Η ντοπαμίνη μας κάνει να λαχταράμε βραχυπρόθεσμες απολαύσεις, αλλά ίσως αυτό δεν μας χρειάζεται.
Η ντοπαμίνη είναι ένας νευροδιαβιβαστής που εμπλέκεται στα συστήματα επεξεργασίας ανταμοιβής του εγκεφάλου μας. Όταν κάνετε κάτι που σας προξενεί θετικά συναισθήματα, είναι συνήθως λόγω μιας προσδοκώμενης ή κατακτημένης ανταμοιβής για την οποία μεσολαβεί η ντοπαμίνη. (Τα περισσότερο παθητικά συναισθήματα χαράς ρυθμίζονται περισσότερο από έναν άλλο νευροδιαβιβαστή, τη σεροτονίνη, ενώ τα καλά συναισθήματα που αφορούν άλλους, όπως η αγάπη, ρυθμίζονται πιο έντονα από έναν ακόμη νευροδιαβιβαστή, την ωκυτοκίνη).
Προσδοκώμενη ανταμοιβή
Η προσδοκώμενη ανταμοιβή είναι το καλό συναίσθημα που νιώθετε όταν προχωράτε προς έναν στόχο. Έχετε παρατηρήσει ποτέ ότι μερικές φορές, η αίσθηση ότι πρόκειται να επιτύχετε ένα σημαντικό στόχο είναι πιο συναρπαστική από την αίσθηση που έχετε όταν τον επιτυγχάνετε πραγματικά; Ή μήπως το αίσθημα της ολοκλήρωσης είναι βραχύβιο και προχωράτε γρήγορα στον επόμενο στόχο σας;
Ίσως να αναρωτιέστε αν απλά επιλέξατε λάθος στόχο προς την επιδίωξη της ευτυχίας. Αλλά ίσως όχι. Από εξελικτικής άποψης, ο εγκέφαλός σας έχει κάθε κίνητρο να σας παρακινήσει με καλά συναισθήματα καθώς προχωράτε προς τον στόχο σας, αλλά μικρό κίνητρο για να συνεχίσει να σας ανταμείβει με χημικές ουσίες που προκαλούν ευτυχία μόλις τον επιτύχετε. Η προσδοκώμενη ανταμοιβή για έναν άλλο νέο στόχο είναι πιο συναρπαστική, αν το δούμε από την οπτική γωνία της ντοπαμίνης.
Καταναλωτική Ανταμοιβή
Αυτό, πάλι, δεν σημαίνει ότι το να πετύχεις κάτι δεν είναι ποτέ καλό. Αντίθετα, ο εγκέφαλός μας μας ανταμείβει και με ντοπαμίνη όταν βιώνουμε κάτι καλό. Αυτός είναι και λόγος για τον οποίο τα φαγητά που σας αρέσουν έχουν καλή γεύση, για παράδειγμα. Αλλά η ανταμοιβή είναι βραχύβια. Μόλις καταναλώσετε και παραδώσετε στον εγκέφαλό σας την ενέργεια που επιθυμεί, τι άλλο κίνητρο έχει για να σας κρατήσει ευτυχισμένους;
Η Ανν Λίμπκε, συγγραφέας του Dopamine Nation και καθηγήτρια Ιατρικής Εθισμού στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, περιγράφει πώς αυτή η καταναλωτική ανταμοιβή είναι ακριβώς αυτό που μπορεί να οδηγήσει στο «σύνδρομο πατατάκι-καναπέ». Εάν απλά ξαπλώνετε στον καναπέ για κάποια ώρα, πιθανότατα αισθάνεστε λίγο-πολύ ουδέτερα. Αλλά τα λίγα δευτερόλεπτα που μασάτε ένα πατατάκι, λαμβάνετε μια ξαφνική, έντονη δόση ντοπαμίνης καταναλωτικής ανταμοιβής.
Δεν πρόκειται μόνο για την κορύφωση. Η μελλοντική ανταμοιβή της ντοπαμίνης εξαρτάται από την προηγούμενη ανταμοιβή της ντοπαμίνης, διότι το νευρικό μας σύστημα έλαβε το προηγούμενο ερέθισμα και τώρα θέλει περισσότερο από αυτό. Αυτό οδηγεί όχι μόνο σε μειωμένες δόσεις ντοπαμίνης (άρα και του αισθήματος ευχαρίστησης) από το ίδιο επαναλαμβανόμενο ερέθισμα, όσο και σε απότομη μείωση της εάν χάσετε ξαφνικά την πρόσβαση σε αυτό το ερέθισμα ανταμοιβής.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το συγκεκριμένο σύνδρομο μπορεί να διατηρηθεί ακόμα και όταν δεν πεινάτε πλέον. Οι πρώτες μπουκιές ανεβάζουν τη διάθεσή σας λίγο πάνω από το ουδέτερο και μόλις ο εγκέφαλός σας συνηθίσει στο μίνι-υψηλό επίπεδο, η βουτιά ντοπαμίνης που επιστρέφει στο ουδέτερο επίπεδο ερμηνεύεται ως λαχτάρα για περισσότερο.
Τοξικοεξάρτηση
Τα πράγματα γίνονται πιο ολέθρια όταν μιλάμε για μορφές καταναλωτικής ανταμοιβής που καταλαμβάνουν ολοκληρωτικά το σύστημα ευχαρίστησης του εγκεφάλου μας: τα ναρκωτικά.
