Έχουμε μία εύκολη τάση να κολλάμε ταμπέλες σε ανθρώπους και να τους κρίνουμε μέσα από αυτές. Η εκάστοτε βαρύγδουπη ταμπέλα τείνει να αποκρύπτει ή να μειώνει την αξία των υπολοίπων ιδιοτήτων του ατόμου και να περιορίζει την ύπαρξή του σε αυτήν μια ταμπέλα που το περιγράφει.
Γιατί κολλάμε ταμπέλες στους ανθρώπους; Θα συζητήσουμε πιο μετά έναν πιθανό λόγο, πρώτα θέλω να μοιραστώ μαζί σαςμια βιωματική άσκηση για την ρητορική μίσους στην οποία συμμετείχα.
Στην άσκηση ήμασταν 20 άτομα και χωριστήκαμε σε 2 ομάδες. Κάθε άτομο είχε ένα χαρτί στη πλάτη του με μια ιδιότητα. Το άτομο απέναντί μας, αφού διάβαζε την ιδιότητά μας, μας έλεγε τι σκεφτόταν για περίπου 30", τι αισθανόταν αλλά και τι συνήθως πιστεύουν οι άλλοι για άτομα με την ιδιότητα αυτή, χωρίς εμείς να απαντάμε. Σκοπός δεν ήταν να καταλάβουμε ποια ιδιότητα είχαμε κολλημένη στη πλάτη μας αλλά ο καθένας μας να εκφραστεί ελεύθερα. Αφού είχαν μιλήσει όλα τα μέλη της 1ης ομάδας με όλα τα μέλη της 2ης ομάδας συζητήσαμε τι νιώσαμε και τι εκλάβαμε από όσους μας μίλησαν.
Εμένα 4-5/10 άτομα μου είπαν ότι με λυπούνται και ότι είναι κρίμα αυτό που κάνω. Μια κοπέλα μου είπε πως δεν μου δίνει χρήματα όταν με βλέπει να ζητάω. Άλλη είπε ότι φοβάται κάποιες φορές όταν με βλέπει στο δρόμο. Μια άλλη κυρία, αφού μου είπε ότι με λυπάται, μου είπε ότι έχω μια ψυχική αρρώστια. Ένας κύριος μου είπε ότι έχει προοδεύσει η ιατρική και πως υπάρχει ελπίδα.
Τι ιδιότητα νομίζετε ότι είχα; Όσοι απαντήσατε «τοξικομανής» ατυχήσατε. Ήμουν απλά «χρήστης ναρκωτικών». Αυτό σημαίνει ότι δεν ήμουν οπωσδήποτε εθισμένος στα ναρκωτικά, ότι κατά πάσα πιθανότητα δεν ζητιανεύω και ότι μπορεί μια στο τόσο να καπνίζω ένα τσιγάρο ινδικής κάνναβης ή ότι πήγα στο Άμστερνταμ και δοκίμασα ψυχοτρόπα μανιτάρια. Ουσιαστικά εξέλαβαν ως δεδομένο ότι έχω σοβαρό πρόβλημα με τα ναρκωτικά και μου μίλησαν αναλόγως. Περιττό να σας πω ότι δεν ένιωσα καθόλου ωραία. Μάλιστα όταν έμαθα ότι τελικά δεν είχα την ιδιότητα του εθισμένου στα ναρκωτικά ένιωσα ακόμα πιο άσχημα. Ας δούμε όμως την εμπειρία άλλων.
Ένας κύριος αισθάνθηκε λύπη, επιθετικότητα και αίσθηση ότι κάνει κάτι άσχημο. Από τα συμφραζόμενα, νόμιζε ότι είχε την ιδιότητα της ιερόδουλης. Τελικά, είχε την ιδιότητα «Ρωσσίδα χορεύτρια». Ευνόητη η παρεξήγηση αλλά Ρωσσίδα χορεύτρια μπορεί να είναι και μια μπαλαρίνα στα περίφημα Βolshoi ή μια Ρωσσίδα δάσκαλος μπαλέτου σε μια ξακουστή σχολή.
