«Στη θεραπεία, αξιοποιούνται οι κύριοι τρόποι έκφρασης του παιδιού, μέσα από το σχέδιο, το παιχνίδι, το όνειρο, τον διάλογο. Το παιδί παίζει, μιλάει, ζωγραφίζει, περνάει ευχάριστα κατά τη διάρκεια της συνεδρίας. Το παιχνίδι σαν εργαλείο και μέσο έκφρασης βρίσκεται στο επίκεντρο, σε συνδυασμό με την δημιουργία μιας ζεστής και ασφαλούς σχέσης με το θεραπευτή».
Ένα παιδί για να μπορέσει να εξελιχθεί ομαλά σε έναν υγιή ενήλικα χρειάζεται να καλυφθούν από τους γονείς του οι βιολογικές, κοινωνικές και ψυχολογικές ανάγκες του. Οι σύγχρονες έρευνες φανερώνουν ότι ένα μεγάλο ποσοστό παιδιών παρουσιάζουν έντονα συμπτώματα άγχους, επιθετικότητας, φοβίας και ψυχολογικών δυσκολιών, με τους γονείς να μην γνωρίζουν πώς να αντιδράσουν και ταυτόχρονα να νιώθουν και οι ίδιοι ενοχοποιημένοι περισσότερο από κάθε άλλη εποχή για την ανατροφή των παιδιών τους. Το μέλλον ανήκει στα παιδιά, όμως για να έρθει αυτό το καλύτερο μέλλον, χρειάζεται να φροντίσουμε στο παρόν, γονείς και παιδιά.
Η κυρία Άσπα Πασπάλη, εκτός από Επιστημονική Υπεύθυνη του ΔΙ.ΚΕ.Ψ.Υ. (Διεπιστημονική & Ερευνητική Ψυχοκοινωνική Υποστήριξη Παιδιών και Ενηλίκων) είναι και Επιστημονική Υπεύθυνη του Προγράμματος Μετεκπαίδευσης στην Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία και Διάγνωση Παιδιών και Ενηλίκων. Η κυρία Πασπάλη μίλησε στο Psychologynow.gr για τα δύσκολα θέματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά και οι γονείς, για τις διεξόδους που μπορούν να βρουν και για την αναγκαιότητα να υπάρχει ένας εξειδικευμένος θεραπευτής για παιδιά που θα παρέχει σε αυτά ένα ασφαλές θεραπευτικό πλαίσιο φροντίδας και εμπιστοσύνης.
- Ποιά είναι τα πιο σημαντικά θέματα που απασχολούν τα παιδιά στις μέρες μας; Ισχύει ότι έχουν αυξηθεί οι δυσκολίες στα παιδιά;
Η παιδική ηλικία είναι μια εξαιρετικά ευαίσθητη αναπτυξιακή περίοδος που αποτελεί ορόσημο για τη μετέπειτα ψυχολογική και συναισθηματική ωρίμανση ενός ατόμου. Από την ψυχαναλυτική σκοπιά, τα πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού είναι κομβικά για την ανάπτυξη ή μη της οποιασδήμοτε μορφής ψυχοπαθολογίας. Πράγματι, η επιστημονική έρευνα μας έχει οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι ολοένα και περισσότερα παιδιά σήμερα διαγιγνώσκονται με διαταραχές προσωπικότητας. Τα περισσότερα παιδιά που έρχονται για θεραπεία παρουσιάζουν έντονο άγχος, επιθετικότητα και φοβίες. Γενικότερα η ευαισθησία των ειδικών ψυχικής υγείας στη μελέτη της παιδικής ψυχοπαθολογίας έχει αυξηθεί σε μεγάλο βαθμό. Στη στροφή αυτή συνετέλεσε τόσο η εξέλιξη της επιστημονικής έρευνας και ψυχοθεραπείας, καθώς μπορούμε πλέον να προσεγγίσουμε την παιδική ψυχή, αλλά κυρίως ο μεγάλος αριθμός των παιδιών που πλέον έρχεται στα κέντρα μας ζητώντας θεραπευτική υποστήριξη.
