Γιατί πολλά προβλήματα στη ζωή φαίνεται πεισματικά να παραμένουν, ανεξάρτητα από το πόσο σκληρά προσπαθούμε να τα λύσουμε;
Φαίνεται ότι μια ιδιαιτερότητα στον τρόπο με τον οποίο ο ανθρώπινος εγκέφαλος επεξεργάζεται τις πληροφορίες είναι ότι όταν κάτι γίνεται σπάνιο, μερικές φορές το βλέπουμε σε περισσότερα μέρη από ποτέ.
Σκεφτείτε μια ομάδα περιφρούρησης της γειτονιάς που αποτελείται από εθελοντές που καλούν την αστυνομία όταν βλέπουν κάτι ύποπτο. Ένας νέος εθελοντής σημαίνει συναγερμό όταν βλέπει σημάδια σοβαρών εγκλημάτων, όπως επίθεση ή διάρρηξη.
Ας υποθέσουμε ότι αυτές οι προσπάθειες βοηθούν και, με την πάροδο του χρόνου, οι επιθέσεις και οι διαρρήξεις γίνονται όλο και πιο σπάνιες στη γειτονιά. Τι θα κάνει στη συνέχεια ο εθελοντής; Μια πιθανότητα είναι ότι θα χαλαρώσει και θα σταματήσει να καλεί την αστυνομία. Εξάλλου, τα σοβαρά εγκλήματα για τα οποία ανησυχούσε είναι παρελθόν.
Αλλά ίσως να συμφωνείτε με τη διαίσθηση που είχε η ερευνητική μου ομάδα – ότι πολλοί εθελοντές δεν θα χαλάρωναν μόνο και μόνο επειδή μειώθηκε το έγκλημα. Αντ' αυτού, θα άρχιζαν να θεωρούν ύποπτα κάποια πράγματα που δεν θα τους απασχολούσαν ποτέ όταν το έγκλημα ήταν έντονο, όπως το να διασχίζει κανείς τον δρόμο σε σημείο που δεν υπάρχει διάβαση πεζών ή να περιφέρεται άσκοπα τη νύχτα.
Μπορείτε πιθανώς να σκεφτείτε πολλές παρόμοιες καταστάσεις στις οποίες τα προβλήματα δεν φαίνεται ποτέ να εξαφανίζονται, επειδή οι άνθρωποι αλλάζουν συνεχώς τον τρόπο που τα ορίζουν. Αυτό μερικές φορές ονομάζεται «concept creep» ή «μετακίνηση του προσανατολισμού στόχου» και μπορεί να είναι μια απογοητευτική εμπειρία. Πώς μπορείτε να γνωρίζετε εάν κάνετε πρόοδο στην επίλυση ενός προβλήματος, όταν συνεχίζετε να επαναπροσδιορίζετε τι σημαίνει η επίλυσή του;
Οι συνάδελφοί μου κι εγώ θέλαμε να κατανοήσουμε πότε συμβαίνει αυτό το είδος συμπεριφοράς, γιατί, και αν μπορεί να προληφθεί.
Αναζητώντας προβλήματα
Για να μελετήσουμε πώς αλλάζουν οι έννοιες όταν γίνονται λιγότερο συχνές, δώσαμε σε εθελοντές μια απλή εργασία – να δουν μια σειρά από πρόσωπα που έχουν δημιουργηθεί από υπολογιστή και να αποφασίσουν ποια φαίνονται «απειλητικά». Τα πρόσωπα είχαν σχεδιαστεί προσεκτικά από τους ερευνητές για να κυμαίνονται από πολύ τρομακτικά έως πολύ αβλαβή.
Καθώς δείχναμε όλο και λιγότερα απειλητικά πρόσωπα, με την πάροδο του χρόνου, διαπιστώσαμε ότι οι εθελοντές επέκτειναν τον ορισμό τους για το τι είναι απειλητικό ώστε να συμπεριλάβουν ένα ευρύτερο φάσμα προσώπων. Με άλλα λόγια, όταν ξέμειναν από απειλητικά πρόσωπα, άρχισαν να αποκαλούν απειλητικά κάποια πρόσωπα που συνήθιζαν να θεωρούν ακίνδυνα. Αντί να είναι μια συνεπής κατηγορία, αυτό που οι άνθρωποι θεωρούσαν απειλή εξαρτιόταν από τον αριθμό των απειλών που είχαν δει τελευταία.