Η πιο ενδιαφέρουσα απάντηση όμως δόθηκε από ένα κύριο ο οποίος εισέπραξε κατά κύριο λόγο λύπη, οίκτο και ένα γενικότερο αίσθημα που μόνο αυτούσιο έχει νόημα να το μεταφέρω: «έχεις κάτι που δεν μπορεί να φύγει ή να βελτιωθεί, κρίμα είναι». Ο κύριος αυτός δεν είχε καταλάβει ποια ιδιότητα είχε. Τελικά είχε την ιδιότητα «ψυχική ασθένεια». Υπέθεσαν ότι ο κύριος βρίσκεται σε ένα αδιέξοδο λόγω της κατάστασης του και του εξέφρασαν τη λύπη τους. Ψυχική ασθένεια όμως μπορεί να είναι και μια ήπια κατάθλιψη ή ένα κλινικό άγχος σε ύφεση. Μπορεί επίσης να είναι μια (σχεδόν) πλήρως ελεγχόμενη κατάσταση η οποία πλέον δεν του προκαλεί προβλήματα αυτή καθ’ εαυτή. Στην έννοια-ομπρέλα «ψυχική ασθένεια» θα μπορούσαν να συγκαταλεχθούν μια σειρά από καταστάσεις οι οποίες δε χρειάζονται τον οίκτο κανενός και δεν αποτελούν αδιέξοδες, αποκλειστικά αρνητικές καταστάσεις.
Ουσιαστικά άλλα διάβασαν και άλλα κατάλαβαν. Πήραν την ταμπέλα με την κυριολεκτική έννοια και κόλλησαν μια δικιά τους «ταμπέλα». Γιατί το κάνανε αυτό; Γιατί το κάνουμε αυτό;
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος λαμβάνει κάθε μέρα αναρίθμητα ερεθίσματα από το περιβάλλον. Κάθε μέρα καλούμαστε να αλληλεπιδράσουμε με διάφορους ανθρώπους, να εκτελέσουμε καθημερινές υποχρεώσεις και να ανταποκριθούμε σεπαλιές και νέες προκλήσεις. Καθημερινώς καλούμαστε να νοηματοδοτήσουμε την πραγματικότητα την οποία βιώνουμε έτσι ώστε να σχεδιάσουμε αναλόγως τις συμπεριφορές μας προκειμένου να αποκομίσουμε όσα περισσότερα γίνεται από αυτή. Όσο πιο γρήγορα λοιπόν νοηματοδοτήσουμε τα διάφορα ερεθίσματα τόσο πιο γρήγορα θα ξέρουμε πως πρέπει να αντιδράσουμε και τόσο καλύτερο θα είναι αυτό για εμάς. Ή τουλάχιστον έτσι νομίζουμε.
Χάριν οικονομίας χρόνου ο άνθρωπος καλείται καταρχάς να κατηγοριοποιήσει τα ερεθίσματα που δέχεται. Δεν γίνεται να διαβάζει εκ νέου τα ερεθίσματα που βλέπει μπροστά του π.χ «ένα ορθογώνιο μεταλλικό αντικείμενο με ρόδες που σταματάει για κάποιο λόγο όταν βλέπει ένα κόκκινο φως». Το σύνολο αυτό ερεθισμάτων έχει κωδικοποιηθεί ως «αυτοκίνητο που ακολουθεί τους κανόνες του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας». Το παράδειγμα μπορεί να φαίνεται απλοϊκό αλλά είναι ενδεικτικό του παραπάνω τρόπου λειτουργίας. Ο άνθρωπος τείνει να κωδικοποιεί τα προσλαμβανόμενα ερεθίσματα και να βγάζει ορισμένα συμπεράσματα με σκοπό να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του. Αυτό αποτελεί συνήθως μια αυτόματη διαδικασία την οποία δεν αντιλαμβανόμαστε εύκολα. Ας δούμε πως αυτό εξηγεί την βιωματική άσκηση που περιέγραψα στην αρχή.
