προκύπτουν από την ενεργοποίηση ή την διέγερση του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Η ένταση των αντιδράσεών τους είναι ανάλογη με το μέγεθος του κινδύνου ή της απειλής που αντιλαμβάνονται και όλα αυτά τα συναισθήματα έντασης, νευρικότητας και ανησυχίας είναι συμπτώματα άγχους.

Σύμφωνα με τη γνωστική θεωρία, το στρες είναι το αποτέλεσμα της ενεργητικής αλληλεπίδρασης μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντός του. Το περιβάλλον τροφοδοτεί το άτομο με ερεθίσματα τα οποία αξιολογούνται και κατατάσσονται είτε ως «ουδέτερα», είτε ως «θετικά», είτε ως «στρεσογόνα», στις περιπτώσεις που το άτομο κρίνει ότι υπάρχει κάποιος κίνδυνος.

Ωστόσο, τα άτομα διαφέρουν μεταξύ τους ως προς την ευαισθησία που επιδεικνύουν στα αγχογόνα γεγονότα, την ερμηνεία που τους δίνουν και τις αντιδράσεις που εμφανίζουν. Κατά τον Lazarus και τους συνεργάτες του, ένα άτομο μπορεί να βιώσει άγχος όταν κρίνει ότι: α) κάτι έχει ήδη επιδράσει αρνητικά, β) απειλείται και γ) πρόκειται για μία πρόκληση.

Η γνωστική θεωρία του Beck για το άγχος και την κατάθλιψη (Beck & Clark, 1988) τονίζει ότι ο φόβος ή η απειλή είναι το γνωστικό περιεχόμενο του άγχους, το οποίο το συγκρίνει με την απώλεια που υπάρχει στην κατάθλιψη. Τα πολύ αγχωμένα άτομα έχουν γνωστικά σχήματα εκτίμησης της έντασης τα οποία αλλάζουν με το χρόνο. Οι παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν την γνωστική εκτίμηση ενός γεγονότος είναι πέντε:

α) Η αντιλαμβανόμενη αβεβαιότητα του ατόμου για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει το γεγονός.

β) Η απειλή προς τον εαυτό του που προκαλείται από το ψυχοπιεστικό γεγονός.

γ) Η δυνατότητα πρόβλεψης του γεγονότος.

δ) Ο βαθμός ελέγχου του αγχογόνου γεγονότος.

ε) Η συχνότητα εμφάνισής του.

Είδη άγχους

Το άγχος αποτελεί εκδήλωση μίας διαταραχής, μιας προσβολής του οργανισμού είτε στους βασικούς εσωτερικούς εγκεφαλικούς σχηματισμούς που εξασφαλίζουν τη ζωή (φυσιολογικό άγχος), είτε στις ενστικτώδεις λειτουργίες που εξασφαλίζουν την επιβίωση, την διατήρηση του είδους (ένστικτο) είτε τέλος στην συνειδησιακή του συνισταμένη, οπότε αποτελεί την έκφραση μιας αδυναμίας προσαρμογής της προσωπικότητας (νευρωτικό).

Το φυσιολογικό άγχος ορίζεται ως η αντίδραση εκείνη που δεν περιέχει καταπίεση ή άλλο μηχανισμό εσωψυχικής σύγκρουσης ακολουθεί τον άνθρωπο σε όλα τα στάδια της ζωής του.

Πέρα από ένα σημείο όμως το άγχος γίνεται παθολογικό και η παρουσία του δημιουργεί τόσο μεγάλα προβλήματα που ορισμένοι ψυχοθεραπευτές όπως ο Carl Rogers (1961) θεωρούν την απομάκρυνσή του αναγκαία διότι από αυτή εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό η αποτελεσματικότητα της ίδια της θεραπείας.

Το νευρωτικό άγχος παρουσιάζεται όταν η αδυναμία του ατόμου να αντιμετωπίσει μία απειλή δεν αποτελεί μία αντικειμενική αδυναμία αλλά είναι υποκειμενική. Οφείλεται σε εσωτερικά ψυχολογικά πρότυπα και ψυχολογικές συγκρούσεις που εμποδίζουν το άτομο να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του.

Αιτιολογία του άγχους

Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν πως η ικανότητα του ανθρώπου να αντιδρά σε απειλές είναι έμφυτη, ωστόσο ο παράγοντας που προσδιορίζει ποιες καταστάσεις θα χαρακτηριστούν από τον άνθρωπο σαν απειλές είναι η μάθηση. Αυτό σημαίνει πως το άγχος αποτελεί μία βιολογικά καθορισμένη λειτουργία του οργανισμού που υπάρχει «εν δυνάμει» στον καθένα και για να εκδηλωθεί και να αποτελέσει βίωμα θα πρέπει να υπάρξουν ορισμένες αιτίες αλλά και να βρουν το κατάλληλο έδαφος.

