Η βία ως κοινωνικό φαινόμενο βρίσκεται γύρω μας, μεταδιδόμενη με τρόπους που δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Ο Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχολογίας στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, σε μία αποκλειστική συνέντευξη στο Psychologynow.gr.
Από την προέλευσή της και την προβολή της σε ένα παγκοσμιοποιημένο κόσμο, μέχρι και στην έκφρασή της, φθάνει σε ατομικό επίπεδο να τρομάζει και να ακινητοποιεί. Ο Γεράσιμος Προδρομίτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, μέσα από την αποκλειστική συνέντευξη που πολύ ευγενικά μας παραχώρησε, προσεγγίζει τη βία με συστημικό, ψυχοκοινωνικό παρανομαστή, φωτίζει κριτήρια και όρους που δεν είναι εύκολα ορατοί και μας δείχνει τον τρόπο να αντισταθούμε σε αυτό το μεταδοτικό ρεύμα βίας.
Ακούμε και διαβάζουμε παντού για τη βία σήμερα και σε παγκόσμιο επίπεδο. Υπάρχει πραγματικά τόση πολύ βία στην κοινωνία σήμερα ή παρατηρείται μία υπερβολική προβολή αυτής; Αν είναι υπερβολική η προβολή της, που οφείλεται αυτό το φαινόμενο;
H βία είναι όντως έντονη στις κοινωνίες. Εγώ θα ξεκινούσα την προβληματική για την ύπαρξη της βίας, από το μακροσύστημα, όπου παρατηρείται μία γεωμετρική αύξηση των διεθνών συγκρούσεων, που εκτείνεται μέχρι το εσωτερικό των κοινωνιών. Όταν τελείωσε η «ισορροπία του τρόμου», με την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων και λίγο μετά την πτώση των δίδυμων πύργων, φάνηκε να αναδύεται ένας κόσμος λιγότερο σταθερός και σίγουρος, οπότε, μέσα σ΄αυτή την κατάσταση εκτεταμένης αταξίας, η τράπουλα ξαναμοιράστηκε και τα μεγάλα κράτη έπρεπε να ρυθμίσουν κάποια πράγματα, που ήταν αλλιώς πριν ρυθμισμένα. Αυτό, πολύ συνοπτικά, οδήγησε σε αύξηση της βίας σε πλανητικό επίπεδο.
Από εκεί και πέρα, η αύξηση της βίας είναι ένα σύμπτωμα των κοινωνιών που οφείλεται στο ότι έχουν ένα μη τακτοποιημένο δυναμικό στο εσωτερικό τους. Δεν παραγνωρίζουμε όμως από την άλλη πλευρά ότι η προβολή της εμπεριέχει σήμερα μία υπερβολή, η οποία δεν είναι απλώς μία αντιγραφή του δυναμικού της βίας καθεαυτής που υπάρχει, αλλά ίσως είναι μια «ψυχολογική αυτοενίσχυση» των κοινωνιών σε συμβολικό επίπεδο, προκειμένου να εξορκίσουν το κακό το οποίο γεννάνε και δεν μπορούν να διαχειριστούν.
Τι θεωρείται "βία" σύμφωνα με την κοινωνική ψυχολογία και ποιες είναι οι μορφές βίας που μπορεί να βιώσει ένας άνθρωπος;
Η βία αρχικά δεν ορίζεται μόνο από την κοινωνική ψυχολογία. Ένας γενικός ορισμός της βίας θα μπορούσε να είναι η άσκηση δύναμης με στόχο τον περιορισμό της ελεύθερης βούλησης και της ακεραιότητας του άλλου, που ξεκινά από την φυσική υπόσταση. Η βία κατ' αρχάς, ασκείται στο σώμα, αυτή είναι η φυσική βία. Οι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν επεκτείνει την έννοια της βίας, όπως χαρακτηριστικά διαφαίνεται με τις οπτικές του Bourdieu πάνω στη συμβολική βία ή τη βία που ενέχει μέσα της η γλώσσα.