Οι άνθρωποι ήρθαν σε επαφή με ένα ερέθισμα (συγκεκριμένα ένα χαρακτηριστικό) και δια της αυτόματης διαδικασίας που περιεγράφηκε παραπάνω συμπλήρωσαν το υπόλοιπο του «παζλ» σύμφωνα με την εικόνα που έχουν οι ίδιοι για τα άτομα με αυτό το χαρακτηριστικό. Η Ρωσσίδα χορεύτρια ντε και καλά είναι ιερόδουλη, ο χρήστης ναρκωτικών ντε και καλά είναι εθισμένος στα ναρκωτικά και ζητιανεύει στους δρόμους κ.ο.κ. Οι ταμπέλες αυτές δεν είναι απλά άστοχες στη θεωρία και το λέγειν όμως. Παράλληλα, έχουν αξιοσημείωτες επιπτώσεις και σε επίπεδο συμπεριφοράς.
Όλοι οι συμμετέχοντες που αντιμετωπίστηκαν σαν κάτι άλλο από την ιδιότητα που είχαν για τους σκοπούς του παιχνιδιού έλαβαν μια άδικη αντιμετώπιση σχετικά με την ιδιότητα που είχαν στη πραγματικότητα. Και αυτό δεν είναι καινοτομία των 20 αυτών ατόμων. Επίσης αυτό δεν συμβαίνει μονάχα σε αυτές τις συγκεκριμένες έννοιες.
Οι ταμπέλες «φασίστας», «τρελός», «σεξιστής» εκσφενδονίζονται ακατάσχετα. Για παράδειγμα, ούτε είναι φασίστες οι εκατομμύρια ψηφοφόροι του μισητού μας πολιτικού, ούτε είναι τρελός κάποιος που διαφωνεί μαζί μας σε ένα συγκεκριμένο πράγμα, ούτε είναι σεξιστής ένας κύριος που παραχωρεί τον λόγο σε μια κοπέλα λέγοντας «οι κυρίες προηγούνται». Μακάρι να ήταν όλα τόσο απλά. Η εκάστοτε βαρύγδουπη ταμπέλα τείνει να αποκρύπτει ή να μειώνει την αξία των υπολοίπων ιδιοτήτων του ατόμου και να περιορίζει την ύπαρξή του σε αυτήν μια ταμπέλα που το περιγράφει.
Μία ή δύο συμπεριφορές δεν επαρκούν όμως πάντα για να χαρακτηριστεί το άτομο εν τω συνόλω με βάση αυτές τις συμπεριφορές. Ίσα-ίσα σπάνια επαρκούν. Η πραγματικότητα συνήθως είναι πολύ πιο περίπλοκη από αυτό που βιαζόμαστε να συμπεράνουμε όταν πέφτουμε στην παγίδα να μην αναζητήσουμε περισσότερες πληροφορίες ή να εκφράσουμε άποψη χωρίς να έχουμε στη πραγματικότητα γνώσεις για το πραγματευόμενο θέμα. Η αναζήτηση περισσότερων πληροφοριών (π.χ μέσω σφαιρικής και ανεξάρτητης ενημέρωσης) και η απόκτηση γνώσεων (π.χ μέσω μελέτης) για ένα θέμα αποτελούν χρονοβόρες διαδικασίες που δεν φαίνεται να «ταιριάζουν» στους γρήγορους ρυθμούς στους οποίους ζούμε. Ίσως όμως να πρέπει να τα κάνουμε να ταιριάζουν για να έχουμε καλύτερη επαφή με τη πραγματικότητα και πιο αντικειμενική κρίση.
Σημείωση: η παραπάνω διαδικασία δεν αποτελεί τον ένα και μοναδικό τρόπο θέασης/εξήγησης της κακής συνήθειας να βιαζόμαστε να βάζουμε ταμπέλες σε ανθρώπους και καταστάσεις. Αντιθέτως αποτελεί μια πτυχή αυτού του τρόπου σκέψης και δράσης του ανθρώπου ανάμεσα σε άλλες εξίσου σημαντικές.
Η περιγραφείσα βιωματική άσκηση έλαβε χώρα στα πλαίσια του έργου «Σπάσε τα δεσμά του φόβου – Πες όχι στο μίσος: Εκστρατεία ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για τη ρητορική του μίσους».
Συγγραφέας: Νακόπουλος Νίκος, MSc, Ψυχολόγος, Ειδικευόμενος στην Γνωστική Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία
