Το Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων (Ι.Ψ.Υ.Π.Ε.) είναι ο παλαιότερος φορέας του μη κερδοσκοπικού τομέα ο οποίος παρέχει υπηρεσίες ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας σε ενήλικες, εφήβους και παιδιά στην Ελλάδα. Θέλοντας να προβάλουμε το έργο αξιόπιστων φορέων ψυχικής υγείας μέσα από το psychologynow.gr, βρεθήκαμε με επιστημονική ομάδα του ΙΨΥΠΕ και είχαμε μία πολύ όμορφη συζήτηση σχετικά με την ιστορία, τις δράσεις, το μέλλον του ΙΨΥΠΕ αλλά και την κατάσταση των φορέων και της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα.
1. Θα θέλαμε να μας κάνετε μία εισαγωγή γνωριμίας για το Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων (Ι.Ψ.Υ.Π.Ε.).
Αλέξανδρος Λούντζης (Κοιν. Ανθρωπολόγος, Νομικός): Το Ι.Ψ.Υ.Π.Ε. είναι ένα μη κερδοσκοπικό επιστημονικό σωματείο. Από το 1995 που ιδρύθηκε εργάζεται με την κοινότητα και για την κοινότητα και είναι αυτοχρηματοδοτούμενο. Ο καθηγητής Π. Σακελλαρόπουλος, ιδρυτής και επιστημονικός υπεύθυνος του φορέα, είχε διαβλέψει την επερχόμενη κατάσταση του συστήματος υγείας και εν γένει των υπηρεσιών του κοινωνικού κράτους και είχε φροντίσει από τότε να δημιουργήσει μία πιλοτική δομή ψυχικής υγείας ψυχοδυναμικού προσανατολισμού, υψηλής ποιότητας και μέγιστης δυνατής προσβασιμότητας στον πληθυσμό. Ο βασικός του στόχος ήταν να φτιαχτεί ένας πρότυπος κλινικός οργανισμός για παροχή υπηρεσιών ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας, ανοιχτός σε όλα τα μέλη της κοινότητας, ο οποίος ταυτόχρονα να παρέχει εκπαίδευση και εμπειρία σε νέους επαγγελματίες χωρίς να εξαρτάται από τις ασυνέχειες της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Η υψηλή ποιότητα των υπηρεσιών αντανακλάται τόσο στην υψηλή εξειδίκευση των συνεργατών όσο και στη βασική ομογενοποιό ουσία της δουλειάς του Ινστιτούτου η οποία δεν είναι άλλη από το ψυχαναλυτικό πρίσμα, μια έννοια την οποία εισήγαγε στα ελληνικά δεδομένα ο ίδιος ο καθηγητής Σακελλαρόπουλος. Στα πλαίσια μιας κοινοτικής δομής που οφείλει να απαντά και να υποδέχεται κάθε αίτημα της κοινότητας, δεν μπορούμε να μιλάμε για αμιγώς ψυχαναλυτική εργασία, αλλά για έναν τρόπο αντίληψης και κλινικής παρέμβασης των συνεργατών του Ινστιτούτου, όλων των ειδικοτήτων της ψυχικής υγείας, μέσω της ψυχαναλυτικής οπτικής και βασισμένες σε μία συγκεκριμένη εκπαιδευτική διαδικασία. Η παραπάνω φιλοσοφία ακολουθείται για τη συνολική στελέχωση του Ινστιτούτου, από τους ειδικούς ψυχικής υγείας μέχρι και τη γραμματεία, με τις ευνόητες διαφοροποιήσεις ανά ειδικότητα και ρόλο.