Επίσης, βία σε συμβολικό επίπεδο, είναι όλα τα φαινόμενα που μελετάμε στην κοινωνική ψυχολογία, όπως είναι τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις, οι κοινωνικές διακρίσεις, φαινόμενα τα οποία εκφράζονταν με έναν πιο έκδηλο τρόπο παλιότερα αλλά τώρα εμφανίζονται με περισσότερο συγκαλυμμένες μορφές. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε έννοιες όπως «λανθάνων ρατσισμός» κτλ. και μέσα σε αυτές βρίσκεται σαφέστατα και η απειλή ως μία άσκηση συμβολικής βίας, ως απειλή χρήσης φυσικής βίας. Ουσιαστικά, η βία είναι ένας ακραία συγκρουσιακός τρόπος ρύθμισης κοινωνικών διευθετήσεων και κοινωνικών σχέσεων, με στόχο την αυτοσυντήρηση, την κυριαρχία και την επιβολή, είτε σε διατομικό επίπεδο είτε στο κοινωνικό. Είναι ένας εμπρόθετος τρόπος με στόχο την χειραγώγηση, που εμπίπτει στο γενικότερο πλαίσιο της έννοιας "αυτοσυντήρηση".
Η βία είχε ανέκαθεν αυτή τη μορφή, είναι κάτι εγγενές;
Η βία είναι κάτι εγγενές στον ίδιο τον πολιτισμό. Αν σκεφτούμε ότι ο πόλεμος, που είναι μία θεσμική μορφή βίας ως αντιπαράθεση κάποιων συλλογικοτήτων, ήταν ένας τρόπος να διευθετούνται πράγματα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα, με στόχο την επιβολή και την κυριαρχία. Η λέξη κλειδί είναι η αυτοσυντήρηση, η πρόσκτηση πόρων στο συμβολικό και στο φυσικό επίπεδο. Η πραγματικότητα μας, και ιστορικά, έχει προέλθει μέσα από τη διαχείριση της βίας. Η βία είναι πάντα παρούσα στην ιστορία έστω και σαν απούσα αιτία. Η δημοκρατία τι είναι; Είναι μία ειρηνική διευθέτηση συνύπαρξης, που πλείστες φορές συνιστά ένα χρονικό ύστερο εξάλειψης προηγούμενων καταστάσεων βίαιης σύγκρουσης.
Η βία είναι στη ζωή μας και προσπαθούμε να την αναπλαισιώσουμε μέσα από το διάλογο και την δημοκρατία. Θα έλεγα ότι και ως απών τρόπος ακραίας συγκρουσιακής διευθέτησης της συνύπαρξης, είναι παρών στον πολιτισμό.
Αντιλαμβανόμαστε ότι η άσκηση βίας πηγάζει από την ανάγκη του ανθρώπου διαχρονικά να αυτοσυντηρηθεί, αλλά αναρωτιόμαστε το εξής: δεν υπάρχουν άλλοι τρόποι για να αυτοσυντηρηθεί, πριν καταφύγει στη βία;
Yπάρχουν πολλοί τρόποι να θέσεις τον εαυτό σου και σαφέστατα η αυτοσυντήρηση έχει μέσα της και μορφές τακτικής συμμαχίας και συνεργασίας. Tο ζήτημα εδώ αναφέρεται στο πώς δομείται κάθε φορά το "εγώ", είτε το ατομικό είτε το συλλογικό. Μία συλλογική οντότητα, για παράδειγμα, μπορεί να θέτει με τέτοιο τρόπο την αυτοσυντήρησή της που να εμπεριέχει μέσα τον πόλεμο, την επιθετικότητα και την εκμηδένιση μίας άλλης οντότητας που θεωρείται εχθρός.
Γενικότερα είναι καλό να αποφεύγεται, όσον αφορά την ερμηνεία της βίας, η ακραία ουσιοκρατική και ψυχολογικοποιητική προσέγγιση και θα έλεγα ότι η βία είναι ζήτημα του πώς διευθετείται κάθε φορά η αλληλεπίδραση και η διαπραγμάτευση στα διάφορα επίπεδα ανθρώπινης συνύπαρξης. Αυτό που γεννά τη βία είναι η "καταστραμμένη αμοιβαιότητα" και θα εξηγήσω τι εννοώ. Όταν ένα πλαίσιο συνύπαρξης ή ένα συμβόλαιο παραβιάζεται από κάποιον, τότε η αντίδραση του άλλου είναι να υπερβεί τα εσκαμμένα της ειρηνικής συνύπαρξης και να απειλήσει ή να ασκήσει βία για να διεκδικήσει αυτό που αισθάνεται ότι έχασε. Το συμβόλαιο αυτό, κρύβει πίσω την αυτοσυντήρηση και των δύο πλευρών. Η αυτοσυντήρηση κρύβει μέσα της τόσο την έννοια της ειρηνικής συνύπαρξης όσο και της κυριαρχίας μέσω της εκμηδένισης του άλλου. Πολλές φορές οι συναινέσεις κατασκευάζονται μέσα από συμμόρφωση, η οποία είναι το αποτέλεσμα προϋπαρχουσών συγκρούσεων, οι οποίες διευθετήθηκαν με κάποιο τρόπο. Εδώ, θα θυμηθώ τη ρήση του Τάκιτου: "όταν η βία επιβληθεί, η αρετή και η μετριοπάθεια είναι οι λέξεις τους νικητή". Ο νικητής θα επιβάλει τους όρους του μετά χωρίς βίαια μέσα, αλλά μέσω διαδικασιών επιρροής και συνειδησιακών εγχαράξεων. Όπως στην περίπτωση του «american dream», το οποίον δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η φυσικοποίηση ενός συγκεκριμένου κοσμοειδώλου, το οποίο επέβαλε η αμερικανική πλανητική κυριαρχία κατά τον προηγούμενο αιώνα.