- Πόσα χρόνια βλέπετε παιδιά και εφήβους στο ΔΙΚΕΨΥ; Ποιες σημαντικές διαφορές παρατηρείτε σε αυτά τα χρόνια;
Απο το 1999 εως σήμερα στο ΔΙΚΕΨΥ έχουμε αξιολογήσει και παρακολουθήσει εκατοντάδες παιδιά με διάφορες συναισθηματικές δυσκολίες.
Τα παιδιά, συγκριτικά με τις προηγούμενες γενιές, παρουσιάζουν μεγαλύτερη δυσκολία σε θέματα οριοθέτησης και εξαρτητικής συμπεριφοράς, ειδικά απο το διαδίκτυο. Η αλλαγή στην οικογενειακή δομή έχει επιφέρει αλλαγές στο ρόλο των γονέων. Οι μητέρες τείνουν να είναι υπερπροστατευτικές και οι μπαμπάδες περισσότερο παθητικοί και αμέτοχοι στον τρόπο που σχετίζονται με τα παιδιά. Επίσης, ολοένα και περισσότερα παιδιά διαγιγνώσκονται σήμερα με μαθησιακές δυσκολίες ως αποτέλεσμα τις προσπάθειας να αναρριχηθούν στην εκπαιδευτική κλίμακα και να διακριθούν στο μαθησιακό στίβο. Τις περισσότερες φορές άλλωστε, οι ρίζες των μαθησιακών δυσκολιών είναι ψυχολογικές. Οι γονείς στις μέρες της βαθμοθηρίας όλο και περισσότερο μετατρέπονται σε «εκπαιδευτικούς» που διαβάζουν καθημερινά πολλές ώρες τα παιδιά τους. Με αποτέλεσμα να χάνουν το ρόλο τους ξεχνώντας πως, δασκάλους θα βρουν πολλούς, γονείς όμως δεν έχουν άλλους.
- Μπορεί να είναι επιλογή των παιδιών η ψυχοθεραπεία; Τι γίνεται όταν ένα παιδί δεν θέλει να συνεργαστεί;
Στις μέρες μας όλο και περισσότερα παιδιά ζητάνε τα ίδια απο τους γονείς τους να επισκεφτούν ψυχολόγο. Πλέον οι κοινωνικές περιστάσεις έχουν μεταβληθεί και το επάγγελμα του ψυχολόγου έχει απογυμνωθεί από τις προκαταλήψεις που το στοίχειωναν. Η προαγωγή της ψυχικής υγείας μέσα από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, το εκπαιδευτικό σύστημα και την οικογένεια, έχουν συντελέσει στην ευαισθητοποίηση ολοένα και περισσότερων ανθρώπων στα ψυχοσυναισθηματικα θέματα. Ορόσημο σε αυτή τη μεταβολή αποτέλεσε το γεγονός ότι το επάγγελμα του ψυχολόγου έχει παρεισφρήσει πλέον στα σχολεία και έχει γίνει κοινωνικώς αποδεκτό αλλά και αναγκαίο.
Ένα παιδί, ιδιαίτερα νεαρής ηλικίας, δε μπορεί να κατανοήσει τι είναι η ψυχοθεραπεία και πως λειτουργεί. Στον αντίποδα, η μελέτη και η πολυετή κλινική μας εργασία με παιδιά, μας έχει οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι στα τελευταία είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη η συναισθηματική νοημοσύνη. Όπως άλλωστε είχε γράψει και η πρωτοπόρος στην ανάλυση παιδιών, Melanie Klein «η διαίσθηση στα παιδιά είναι ανεπτυγμένη σε μεγαλύτερο βαθμό συγκριτικά με τους ενήλικες». Ως θεραπευτές, στόχος μας είναι, να αφουγκραστούμε την παιδική ψυχή, να ακούσουμε τι έχει να μας πει. Ακούγεται φαινομενικά οξύμωρο και ενδεχομένως αφοριστικό αλλά στην επικοινωνία συμπεριλαμβάνεται και η άρνηση για επικοινωνία. Επιπροσθέτως, η άρνηση του παιδιού να συνεργαστεί μπορεί να φανερώνει πολλά πράγματα για το τι συμβαίνει τόσο μέσα του όσο και στην οικογένεια του. Στόχος είναι να κατανοήσουμε πως το παιδί σχετίζεται με τον εαυτό του και φυσικά με τους γύρω του.