2. Ποιος είναι ο βασικός πυλώνας λειτουργίας του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Εφήβων (Ι.Ψ.Υ.Π.Ε.);
Αθηνά Φραγκούλη (Λογοπεδικός Ph.D.): Ο κύριος πυλώνας είναι η Κοινωνική Ψυχιατρική, από αυτή τη βασική θεωρητική αναφορά και μεθοδολογία αντλούμε το πλαίσιο συνύπαρξης και συνεργασίας διαφόρων μορφών κοινοτικής ψυχιατρικής. Από τη στιγμή που πιστεύαμε και πιστεύουμε ότι η θεραπεία μπορεί να γίνει και εκτός τειχών και ιδρυμάτων, οφείλουμε να υποστηρίξουμε την Κοινωνική Ψυχιατρική ως τη βασική προσέγγιση η οποία υπηρετεί τον γενικό πληθυσμό χωρίς να είναι αποκλειστικά εστιασμένη στους ανθρώπους που αντιμετωπίζουν μείζονα ψυχιατρικά προβλήματα, αλλά και στις ελάσσονες διαταραχές όλου του πληθυσμού.
3. Τι είναι η Κοινωνική Ψυχιατρική και γιατί επιλέχθηκε ως κύριος πυλώνας του Ι.Ψ.Υ.Π.Ε.;
Κώστας Παπακωνσταντίνου (Ψυχίατρος-Ψυχαναλυτής) Η Κοινωνική Ψυχιατρική, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ουσιαστικά η σύζευξη των εννοιών της ψυχιατρικής και του κοινωνικού: Μία πολυδιάστατη προσέγγιση των ψυχολογικών παρεμβάσεων λαμβάνοντας μεθοδικά υπόψη όχι μόνο τις ανάγκες κάθε ατόμου αλλά και τις ανάγκες των κοινωνικών ομάδων. Μια προσέγγιση η οποία έχει αρχίσει πλέον να κερδίζει έδαφος, υποχρεωτικά, λόγω της οικονομικής κρίσης, μόνο που τώρα γίνεται με δυσμενείς όρους και χωρίς να υπάρχει πάντοτε η αρμόζουσα μεθοδολογία και εκπαίδευση. Αυτή η προσέγγιση δίνει τη δυνατότητα στις ψυχολογικές παρεμβάσεις να ξεκινούν μεν από το άτομο μεν, αλλά να επεκτείνονται στην οικογένεια και στη συνέχεια σε κοινωνικές ομάδες με κοινά χαρακτηριστικά.
4. Ποιά είναι η φιλοσοφία λειτουργίας του ΙΨΥΠΕ;
Α.Λ.: Ο κύριος Σακελλαρόπουλος, συνήθιζε να επαναλαμβάνει κάτι που του είχαν πεί παλαιότερα: ότι πήρε τη ψυχανάλυση από το Κολωνάκι και τη πήγε στις πεδιάδες, στα χωράφια της Φωκίδας και στα βουνά της Φωκίδας. Του έκανε μεγάλο δώρο αυτός ή αυτή που του το είπε γιατί αυτό ήταν η λεκτικοποίηση των αρχικών του προθέσεων. Ο κος Σακελλαρόπουλος το έλεγε από το 1995,ότι θα φτάναμε σε μια εποχή όταν η ψυχική υγεία θα ήταν περισσότερο νομικο-θεσμικός τρόπος λειτουργίας, ένταξης στις παροχές και οι υπηρεσίες που παρέχονται ακόμη και από το κράτος θα είναι πιλοτικής μορφής και όσον αφορά τον τρόπο οικονομικής επιβίωσης.
Σε καμία περίπτωση όμως ούτε ο ίδιος ούτε εμείς που εργαζόμαστε εδώ δεν θέλουμε να εργαζόμαστε και να πληρωνόμαστε από τους θεραπευόμενους. Θα προτιμούσαμε να είμαστε ένα κέντρο ψυχικής υγείας χωρίς δεκάμηνες λίστες αναμονής, να παρέχουμε τις ίδιες υπηρεσίες που παρέχουμε στους λογοθεραπευτές και στο ιατροπαιδαγωγικό και στη Ψ.Π.Σ.Α ανηλίκων, να κρατάμε τις συνεδρίες 35 λεπτά, να δουλεύουμε τα πρωτόκολλα που δουλεύουμε και οι θεραπευόμενοι μας να πληρώνουν μέσα από τη δημόσια ασφάλιση τους. Θα είμασταν πολύ καλύτερα, όντως, και φιλοδοξούμε όταν κοιμόμαστε το βράδυ κάποια στιγμή αυτό να γίνει... αν και δεν το βλέπω να γίνεται γρήγορα.