Αν η αυτοσυντήρηση προϋποθέτει ορισμένες φορές τον πόλεμο, ενδέχεται να κρύβει μία ψυχοπαθολογία πίσω από αυτή;
Δεν είναι κάτι γραμμικό ούτε εύκολο να λεχθεί κάτι τέτοιο. Οπωσδήποτε η άσκηση βίας είναι σύμπτωμα διαφόρων παθήσεων, όπως γνωρίζουν καλά οι κλινικοί ψυχολόγοι. Να σημειώσω επίσης ότι η κλασική έννοια της «αυταρχικής προσωπικότητας» του Theodor W. Adorno προήλθε από μία απόπειρα γόνιμου συνδυασμού του μαρξισμού με τον φροϋδισμό και έχει σαφή αναφορά σε ψυχοπαθολογία. Η αυταρχική προσωπικότητα συνιστά μια ψυχοπαθολογική δομή, που εν δυνάμει ενυπάρχει σε όλους και μέσα από την αλληλεπίδραση πολυεπίπεδων παραμέτρων εκδηλώνεται, έχοντας σαν σύμφυτο στοιχείο της την επιθετικότητα και τη βία.
Θα απέφευγα ωστόσο τους εύκολους αναγωγισμούς ουσιοκρατικού και ψυχοπαθολογικού τύπου, οι οποίοι είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της βίας και των σημασιών της. Οι ψυχίατροι της CIA προσπαθούσαν να ορίσουν το ψυχολογικό προφίλ των τρομοκρατών. Μεταγενέστερες έρευνες έδειξαν ότι δεν είναι και τόσο ασφαλή τα συμπεράσματα. Δεν υπάρχει απόδειξη ότι οι τρομοκράτες έχουν τόσο ξεκάθαρα διαφορετικό ψυχολογικό προφίλ από όσους δεν έχουν εμπλακεί σε τέτοιου επιπέδου και μορφής βία. Οπότε είμαστε αναγκασμένοι να πάμε σε μία πιο ολιστική προσέγγιση, βλέποντας διάφορα ζητήματα κοινωνιοψυχολογικής διαπραγμάτευσης νοημάτων και συγκροτήσεων ταυτότητας.
Ο Albert Bandura διετύπωσε ότι γινόμαστε βίαιοι, ο Freud ότι είμαστε κατά βάθος κακοί άνθρωποι. Τελικά γεννιόμαστε ή γινόμαστε βίαιοι; Τι υποστηρίζουν οι τελευταίες θεωρίες;
Οι τελευταίες θεωρίες παρουσιάζουν μία αναβίωση των εξελικτικών θεωριών, οι οποίες διατείνονται ότι η βία είναι εξελικτικό ζήτημα και ότι την ασκούν αυτοί που είναι καθυστερημένοι όσον αφορά την εξέλιξη. Ορισμένοι Αμερικανοί ψυχολόγοι έχουν δώσει διάφορες ερμηνείες ειδικά μετά την 11η Σεπτεμβρίου, σύμφωνα με τις οποίες οι πολιτισμικοί χώροι που δεν προόδευσαν αρκετά όσο οι δυτικές χώρες, έχουν μία εικόνα του στερημένου ή του καθυστερημένου και επομένως προσπαθούν να διεκδικήσουν ορατότητα ή πόρους μέσω της βίας. Αυτό όμως εμπεριέχει μία αυτάρεσκη εικόνα για τους δυτικούς, οι οποίοι, αναφερόμενοι στις ανατολικούς πολιτισμούς, τους θεωρούν περισσότερο πρωτόγονους. Πρόκειται για μια ιδεολογική κατασκευή που εξέφρασε παραστατικά ο Samuel P. Huntington με τη θεωρία για τον "πόλεμο πολιτισμών" κάνοντας τη διάκριση ανάμεσα στην "κουλτούρα του διαλόγου" και "την κουλτούρα της βίας".