- Ποιά είναι η σημαντικότερη διαφορά ανάμεσα στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία παιδιών, εφήβων και ενηλίκων;
Η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία έχει ως στόχο να διεισδύσει στην άβυσσο του ανθρώπινου ψυχισμού και να εξερευνήσει το ασυνείδητο κομμάτι της προσωπικότητας. Φυσικά η προσωπικότητα του παιδιού, του εφήβου και ενηλίκου διαφέρει σε μεγάλο βαθμό. Αυτό σημαίνει ότι τις περισσότερες φορές χρειάζεται να τροποποιήσουμε την τεχνική μας. Στα παιδιά και τους εφήβους επί παραδείγματι, περισσότερο υποστηρικτικές προσεγγίσεις και λιγότερο αναλυτικές έχουν καλύτερα θεραπευτικά αποτελέσματα λόγω της συνεχούς ανάπτυξης της προσωπικότητας τους.
Η ψυχαναλυτική προσέγγιση στη θεραπεία των παιδιών/ εφήβων μοιράζεται το ίδιο θεωρητικό πλαίσιο με την ψυχανάλυση και την ψυχαναλυτική θεραπεία ενηλίκων. Φυσικά, η ψυχανάλυση άλλαξε σημαντικά από τότε που πρωτοεισήχθη από τον Freud και τους μεταγενέστερους ψυχαναλυτές. Σήμερα, η ψυχανάλυση δεν είναι μία συνεκτική θεωρητική προσέγγιση όπως ήταν κάποτε, αλλά έχει τροποιηθεί σημαντικά. Ωστόσο ο ρόλος του θεραπευτή παραμένει αλώβητοςσε κάθε περίπτωση: ο θεραπευτής είναι ο συνοδοιπόρος του παιδιού ή του εφήβου στο ταξίδι της εξερεύνησης του ασυνειδήτου.
- Γιατί χρειάζεται ειδική εκπαίδευση στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία παιδιών και εφήβων;
Ο θεραπευτής που επιλέγει να δουλέψει με παιδιά και εφήβους θα πρέπει να έχει περάσει εκτενή ειδική εκπαίδευση. Λόγω του ότι, τόσο τα παιδιά όσο και οι έφηβοι είναι ευάλωτες ψυχικά ομάδες, η απόπειρα θεραπείας τους από μη ειδικευμένο ψυχοθεραπευτή θα μπορούσε να είναι όχι μόνο αναποτελεσματική αλλά ενδεχομένως και καταστροφική. Δεν μπορούμε να αφήσουμε την παιδική ψυχή στα χέρια ενός μη έμπειρου θεραπευτή. Στις περισσότερες δυτικές χώρες, υπάρχει θεσμοθετημένη τετραετή εκπαίδευση και ειδίκευση στην ψυχοθεραπεία των παιδιών. Δυστυχώς στη χώρα μας ελάχιστοι θεραπευτές είναι εκπαιδευμένοι, με αποτέλεσμα η ίδια η «θεραπεία» να αποτελεί κίνδυνο για την ψυχική υγεία των παιδιών.
-Αλήθεια, όταν ακούει κανείς τη λέξη "Ψυχανάλυση" το μυαλό του πηγαίνει κατευθείαν στην εικόνα του αναλυόμενου στο ντιβάνι. Μου είναι πολύ δύσκολο, σχεδόν αστείο, να σκεφτώ ένα παιδί ξαπλωμένο στο ντιβάνι του αναλυτή. Πώς ακριβώς δουλεύει η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία με τα παιδιά;
Όλοι οι έμπειροι θεραπευτές συμφωνούν σε μία θέση: για κάθε ασθενή θα πρέπει να επινοήσουμε μία νέα θεραπεία. Αυτή η φράση καθρεπτίζει τη φιλοσοφία της ψυχοθεραπείας, στην κορωνίδα της οποίας δεσπόζει η μοναδικότητα του ανθρώπου. Κάθε άνθρωπος, συμπεριλαμβανομένων και των παιδιών, είναι μοναδικός και πρέπει η πρακτική της θεραπείας να προσαρμόζεται στην ανάγκες του. Το ίδιο ισχύει και στα παιδιά. Όπως ανέφερα και παραπάνω, σκοπός της θεραπείας είναι να ακούσουμε και να αφουγκραστούμε τι έχει να μας πει το παιδί. Φυσικά, τα παιδιά δε μιλούν χρησιμοποιώντας αποκλειστικά και μόνο τη γλώσσα, κάτι το οποίο είχε συνειδητοποιήσει η Melanie Klein η οποία μετέτρεψε ένα δωμάτιο γεμάτο παιχνίδια, σε χώρο ανάλυσης. Το πώς λοιπόν ο θεραπευτής θα προσεγγίσει την παιδική ψυχή βρίσκεται σε άμεση συνάφεια με την προσωπικότητα και το βαθμό ωριμότητας του παιδιού που έχει απέναντι του.