Τα οπιοειδή, για παράδειγμα, σχηματίζουν εξαιρετικά ισχυρούς δεσμούς με ανασταλτικούς νευρώνες, εμποδίζοντας την πυροδότηση που κανονικά στέλνει σήμα στον εγκέφαλό μας να σταματήσει να παράγει ντοπαμίνη. Κατακλυζόμαστε από πολύ πιο θετικά συναισθήματα από ό, τι θα ήταν ποτέ φυσικό - θυμηθείτε, η ντοπαμίνη προορίζεται να τελειοποιηθεί, έτσι ώστε να σας ανταμείψει ακριβώς στο σωστό ποσοστό που θα σας κρατήσει στην επιδίωξη του στόχου σας.
Τα ναρκωτικά δεν είναι πρόβλημα επειδή κάνουν τους ανθρώπους να αισθάνονται καλά. Τα ναρκωτικά είναι ένα πρόβλημα όταν προκαλούν εθισμό, περιορίζοντας τις πηγές ντοπαμίνης μας προς μια συμπεριφορά αποδόμησης (δηλαδή τη χρήση ναρκωτικών) και συνεπώς διαταράσσοντας το κίνητρό μας να απολαμβάνουμε τις φυσιολογικές απολαύσεις της ζωής.
Διαβάστε σχετικά: Ντοπαμίνη: ο νευροδιαβιβαστής που έχει κερδίσει μία «μυθική» θέση στον εγκέφαλο
Συμπεριφορικές ανταμοιβές ντοπαμίνης
Ακριβώς όπως ο εγκέφαλός μας δεν εξελίχθηκε για να συμβαδίσει με τις τεράστιες δόσεις ντοπαμίνης που προκαλούνται από τα οπιοειδή, η βιολογική εξέλιξη δεν μας έχει προετοιμάσει για την αφθονία της ευχαρίστησης που υπάρχει στον κόσμο σήμερα. Εξελιχθήκαμε για να λαμβάνουμε δόσεις ευχαρίστησης όταν τρώμε φυσικά ζαχαρούχα τρόφιμα, όπως φρούτα, λόγω του υψηλού ενεργειακού περιεχομένου τους.
Τα φρούτα δεν μπορούν να ανταγωνιστούν την ποσότητα ζάχαρης (και συνεπώς την ανταμοιβή της ντοπαμίνης) των σύγχρονων επεξεργασμένων τροφίμων, όπως η καραμέλα και το παγωτό. Φυσικά, οι ανθυγιεινές λιχουδιές μας κάνουν να νιώθουμε καλύτερα (βραχυπρόθεσμα) καθώς ο εγκέφαλός μας είναι σχεδιασμένος για να μεγιστοποιεί το κίνητρό μας για τροφές πλούσιες σε θερμίδες.
Ομοίως, είναι πολύ πιο ευχάριστο να καθίσετε και να παίξετε ένα παιχνίδι στο τηλέφωνό σας ή να περιηγηθείτε στα κοινωνικά μέσα από ότι να επενδύσετε μεγάλη προσπάθεια σε έναν μακροπρόθεσμο στόχο. Νιώθουμε σαν να πετυχαίνουμε κάτι ουσιαστικό όταν βλέπουμε τους βαθμούς να ανεβαίνουν στο παιχνίδι. Αισθανόμαστε σαν να λαμβάνουμε προσωπική επικύρωση όταν λαμβάνουμε ένα like σε μια ανάρτηση. Γιατί να κοπιάσουμε για λίγη ντοπαμίνη αργότερα, όταν μπορούμε να έχουμε πολύ περισσότερη τώρα;
Επαναφορά ντοπαμίνης
Δεν είναι κακό που έχουμε εξελιχθεί ώστε να κυνηγάμε τις μεγαλύτερες πηγές ντοπαμίνης στη ζωή μας. Εξελιχθήκαμε με αυτόν τον τρόπο επειδή αυτός ευνοεί την προσαρμογή του είδους μας στο περιβάλλον. Αυτό που δεν είναι ελκυστικό είναι όταν λαμβάνουμε τεχνητά υπερβολικά υψηλά ποσοστά ντοπαμίνης από πράγματα που πραγματικά δεν είναι καλά για εμάς.
Η Λέμπκι υποστηρίζει την άσκηση επαναφοράς ντοπαμίνης στη ζωή μας, για να επιστρέψουμε στη φυσική μας βάση κινήτρων. Για παράδειγμα, εάν κόψετε εντελώς τη ζάχαρη για ένα μήνα, η κατανάλωση ενός κομματιού φρούτου θα σας προκαλούσε ξαφνικά μια μεγάλη αύξηση της καταναλωτικής ανταμοιβής. Αλλά αντίστροφα, αν το μόνο που τρώγατε ήταν π.χ. καραμέλες, συγκριτικά τα φρούτα ίσα που θα είχαν γλυκιά γεύση. Παρόμοια, οι απλές χαρές της ζωής μπορεί να φαίνονται λίγο βαρετές.
Η ντοπαμίνη μας κάνει να λαχταράμε βραχυπρόθεσμες απολαύσεις, αλλά αυτό δεν μας χρειάζεται. Ο περιορισμός, ή ακόμα και τα περιοδικά διαλείμματα πλήρους εξάλειψης από βραχυπρόθεσμες απολαύσεις στη ζωή μας, μπορεί να μας επιτρέψει να νιώσουμε μεγαλύτερη ανταμοιβή από την επιδίωξη μακροπρόθεσμων στόχων.
Αυτή είναι, ουσιαστικά, η νευρολογική βάση για το πώς η εξάσκηση της μακροπρόθεσμης ικανοποίησης μπορεί να είναι το κλειδί για την ευτυχία.
Απόδοση: Κατερίνα Κακουλάκη, Σχολική/Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Επιμέλεια: PsychologyNow.gr
Πηγή
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