Για ποιο λόγο να υπάρχει όμως αυτή η κόντρα ανάμεσα σε αυτούς τους δύο πολιτισμούς;
Στο βαθμό που υπάρχει και συντηρείται από τους διάφορους παίκτες της διεθνούς σκακιέρας, το βασικό της διακύβευμα είναι η κυριαρχία και η αυτοσυντήρηση. Η ανθρώπινη αυτοσυντήρηση δεν έχει μόνο τη φυσική διάσταση, όπως είπαμε ήδη, αλλά και τη συμβολική, που έχει να κάνει με το ποιος και πως θα διασφαλίσει και θα επιβάλλει την νομιμοποίηση του τρόπου, με τον οποίο βλέπει τον κόσμο. Πάντως ο «πόλεμος πολιτισμών» σαν ιδεολογικό πρόταγμα, αποτελεί μια ακραία έκφραση της αυτάρεσκης εικόνας της αμερικανικής αυτοκρατορίας. Μια εικόνα, την οποία τη βλέπει κανείς να συμπυκνώνεται σε συνθήματα περί του «τέλους της ιστορίας», «ότι η Δύση νίκησε» και "τώρα είμαστε έτοιμοι να ζήσουμε το όνειρο της παγκόσμιας ειρήνης", για το οποίο μίλησε ο Καντ πριν από δυο και πλέον αιώνες. Αυτό το τελευταίο συνιστά μια αισιόδοξη και ξεκάθαρα διαψευσμένη οπτική, καθώς η βία αυξάνεται σε παγκόσμιο επίπεδο και από την 11η Σεπτεμβρίου, έχουμε την εμφάνιση του «ένοπλου ανθρωπισμού», και βίαιες απόπειρες εξαγωγής δημοκρατίας που στοχεύει στην κυριαρχία, και αποτυπώθηκε ξεκάθαρα στο Ιράκ, στο Γκουαντάναμο κτλ. Θα έλεγα, ότι όλο αυτό θυμίζει την αναβίωση αποικιοκρατικών οπτικών σαν τις αποστολές εκπολιτισμού που διατεταγμένα έκαναν οι ιεραποστολές κατά την αποικιοκρατία.
Πιστεύετε ότι η κρίση στην Ελλάδα, μας έχει κάνει πιο βίαιους;
Η κρίση αποκάλυψε με δραματικό τρόπο ένα δυναμικό ύπαρξης βίας, το οποίο προϋπήρχε στην ελληνική κοινωνία π.χ είδαμε βίαιες εκδηλώσεις αυτά τα χρόνια, αλλά δεν περιμέναμε την κρίση για να γεννήσει τη βία. Μπορεί να την επιτάχυνε ή να έδειξε περισσότερο θεατρικά κάποια περιστατικά. Να ανατρέξω όμως στο 2008 που είχαμε τη δολοφονία του Γρηγορόπουλου: υποτίθεται ότι τότε δεν είχαμε κρίση και είδαμε να καίγεται η Αθήνα. Eίναι ένα ζήτημα του πώς κατασκευάζεται η νοηματοδότηση γύρω από το όνομα της βίας.
Οπωσδήποτε όμως είχαμε αύξηση της βίας μετά την κρίση. Τι σημαίνει όμως κρίση: σημαίνει δοκιμασία και αξιολόγηση. Χάνονται οι σταθερές του βίου όχι μόνο στο ατομικό επίπεδο αλλά και στο επίπεδο συγκρότησης του μακροκοινωνικού σχηματισμού που λέγεται ελληνική κοινωνία. Θα θυμάστε τα βίαια περιστατικά με προπηλακισμούς βουλευτών λίγο μετά την ένταξή μας στο μνημόνιο, εδώ εμπίπτει αυτό που έλεγα προηγουμένως: ότι η καταστραμμένη αμοιβαιότητα γεννά τη βία. Το πολιτικό σύστημα, το οποίο έφτιαξε την πραγματικότητα που οδήγησε στην κρίση, ήταν ο αυτουργός ο οποίος έπρεπε να δώσει τη συνταγή του πως θα βγούμε από την κρίση. Αυτό το πολιτικό σύστημα, εφήρμοσε πρακτικά μέτρα που δεν ήταν στο συμφωνημένο συμβόλαιο συνύπαρξης κράτους-πολίτη, αυτό το συμβόλαιο παραβιάστηκε.
