Πολλοί από εμάς είναι εξοικειωμένοι με το διάσημο πίνακα του Edvard Munch "The Scream" (η κραυγή), αλλά λίγοι γνωρίζουν τις λεπτομέρειες της ζωής του καλλιτέχνη και την έμπνευση του για αυτό το υποβλητικό έργο τέχνης.
Ο Munch, ένας Νορβηγός καλλιτέχνης που έχει πεθάνει εδώ και 70 περίπου χρόνια, έζησε μια ζωή που ήταν γεμάτη με άγχος και ψευδαισθήσεις. Το αριστούργημα του, το οποίο είναι σήμερα ένα από τα πιο αναγνωρισμένα έργα ζωγραφικής στον κόσμο, επινοήθηκε ένα βράδυ, όταν ο καλλιτέχνης στεκόταν στις άκρες του Oslofjord. Αντί η ζωγραφική να ερχόταν σε αυτόν σαν μια διαφωτιστική και εμπνευσμένη λάμψη, ο Munch έγραψε ότι, «ο ήλιος άρχισε να δύει - ξαφνικά ο ουρανός έγινε σαν το κόκκινο του αίματος. Στάθηκα εκεί τρέμοντας από το άγχος - και ένιωσα μια ατέλειωτη κραυγή να διαπερνάτη φύση».
Σήμερα, οι περισσότεροι ιστορικοί της τέχνης πιστεύουν ότι αυτός ο πίνακας αντιπροσωπεύει την αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου, από την οποία υπέφερε από Munch σε μεγάλο βαθμό σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, αλλά το συμπεριέλαβε στη ζωή του ως απαραίτητο κίνητρο για την τέχνη του. Στο ημερολόγιό του, κατέγραψε το συναίσθημά του: «ο φόβος για τη ζωή, είναι απαραίτητος για μένα, όπως είναι και η ασθένεια μου. Και οι δύο παράγοντες είναι δυσδιάκριτοι από τον εαυτό μου και η καταστροφή τους, θα καταστρέψει την τέχνη μου».
Η σχέση μεταξύ ιδιοφυίας και τρέλας που βίωσε ο Munch σίγουρα δεν είναι μοναδική για τον καλλιτέχνη. Μέσα από την ιστορία, πολλά μεγάλα δημιουργικά μυαλά έχουν βιώσει μια παρόμοια σχέση μεταξύ ταλέντου και μαρτυρίου.
Ο Βίνσεντ βαν Γκογκ είναι ιδιαίτερα γνωστός για την ψυχική του ασθένεια λόγω του γεγονότος ότι ο ίδιος έκοψε το αυτί του μετά από μία αψιμαχία με τον φίλο του Paul Gauguin και αργότερα έδωσε τέλος στη ζωή του.
Το 1888, σε ένα από τα γράμματά του προς τον αδελφό του Theo, έγραψε:«Δεν μπορώ να περιγράψω τι ακριβώς μου συμβαίνει. Αυτή τη στιγμή αλλά και συνέχεια, υπάρχουν φρικτές κρίσεις άγχους, προφανώς χωρίς αιτία ή διαφορετικά νιώθω ένα αίσθημα κενού και μία κούραση στο κεφάλι ... κατά καιρούς έχω επιθέσεις μελαγχολίας και άθλιων ενοχών».
Η ασθένεια του Βαν Γκογκ, έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην προώθηση της ευρέως διαδεδομένης αντίληψης ότι η ψυχική ασθένεια και η μεγαλοφυία είναι άρρηκτα συνυφασμένες και πως οι καλλιτέχνες είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς σε μια σειρά ψυχικών ασθενειών, όπως η διπολική διαταραχή και η σχιζοφρένεια, οι οποίες οδηγούν τα έντονα συναισθήματα και τα απόκοσμα οράματα που εκφράζονται σε πολλά μεγάλα έργα τέχνης.
Αλλά επειδή η συσχέτιση δεν εγγυάται την αιτιώδη συνάφεια, οι ψυχολόγοι παρενέβησαν για να ερευνήσουν το θέμα σε μεγαλύτερο βάθος. Υπάρχει πράγματι μια σχέση μεταξύ της ψυχικής ασθένειας και της ιδιοφυίας; Η έρευνα δείχνει ότι τελικά αυτή η δημοφιλής παραδοχή μπορεί στην πραγματικότητα να έχει κάποια αξία.