Οπότε κοιτάζαμε μπροστά σε σχέση με τις εποχές που ήταν τα πράγματα πολύ διαφορετικά, και λέγαμε ότι, αν αυτό δεν γίνει, τουλάχιστον να φτιαχτεί ένας φορέας, ο οποίος να μπορεί να παρέχει υψηλής ποιότητας υπηρεσίες, με κόστος που να είναι προσιτό και οικονομικά και πολιτισμικά σε μια πολύ μεγαλύτερη δεξαμενή του πληθυσμού.
5. Πώς προήλθε η έμπνευση ίδρυσης ενός τέτοιου φορέα από τον κύριο Σακελλαρόπουλο;
Α.Φ.: Επιθυμούσαμε να δημιουργηθεί ένα μοντέλο τύπου Κέντρου Ψυχικής Υγείας, με σταθερή ομάδα θεραπευτών, με εσωτερικά ραντεβού, με την ενσωμάτωση της ψυχιατρικής περίθαλψης στο σπίτι του αρρώστου, η λεγόμενη Ψ.Π.Σ.Α η οποία παρέχει τη δυνατότητα να γίνονται οι επισκέψεις στα σπίτια των αρρώστων και έτσι ο ασθενής να παραμένει στην κοινότητα και να μη χρειάζεται να εισαχθεί στο ψυχιατρείο.
Η μία παράμετρος ήταν αυτή, να είμαστε δηλαδή σε θέση να προσφέρουμε στην κοινότητα της Καλλιθέας αλλά και ευρύτερα, μέσα από επιστημονικούς συνεργάτες εκπαιδευμένους κυρίως στην ψυχοδυναμική ψυχοθεραπευτική προσέγγιση. Μία άλλη παράμετρος ήταν ότι βλέποντας πώς λειτουργεί το Ελληνικό κράτος, γνωρίζαμε πώς κάποια στιγμή θα σταματήσει η χρηματοδότηση των φορέων. Επομένως, ένας από τους στόχους μας ήταν να δημιουργηθεί μία δομή που θα είχε μία πιο ξεκάθαρη θέση με τα ταμεία και όταν το κράτος θα σταματούσε να χρηματοδοτεί τις κινητές μονάδες που ήταν σε απομακρυσμένες περιοχές. Θέλαμε το ΙΨΥΠΕ να έχει τη δυνατότητα να υποστηρίξει τη δουλειά που θα γινόταν σε απόμακρυσμένες περιοχές.
Α.Λ.: Η βασική αιχμή και της διδασκαλίας του Σακελλαρόπουλου στους μαθητές του αλλά και της πεποίθησης των νέων επαγγελματιών, είναι ο τρόπος παρέμβασης στο σπίτι του ασθενούς και η προσπάθεια απόφυγής της ασυλειακής νοσηλείας. Ταυτόχρονα, ο στόχος μας ήταν η παραμονή του ασθενούς στο κοινωνικό, επαγγελματικό και οικογενειακό του περιβάλλον.
6. Ποιές ψυχολογικές, ψυχοθεραπευτικές και ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες παρέχει το ΙΨΥΠΕ;
Α.Λ.: Το ΙΨΥΠΕ έχει ένα διττό ρόλο, της παροχής υπηρεσιών και τον εκπαιδευτικό. Όταν αναφερόμαστε στις υπηρεσίες εννοούμε υπηρεσίες υψηλής ποιότητας αλλά χαμηλού κόστους προς την κοινότητα. Πάντοτε υπήρχε κόστος γιατί το ΙΨΥΠΕ υποστηρίζεται οικονομικά από τους θεραπευόμενους και έτσι αμοίβεται η επιστημονική και διοικητική ομάδα του ινστιτούτου.