Μετά τις προηγούμενες εκλογές, που ο κόσμος ψήφισε τα περιστατικά βίας ή η έντασή τους μειώθηκαν. Οι εκφράσεις βίας είναι ποικίλης διαβάθμισης όσον αφορά την έντασή τους, τις μορφές τους, την υποτιθεμένη στόχευσή τους και όλο αυτό έχει συνέπειες στο πώς το προσλαμβάνει το ατομικό και το συλλογικό υποκείμενο. Εδώ να θυμηθώ την 5η Μαΐου του 2010 με τo περιστατικό στη Marfin, το οποίο ήταν μία ακραία μορφή βίας, προκάλεσε έντονη ηθική αποστροφή και το οποίο πάγωσε τις υγιείς αντιδράσεις απέναντι στις μεθοδεύσεις και τα μέτρα της εξουσίας. Υπάρχουν, γενικά, πολλά κριτήρια να δει κανείς τη βία, την ηθική της, την αποτελεσματικότητα της, αν είναι σύμπτωμα κοινωνικής παθογένειας, αν είναι δείγμα ψυχολογικής ιδιαιτερότητας του δράστη. Υπάρχουν πολλά κριτήρια για να αξιολογήσουμε και να δεχθούμε ένα φαινόμενο βίας.
Αρκετοί συμπολίτες μας, υποστηρίζουν τη βία ως μία μορφή εξόδου από την κρίση και ανατροπής του πολιτικού κατεστημένου. Μπορούμε να βγούμε από την κρίση μέσω της βίας ή χρειάζεται μία πιο ηθική μορφής βίας;
θα απαντήσω μέσω του Camus, ο οποίος μιλάει για τον αναπόφευκτο και αδικαιολόγητο χαρακτήρα της βίας. Η βία είναι μία δικαιολογημένη αντίδραση των απελπισμένων, ουσιαστικά όμως όποιος την επιλέγει λερώνει την ψυχή του γιατί γίνεται ένα με τον θύτη προσπαθώντας να εφαρμόσει βία για να απελευθερώσει τον άνθρωπο.
Δηλαδή, γενικότερα υιοθετούμε τη λαϊκή φράση "καταδικάζουμε τη βία από όπου και να προέρχεται";
Αυτή η φράση λέγεται κυρίως από κανονιστικές ομάδες και κυρίως είναι ένα μότο της εξουσίας. Το σκεπτικό είναι το ίδιο με τη ρήση του Τάκιτου που ανέφερα πριν. Οι περιπτώσεις απελευθερωτικών κινημάτων όπως του Τσε Γκεβάρα ή του Κολοκοτρώνη δεν καταδίκαζαν τη βία από όπου και αν προερχόταν. Ουσιαστικά το πιο ενδιαφέρον από την πλευρά της κοινωνικής ψυχολογίας είναι να μελετήσουμε με θεωρητικά και μεθοδολογικά τεκμηριωμένο τρόπο, όλο αυτό το δυναμικό των αντιφατικών και συγκρουόμενων σηματοδοτήσεων που δίνει ο άνθρωπος στη βία: είτε στη διεκδικητική της πλευρά, με την ακραία έκφραση της τρομοκρατίας που στόχο έχει να καταλύσει την τρομοκρατία και να φέρει κάτι άλλο, είτε από την πλευρά της κρατικής βίας. Διότι πολλές φορές, ιδιαίτερα τελευταία, η βία που ασκεί το ίδιο το κράτος στο όνομα του λαού, είναι ακραία και ανεξέλεγκτη και έχουμε δει πράγματα υπό τη μορφή προληπτικής βίας όπως στο Σύνταγμα όπου ο στόχος ήταν να μην εμφανιστεί η εικόνα της γεμάτης πλατείας και η δυναμική του διαμαρτυρόμενου πλήθους.