Αυτό το είδος ασυνέπειας δεν περιορίζεται σε κρίσεις που σχετίζονται μόνο με την απειλή. Σε ένα άλλο πείραμα, ζητήσαμε από τους συμμετέχοντες να λάβουν μια ακόμη πιο απλή απόφαση: εάν οι χρωματιστές κουκίδες στην οθόνη του υπολογιστή ήταν μπλε ή μωβ. Καθώς οι μπλε κουκίδες έγιναν σπάνιες, οι άνθρωποι άρχισαν να αποκαλούν ελαφρώς μωβ κάποιες κουκίδες μπλε. Το έκαναν ακόμη και όταν τους είπαμε ότι οι μπλε κουκκίδες θα γίνονταν σπάνιες και όταν τους προσφέραμε χρηματικά έπαθλα για να παραμείνουν συνεπείς.
Αυτά τα αποτελέσματα υποδηλώνουν ότι αυτή η συμπεριφορά δεν είναι εντελώς υπό συνειδητό έλεγχο – διαφορετικά, οι άνθρωποι θα μπορούσαν να είναι συνεπείς για να κερδίσουν ένα χρηματικό έπαθλο.
Διαβάστε σχετικά: Γιατί το μυαλό βλέπει πρόσωπα εκεί που δεν υπάρχουν;
Επέκταση αυτού που θεωρείται ανήθικο
Αφού εξετάσαμε τα αποτελέσματα των πειραμάτων μας σχετικά με την απειλή προσώπων και τις χρωματικές κρίσεις, η ερευνητική ομάδα αναρωτήθηκε αν αυτό ήταν απλά μια παράξενη ιδιότητα του οπτικού μας συστήματος. Αναρωτηθήκαμε αν συμβαίνει αυτό το είδος αλλαγής των εννοιών και σε μη οπτικές κρίσεις.
Για να το εξετάσουμε, κάναμε ένα τελικό πείραμα στο οποίο ζητήσαμε από τους εθελοντές να διαβάσουν για διάφορες επιστημονικές μελέτες και να αποφασίσουν ποιες ήταν ηθικές και ποιες ανήθικες. Ήμασταν δύσπιστοι σχετικά με το αν θα βρούμε τις ίδιες ασυνέπειες σε τέτοιου είδους κρίσεις.
Υποψιαζόμασταν ότι οι ηθικές κρίσεις θα ήταν πιο συνεπείς με την πάροδο του χρόνου από άλλες μορφές κρίσεων. Σε τελική ανάλυση, αν σήμερα νομίζετε ότι η βία είναι κάτι κακό, θα πρέπει να πιστεύετε το ίδιο και αύριο, ανεξάρτητα από το πόσο πολλή ή λίγη βία βλέπετε εκείνη την ημέρα.
Αλλά ανέλπιστα, βρήκαμε το ίδιο μοτίβο. Καθώς δείχναμε στους συμμετέχοντες όλο και λιγότερες ανήθικες μελέτες, άρχισαν να αποκαλούν ένα ευρύτερο φάσμα μελετών ανήθικο. Με άλλα λόγια, απλώς και μόνο επειδή διάβαζαν λιγότερες ανήθικες μελέτες, έγιναν αυστηρότεροι κριτές για αυτό που μετρούσε ως ηθικό.
Στον εγκέφαλο αρέσει να κάνει συγκρίσεις
Γιατί οι άνθρωποι δεν μπορούν παρά να επεκτείνουν αυτό που αποκαλούν απειλή όταν οι απειλές γίνονται σπάνιες; Η έρευνα από τη γνωστική ψυχολογία και τη νευροεπιστήμη υποδηλώνει ότι αυτό το είδος συμπεριφοράς είναι συνέπεια του βασικού τρόπου με τον οποίο οι εγκέφαλοί μας επεξεργάζονται πληροφορίες – συνεχώς συγκρίνουμε αυτό που είναι μπροστά μας με το πρόσφατο πλαίσιο που το έχουμε συναντήσει.