Στη θεραπεία, αξιοποιούνται οι κύριοι τρόποι έκφρασης του παιδιού, μέσα απο το σχέδιο, το παιχνίδι, το όνειρο, τον διάλογο. Το παιδί παίζει, μιλάει, ζωγραφίζει, περνάει ευχάριστα κατά τη διάρκεια της συνεδρίας. Το παιχνίδι σαν εργαλείο και μέσο έκφρασης βρίσκεται στο επίκεντρο, σε συνδυασμό με την δημιουργία μιας ζεστής και ασφαλούς σχέσης με το θεραπευτή.
- Όταν μεγαλώναμε εμείς, για όλα έφταιγαν τα παιδιά. Τώρα που γίναμε γονείς για όλα φταίνε οι γονείς. Το δράμα μιας γενιάς! Πόσο κοντά στην αλήθεια είναι πως για την ψυχανάλυση ο γονέας είναι πάντα ο κύριος ένοχος;
Στην ψυχαναλυτική θεωρία η σχέση του παιδιού με τη μητέρα του είναι κομβική για την μετέπειτα ψυχοκοινωνική του ανάπτυξη. Ως μητέρα θεωρείται το πρόσωπο φροντίδας που ανατρέφει το παιδί. Εάν η μητέρα, χρησιμοποιώντας τη φρασεολογία του Winnicott, είναι «αρκετά καλή», τότε η ανάπτυξη του παιδιού είναι ομαλή. Η αρκετά καλή μητέρα καθρεπτίζει της ανάγκες του παιδιού και δεν το χρησιμοποιεί ναρκισσιστικά, ως φορέα ικανοποίησης των δικών της αναγκών. Αντιθέτως, έχουμε πολλές μελέτες πλέον στη διάθεση μας που υποστηρίζουν ότι η κακή σχέση με τα πρόσωπα φροντίδας συντελεί δραματικά στην εμφάνιση ψυχοπαθολογίας τόσο στην παιδική ηλικία, όσο και στην μετέπειτα ενήλικη ζωή. Αυτές οι διαδικασίες είναι ασυνείδητες τις περισσότερες φορές και εξυπηρετούν άλλες ανάγκες οι οποίες δεν είναι άμεσα γνωστές στον γονέα.
Ένας από τους βασικούς λόγους που θεωρείται απαραίτητο να κάνουν συμβουλευτική ψυχοθεραπεία οι γονείς, παράλληλα με τα παιδιά, είναι ακριβώς για να μπορούν και εκείνοι να επεξεργάζονται δικά τους θέματα, αισθανόμενοι πως έχουν υποστήριξη. Και για να μπορέσουν να δουλέψουν τη σχέση με τον εαυτό τους, αλλά και να νιώθουν πως υπάρχει κάπου χώρος για εκείνους να παλινδρομήσουν, βιώνοντας διορθωτικά την παιδική ηλικία που δεν είχαν.
Ένα παιδί θέλει αγάπη και αποδοχή από τους γονείς του. Όπως προαναφέρθηκε, πολλές μητέρες χρησιμοποιούν τα παιδιά τους ως προέκταση του εαυτού τους, γεγονός που έχει καταστροφικές συνήθειες στην ψυχοσύνθεση του παιδιού. Αν δεν είχε την τύχη να έχει μια αρκετά καλή μητέρα, ίσως μπορεί να σταθεί τυχερό και να έχει μια αρκετά καλή θεραπεύτρια.
Γνωρίστε το ΔΙ.ΚΕ.Ψ.Υ.