Αυτή η προληπτική βία, μας πάει πάλι στο ζήτημα της καταστραμμένης σχέσης κράτους πολίτη, όπου το κράτος αντιμετωπίζει τον πολίτη χειριστικά. Από την άλλη πλευρά όμως το πλήθος αν συγκροτήσει μία ταυτότητα και διαμαρτυρηθεί, πρέπει κάπως να αντιδράσει και αυτή τη δύναμη της εικόνας του πλήθους είναι καταλυτική, κάτι που το είδαμε και στις διαδηλώσεις της αραβικής άνοιξης.
Παρατηρείται το φαινόμενο της αύξησης των ποσοστών των ακροδεξιών κομμάτων στην Ευρώπη αλλά και στη χώρα μας, παρατάξεις που ενώ χαρακτηρίζεται ότι υιοθετούν τη βία, πολλοί συνάνθρωποί μας και κυρίως νέοι στρέφονται σε αυτά. Ποια είναι η εξήγηση σε αυτό το φαινόμενο;
Αυτά τα ζητήματα προσεγγίζονται μακροκοινωνικά. Σήμερα έχουμε άνοδο του ευρωσκεπτισμού και της ακροδεξιάς στην Ευρώπη γιατί ζούμε πολλές δομικές αναλογίες με τη Βαϊμάρη, με τον μεσοπόλεμο, μία κατάσταση αταξίας που δεν λειτουργούσαν τα αυτονόητα με αποτέλεσμα να πλήττονται εκτεταμένα τμήματα του πληθυσμού σε συμβολικό και υλικό επίπεδο.
Εδώ να υπενθυμίσω την πολύ σημαντική για την περίσταση θεωρία της σχετικής αποστέρησης. Είναι μία θεωρία που μιλάει για το αίσθημα αδικίας που βιώνει υποκειμενικά το άτομο όσον αφορά το τί αισθάνεται, δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα, ότι δικαιούται σε σχέση με το παρελθόν, σε σχέση με αυτό που είναι και σε σχέση με τους άλλους. Η θεωρία έχει δείξει ότι η πολιτική δραστηριοποίηση και η δόμηση κοινωνικών κινημάτων, συγκροτείται όταν υπάρχει έντονο δυναμικό σχετικής αποστέρησης, η αίσθηση δηλαδή που έχουν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού ότι μπαίνουν μπάρες πάνω από κεφάλι τους, ότι το όνειρο της ανοδικής ατομικής κινητικότητας τελείωσε. Αυτό υποστηρίζει η θεωρία αυτή και βλέπουμε ότι η νέα γενιά του σήμερα θα ζήσει χειρότερα από τους πατεράδες της, οπότε αυτό σε ψυχολογικό και κοινωνιολογικό επίπεδο προκαλεί μία αίσθηση μειονεκτικότητας, η οποία ξεκινά από το υλικό επίπεδο και εκτείνεται σ΄αυτό της πολιτικής έκφρασης της εν γένει ψυχοκοινωνικής ανασυγκρότησης. Μέσα από αναλύσεις που έχουμε δει, φαίνεται ότι μεγάλα τμήματα των ψηφοφόρων αυτών των τάσεων ανήκουν στα μικροαστικά στρώματα. Εκεί είναι ένα γόνιμο έδαφος για την αίσθηση μειονεκτικότητας και αποκλεισμού. Επομένως η ένταξη σε αυτά τα κινήματα ή το να τα βλέπει κανείς θετικά είναι η υιοθέτηση μίας «αμυντικοεπιθετικής» στάσης απέναντι στο πολιτικό και στο κοινωνικό πεδίο.