Αντί ο εγκέφαλος να αποφασίζει πόσο μας απειλεί ένα πρόσωπο σε σύγκριση με όλα τα άλλα πρόσωπα που βλέπει, απλώς αποθηκεύει πόσο απειλητικό είναι σε σύγκριση με άλλα πρόσωπα που έχει δει πρόσφατα, ή το συγκρίνει με κάποιο μέσο όρο πρόσφατα εμφανιζόμενων προσώπων ή με τα περισσότερο και λιγότερο απειλητικά που έχει δει.
Αποδεικνύεται ότι για τον εγκέφαλο, οι σχετικές συγκρίσεις συχνά χρησιμοποιούν λιγότερη ενέργεια από τις απόλυτες μετρήσεις. Για να κατανοήσετε γιατί συμβαίνει αυτό, απλώς σκεφτείτε πως είναι πιο εύκολο να θυμάστε ποιο από τα ξαδέλφια σας είναι το ψηλότερο από το πόσο ψηλός είναι κάθε ξάδελφος.
Οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι πιθανότατα έχουν εξελιχθεί για να χρησιμοποιούν σχετικές συγκρίσεις σε πολλές περιπτώσεις, επειδή αυτές οι συγκρίσεις παρέχουν συχνά αρκετές πληροφορίες για να περιηγηθούμε με ασφάλεια στο περιβάλλον μας και να λάβουμε αποφάσεις, ενώ παράλληλα καταβάλλουμε όσο το δυνατόν λιγότερη προσπάθεια.
Να είσαι συνεπής όταν έχει σημασία
Μερικές φορές, οι σχετικές κρίσεις λειτουργούν μια χαρά. Αν ψάχνετε για ένα κυριλέ εστιατόριο, αυτό που θεωρείται «κυριλέ» στο Παρίσι του Τέξας, θα είναι διαφορετικό από αυτό στο Παρίσι της Γαλλίας.
Όμως, ένας φρουρός στη γειτονιά που κάνει συγκριτικές κρίσεις θα συνεχίσει να επεκτείνει την έννοια του εγκλήματος ώστε να περιλαμβάνει όλο και πιο ήπιες παραβάσεις, αφότου τα σοβαρά εγκλήματα έχουν γίνει σπάνια. Ως αποτέλεσμα, δεν μπορεί ποτέ να εκτιμήσει πλήρως την επιτυχία του στη μείωση του προβλήματος για το οποίο ανησυχούσε. Από τις ιατρικές διαγνώσεις έως τις χρηματοοικονομικές επενδύσεις, οι σύγχρονοι άνθρωποι πρέπει να κάνουν πολλές περίπλοκες κρίσεις όπου είναι σημαντικό να είναι συνεπείς.
Πώς μπορούν οι άνθρωποι να λαμβάνουν πιο συνεπείς αποφάσεις όταν είναι απαραίτητο;
Μια πιθανή στρατηγική: Όταν λαμβάνετε αποφάσεις όπου η συνέπεια είναι σημαντική, ορίστε τις κατηγορίες σας όσο πιο ξεκάθαρα μπορείτε. Έτσι, εάν συμμετέχετε σε μια ομάδα περιφρούρησης της γειτονιάς, γράψτε μια λίστα με τα είδη παραβάσεων για τα οποία πρέπει να ανησυχείτε, πριν ξεκινήσετε. Διαφορετικά, προτού το καταλάβετε, ίσως βρεθείτε να καλείτε την αστυνομία για σκύλους που περπατούν χωρίς λουρί.
Έρευνα: Levari, D. E., Gilbert, D. T., Wilson, T. D., Sievers, B., Amodio, D. M., & Wheatley, T. (2018). Prevalence-induced concept change in human judgment. Science, 360(6396), 1465-1467.
Απόδοση: Μαρία Τομπουλίδη, φοιτήτρια Ψυχολογίας, ΕΚΠΑ
Επιμέλεια: Ισμήνη Τσοχαλή, επιμελήτρια κειμένων
Πηγή
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