Στη σκιά της δημιουργικότητας
Οι ψυχολόγοι ξεκίνησαν να μελετούν την πιθανή σχέση μεταξύ της δημιουργίας στην τέχνη και της ψυχικής ασθένειας δεκαετίες πριν, ξεκινώντας με την εξέταση πολλών επιφανών καλλιτεχνών στη λογοτεχνία και τις τέχνες. Αυτές οι προκαταρκτικές ερευνητικές προσπάθειες σύντομα απεκάλυψαν ότι, η δημιουργικότητα και οι διαταραχές της διάθεσης ήταν πολύ κοντά, δείχνοντας ότι ο Κάρολος Ντίκενς, ο Τένεσι Ουίλιαμς, ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ, ο Λέων Τολστόι, η Βιρτζίνια Γουλφ και ο Ευγένιος Ο’ Νηλ, πιθανότατα έπασχαν από κλινική κατάθλιψη. Ομοίως, η Σύλβια Πλαθ, μία από τις μεγαλύτερες ποιήτριες στην ιστορία, αφαίρεσε τη ζωή της βάζοντας το κεφάλι της μέσα στο φούρνο και ο μεγάλος Αμερικανός καλλιτέχνης Jason Pollock, θεράπευε τη μείζονα κατάθλιψή του μέσω του αλκοόλ.Το έργο του Πόλοκ αντανακλά συχνά αυτή την εσωτερική αναταραχή, όπως το διαστρεβλωμένοέργο του "Περιτομή".
Οι μελέτες αυτές βέβαια, στηρίχθηκαν σε απλά ανεπίσημα στοιχεία και στη δειγματοληψία μιας μικρής ομάδας με υψηλές επιδόσεις και μπορεί να υποστηριχθεί, βέβαια, από το γεγονός ότι οι ασυνήθιστα υψηλές επιδόσεις σε πολλούς τομείς έχουν συχνά αφετηρία εσωτερικές αναταραχές και συγκρούσεις.
Προκειμένου να αποδειχθεί η σχέση μεταξύ τρέλας και ιδιοφυίας, οι μελέτες έπρεπε να γίνουν ευρύτερες και πιο λεπτομερείς. Για το σκοπό αυτό, ο Σίμον Σικάγια, επικεφαλής μιας ομάδας ερευνητών στο Ινστιτούτο Καρολίνσκα της Σουηδίας, επεξεργάστηκε ένα μεγάλο μητρώο ψυχιατρικών ασθενών, έτσι ώστε να μπορέσουν να παρακολουθήσουν σχεδόν 1.200.000 Σουηδούς που πάσχουν από ένα ευρύ φάσμα των ψυχικών ασθενειών.
Τα αποτελέσματα, πράγματι,δείχνουν ότι υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ ψυχικής ασθένειας και δημιουργικότητας, που δεν μπορούν να εξηγηθούν ως απλή σύμπτωση. Οι πάσης φύσεως δημιουργικοί άνθρωποι, χορευτές, φωτογράφοι και συγγραφείς, είχαν 8% περισσότερες πιθανότητες να διαγνωσθούν με διπολική διαταραχή. Οι συγγραφείς πραγματικά είχαν χειρότερη πρόβλεψη από τους εικαστικούς καλλιτέχνες, με ένα εντυπωσιακό ποσοστό 121% που τους δείχνει πιο επιρρεπείς προς την κατάσταση αυτή. Οι συγγραφείς είχαν επίσης δύο φορές περισσότερες πιθανότητες να αυτοκτονήσουν από το γενικό πληθυσμό. Η σχιζοφρένεια, η διπολική διαταραχή, η ανορεξία και ο αυτισμός βρέθηκαν όλες να εμφανίζονται πιο συχνά στις οικογένειες των δημιουργικών τύπων, καταδεικνύοντας έτσι την επίδραση της κληρονομικότητας, τόσο στη δημιουργικότητα όσο και στην ψυχική ασθένεια.