Γιατί δεν μπορεί να περιοριστεί το φαινόμενο της βίας, έστω στην πρακτική του μορφή; Τι μας ωθεί να παραμείνουμε βίαιοι;
Γιατί δεν ξεριζώνονται τα βαθύτερα μακρο-αίτια που την γεννάνε και γιατί η αυτοσυντήρηση η οποία ξεκινά από τη βιολογική και την υλική βάση εκτείνεται τόσο πολλαπλά στη συμβολική. Η σπανιότητα των πόρων είναι από τα ελάχιστα φυσικά δεδομένα, πετρέλαιο δεν υπάρχει απεριόριστο, νερό επίσης, οπότε το ποιος θα κατέχει τι για να ρυθμίσει με συγκριμένους όρους την οπτική απέναντι στην επιβίωσή του, είναι ουσιώδες. Όπως προαναφέραμε έχουν χαθεί, σε πλανητικό επίπεδο οι σταθερές βεβαιότητας που είχαμε και έχουμε αναδυόμενες νέες δυνάμεις στο παγκόσμιο παιχνίδι, χωρίς να υπάρχει πια ανατολή και δύση όπως τις ξέραμε. Επομένως η βία φυσικοποιείται ως νομιμοποιημένος τρόπος μέσα από αυτόν τον ένοπλο ανθρωπισμό. Ο Μπους, λίγες μέρες μετά την 11η Σεπτεμβρίου είπε "όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας". Είναι ο κλασικός διχασμός ενδοομάδα-εξωομάδα ή μια οπτική «έχουμε το δικαίωμα να ασκήσουμε βία όπως κρίνουμε και όσο κρίνουμε εμείς στο όνομα της αυτοπροστασίας μας». Οπότε πώς να ξεριζώσεις τοπικά τη βία όταν τείνει να αναχθεί σε μακρο-συστημική σταθερά;
Βίαιες ταινίες, βιντεοπαιχνίδια, ΜΜΕ, social media κτλ. προβάλλουν βίαια περιστατικά. Μας επηρεάζουν τελικά και αν ναι σε ποιο βαθμό;
Είναι μικτά τα ευρήματα, γιατί όμως να μην αντιστρέψουμε το ερώτημα; Tα βίαια βιντεοπαιχνίδια κτλ. είναι ένα σύμπτωμα της φυσικοποίησης της βίας και της πραγματικής έκτασης και έντασης που έχει στην κοινωνία, την έχουμε οικειοποιηθεί και την δεχόμαστε στον σπίτι μας με όλους τους δυνατούς τρόπους χωρίς να μας τρομάζει όσο θα έπρεπε.
Πώς μπορούμε να αντισταθούμε στη βία που δεχόμαστε ή που μας επηρεάζει;
Mε τη γνώση! Mε τη γνώση και την αυτοσυνείδηση, όχι με την πληροφόρηση. Με τη γνώση πάνω στους μίκρο- και μακρο- παράγοντες που προσδιόρισαν την ιστορία της κοινωνίας μας και την προσωπική μας ιστορία. Eγώ θα έλεγα ότι αυτός είναι και ο πραγματικός ρόλος των ανθρωπιστικών επιστημών και κυρίως της ψυχολογίας, να μας μάθει πραγματικά να έχουμε συνείδηση των όρων που μας καθόρισαν σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο και από εκεί και πέρα μπορούμε να διαλέξουμε τρόπο να βλέπουμε τα πράγματα.
Πόσο εύκολο είναι όμως αυτό για έναν καθημερινό άνθρωπο;
Κατ' αρχάς έχουμε ευθύνη όλοι εμείς οι λεγόμενοι ειδικοί και κυρίως ο τρόπος εφαρμογής της επιστήμης μας. Μία επιστήμη όπως η ψυχολογία πρέπει να είναι πολιτικά συνειδητή και στρατευμένη με την ευρεία έννοια και όχι μία επιστήμη ατομικής αυτοβελτίωσης, μία ψυχολογία της ιδιώτευσης και της ιδιωτίας. Εδώ μιλάμε για μία εξωστρέφεια της επιστήμης μας, να συνεκτιμά και να συνυπολογίζει παραμέτρους και παράγοντες πολλών επιπέδων αποφεύγοντας του -ισμούς, αναγωγισμούς, ψυχολογισμούς και κοινωνιολογισμούς, να προσπαθεί να βλέπει κάθε φορά με συνεπή τρόπο την κανονιστική λειτουργία συγκεκριμένων παραμέτρων ως αιτίες ή μεταβλητές που λειτουργούν σε όλα τα πεδία, σχολικό ή ατομικό ή κοινωνικό κλπ.
Κλείνοντας θα έλεγα ότι η μελέτη πάνω στη βία, στις ποικίλες της μορφές και εκφάνσεις, είναι ευχής έργον να γίνεται με θεωρητικά τεκμηριωμένους όρους, αξιοποιώντας έννοιες με μεγάλη ιστορία στο χώρο μας και πάντα με ένα βλέμμα που δε διστάζει να εγκαλέσει τα ιδεολογικά μας αυτονόητα και να προκαλέσει τις εύπεπτες, τετριμμένες και δημοφιλείς οπτικές.
Επιμέλεια Συνέντευξης: Χάρης Πίσχος, Ψυχολόγος MSc