Οι πηγές του άγχους μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο κατηγορίες, τις εξωτερικές και τις εσωτερικές. Οι εξωτερικές πηγές (πηγές που βρίσκονται έξω από το άτομο) είναι οι καθημερινές απειλές και απογοητεύσεις, οι οικονομικές πιέσεις, η διάλυση ενός δεσμού και οι κοινωνικοί περιορισμοί. Εσωτερικές πηγές (πηγές που βρίσκονται μέσα στο άτομο) αποτελούν οι διαταραχές του μεταβολισμού, οι βιοχημικές ανισορροπίες και οι ορμονικές διακυμάνσεις. Κατά τον Sarafino (1990) σε κάθε άτομο, ανεξάρτητα από την ηλικία του, τρεις είναι οι κύριες πηγές άγχους: το ίδιο το άτομο (ενδοατομικές πηγές άγχους), η οικογένεια και η κοινωνία (εξωατομικές πηγές άγχους).

Οι ενδοατομικές πηγές άγχους έχουν ως βάση το ίδιο το άτομο, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εμφάνιση μίας ασθένειας. Οι εξωατομικές πηγές άγχους μπορούν να εντοπιστούν είτε στην οικογένεια είτε στο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον. Οι αγχογόνες καταστάσεις που μπορεί να προκύψουν μέσα στην οικογένεια είναι η γέννηση των παιδιών, ο χωρισμός των γονέων, η ασθένεια ενός μέλους και η απώλεια ενός γονέα ή άλλου σημαντικού προσώπου. Η είσοδος του παιδιού στο σχολείο, η μετάβαση από το γυμνάσιο στο λύκειο και η είσοδος στο πανεπιστήμιο αποτελούν σοβαρές αιτίες άγχους. Το οικογενειακό περιβάλλον και ιδιαίτερα το αυστηρό και καταπιεστικό αποτελεί σημαντική αιτία άγχους.

Στις κοινωνικές αιτίες του άγχους συγκαταλέγονται οι συνθήκες κοινωνικής πίεσης και αβεβαιότητας για το άμεσο και απώτερο μέλλον, οι οικονομικές δυσκολίες, οι πολιτικές κρίσεις, οι δύσκολες σχέσεις με τους συμμαθητές και καθηγητές, ο φόρτος εργασίας και ο περιορισμένος χρόνος.

Στους ανεπτυγμένους πολιτισμούς, οι στρεσογόνοι παράγοντες σχετίζονται κυρίως με την κοινωνική επιτυχία, με το όλο και υψηλότερο επίπεδο ζωής και με την ικανοποίηση των προσδοκιών των άλλων αλλά και των δικών μας. Τέλος, η αβεβαιότητα για το μέλλον, η αστάθεια και το άγνωστο αποτελούν κοινά στρεσογόνα ερεθίσματα που αφορούν τον καθένα και επηρεάζουν ιδιαίτερα τον ψυχισμό των εφήβων που βρίσκονται σε ένα ευαίσθητο ηλικιακό στάδιο και καλούνται να προσαρμοστούν στις αλλαγές.

Να θυμάστε… Το άγχος γίνεται πιο λειτουργικό, αρκεί να το προσπαθήσετε για μια πιο χαρούμενη ζωή!


Βιβλιογραφία:

  • Γαλανός, Γ. Γ. (1977). Το άγχος στο σημερινό κόσμο. Αθήνα: Εκδόσεις Μπουκουμάνης.
  • Γαλανός, Γ. Γ. (2007). Το άγχος (25η έκδοση). Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη.
  • Κανελλοπούλου, Λ. (2007). Ψυχαναλυτικές θεωρίες προσωπικότητας. Πανεπιστημιακές σημειώσεις. Τομέας Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών.
  • Καραδήμας, Ε. Χ. (2001). Το στρες και η αντιμετώπισή του. Ιστοσελίδα του Συμβουλευτικού Κέντρου Φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών (www.uoa.gr/skf). Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών.
  • Κωσταρίδου – Ευκλείδη, Α. (1999). Ψυχολογία κινήτρων (13η έκδοση). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
  • Lazarus, R. S. & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. NewYork: Springer.
  • Pervin, A. L. &John, O. P. (2001). Θεωρίες προσωπικότητας: Έρευνα και εφαρμογές. (Επιμέλεια ελληνικής μετάφρασης: Α. Αλεξανδροπούλου & Ε. Δασκαλοπούλου). Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δάρδανος.
  • Spielberg, C. (1980). Άγχος-στρες και πώς να τα καταπολεμήσετε. Τίτλος σειράς: Ο κύκλος της ζωής (Επιμέλεια ελληνικής μετάφρασης Ι. Κωστόπουλος, 1982). Αθήνα: Γλάρος.
  • Wolpe, J. (1958). Psychotherapy by reciprocal inhibition. Stanford University Press, Stanford Califronia.
  • Whang, L. S., Lee, S., Chang, G.(2003). Internet over-users’ psychological profiles: A behavioral sampling analysis on internet addiction. Cyberpsychology&Behavior, 6(2), 143-150.
  • Μπεζεβέγκης, Η., Βασιλάκη, Ε., & Τριλιβά, Σ. (2001). Το στρες, το άγχος και η αντιμετώπισή τους. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Κάντε like στην σελίδα μας στο Facebook 
Ακολουθήστε μας στο Twitter 

Διαβαστε ακομη

Βρείτε μας στα...