Ο Κέρι Ζάμπολτς, ψυχίατρος στο Πανεπιστήμιο Semmelweis στην Ουγγαρία, έχει διερευνήσει αυτό το γενετικό σύνδεσμο σε βάθος. Σε μια πειραματική δοκιμασία σε 128 ανθρώπους που συσχέτισε την αξιολόγηση της δημιουργικότητας και, στη συνέχεια, την εξέταση αίματος, παρατήρησε ότι όσοι ήταν πιο δημιουργικοί, κουβαλούσαν επίσης ένα γονίδιο που σχετίζεται με σοβαρές ψυχικές διαταραχές.
Η μέθοδος κάτω από την ψυχική ασθένεια
Έτσι, ενώ γνωρίζουμε ότι υπάρχει μια συσχέτιση μεταξύ ψυχικής ασθένειας και δημιουργικής ιδιοφυίας, αναζητούμε τους μηχανισμούς που αποτελούν τη βάση αυτής της σχέσης. Οι ψυχολόγοι σήμερα εξακολουθούν να ερευνούν το θέμα, αλλά το Σεπτέμβριο του 2013 ονευροεπιστήμονας Ανδρέας Φίνκ και οι συνεργάτες του στο Πανεπιστήμιο του Γκρατς στην Αυστρία, πραγματοποίησαν μία ενδιαφέρουσα πρόοδο.
Η μελέτη τους, η οποία συνέκρινε τους εγκεφάλους των δημιουργικών ανθρώπων και των ανθρώπων που ζουν με σχιζοτυπική διαταραχή (μια λιγότερο σοβαρή εκδήλωση από τις βασικές νοητικές εκπτώσεις που αποτελούν τη βάση της σχιζοφρένειας), διαπίστωσαν ότι εκείνοι με υψηλά επίπεδα σχιζοτυπικής διαταραχής και εκείνοι που σκόραραν υψηλότερα στην πρωτοτυπία, μοιράζονται παρόμοια δραστηριότητα του εγκεφάλου. Αξίζει να σημειωθεί ότι, το δεξί προσφηνοειδές λόβιο (ένα μέρος του εγκεφάλου που εμπλέκεται στην προσοχή και την εστίαση) ήταν ιδιαίτερα ενεργοποιημένο κατά τη διάρκεια της γέννησης νέων ιδεών. Με απλά λόγια, αυτό σημαίνει ότι οι εγκέφαλοι αυτών των δημιουργικών ατόμων με υψηλά επίπεδα σχιζοτυπικής διαταραχής, απορροφούν πολύ περισσότερες πληροφορίες και έχουν εγκεφάλους που αρνούνται να φιλτράρουν ξένα στοιχεία.
«Φαίνεται ότι το κλειδί για τη δημιουργική νόηση ανοίγει την πόρτα του εγκεφάλου και αφήνει να εισαχθούν όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες ... Επειδή ποτέ δεν ξέρεις: μερικές φορές οι πιο παράξενοι συσχετισμοί μπορούν να μετατραπούν στις πιο παραγωγικές δημιουργικές ιδέες» υποστηρίζουν οι ερευνητές.
Ωστόσο, δεν υποφέρουν όλοι οι δημιουργικοί άνθρωποι από αυτή την προδιάθεση για ψυχικά νοσήματα.Ο Σικάγια αναφέρει ότι, περιέργως, οι χορευτές, οι σκηνοθέτες και οι εικαστικοί καλλιτέχνες έχουν χαμηλότερη συχνότητα εμφάνισης ψυχικών ασθενειών από ό,τι στο γενικό πληθυσμό. Και, φυσικά, οι βαθμίδες των ψυχικών ασθενειών μεταξύ των δημιουργικών ανθρώπων επίσης διαφέρουν σημαντικά από άτομο σε άτομο. Ενώ πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες πράγματι «υποφέρουν για την τέχνη τους», δεν σημαίνει ότι όποιος είναι καλλιτεχνικά προικισμένος, είναι καταδικασμένος σε μια ζωή παρόμοια με του Βαν Γκογκ.
Πηγή: Scientific American