Το ΙΨΥΠΕ έχει λειτουργήσει κατά καιρούς, για μία δεκαετία τουλάχιστον, τμήματα παιδιών και εφήβων και σε μικρότερο βαθμότων ανηλίκων και σε άλλους νομούς της Ελλάδος όπως στην Αλεξανδρούπολη, στην Ξάνθη, στην Κομοτηνή, στη Φθιώτιδα, στη Λαμία, στη Φωκίδα και στο νομό Έβρου, με ακριβώς τις ίδιες εκπαιδευτικές και κλινικές προϋποθέσεις. Δυστυχώς όμως συρρικνώθηκαν, μέχρι που ανεστάλη η λειτουργία τους την τελευταία πενταετία λόγω οικονομικής κρίσης.
Κ.Π.: Στο τμήμα ανηλίκων υπάρχειη δυνατότητα και για ατομική ψυχοθεραπεία και για ομαδική ψυχοθεραπεία. Υπάρχουν θεραπευτές, οι οποίοι έχουν εκπαιδευτεί στην ομαδικήψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία. Πρόσφατα μάλιστα ξεκίνησε μια ομάδαψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας και επίσης υπάρχουν ομάδες για ψυχωτικούς ασθενείς.
Α.Λ.: Το τμήμα του πολυδύναμου βρίσκεται εδώ στην Αττική. Σε αυτό περιλαμβάνονται το τμήμα ανηλίκων, το τμήμα παιδιών και εφήβων, η μονάδα ψυχιατρικής περίθαλψης στο σπίτι του ασθενούς, η οποία είναι και η μοναδική αντίστοιχη μονάδα στην Αττική και η βάση της τεχνικής με την οποία δουλεύουν οι κινητές μονάδες.
Βασική υπηρεσία του ΙΨΥΠΕ είναι και ο τρόπος που δουλεύουμε με τις ομάδες.
Οι ομάδες εδώ, ιδίως των τμημάτων παιδιών και εφήβων είναι διεπιστημονικές ομάδες που συνεργάζονται μεταξύ τους – λογοθεραπευτές, λογοπεδικοί, παιδοψυχίατροι, δουλεύουν όλοι μαζί. Η ανάλυση πληροφοριών κάθε περιστατικού αλλά και η ανάλυση των κλινικών παρεμβάσεων, γίνεται από μια διεπιστημονική ομάδα, την οποία διαπερνά όλο το ψυχαναλυτικό πρίσμα και το τελικό θεραπευτικό σχήμα βγαίνει από τη σύμπραξη των διαφορετικών ειδικοτήτων.
Είναι επίσης και το τμήμα κοινωνικόποίησης, το οποίο δουλεύει με ενήλικες θεραπευόμενους, οι οποίοι είχαν ψυχιατρικά προβλήματα, ως επί το πλείστον στο φάσμα της ψύχωσης, το οποίο έχει ένα διττό ρόλο: αφ’ενός ένα ρόλο θεραπευτικό μέσω θεραπειών τέχνης, και αφ’ετέρου ένα ρόλο αμιγώς κοινωνικοποιητικό. Στόχος είναι δηλαδή, να μπορούν οι άνθρωποι, να μη βρίσκονται στο σπίτι τους με τη φαρμακευτική τους αγωγή και να βλέπουν τηλεόραση,αλλά να μπορούν να συμμετέχουν ανάλογα με τις δυνατότητές τους ο καθένας, και όχι ανάλογα με τις ανάγκες τους, στη κοινωνική ζωή. Η ενασχόλησή τους αφοράστα τμήματα επαγγελματικού προσανατολισμού, στις ομάδες μουσικής, σε μία επίσκεψη σε ένα μουσείο ή ακόμη και σε μια συνεντευξη στο ραδιόφωνο.
Το τμήμα κοινωνικοποίησης στηρίζει σταθεράτην προσπάθεια των ανθρώπων αυτών να γίνουν από περιπατητικοί μέχρι την ομαλή ένταξή τους στη κοινότητα, σε βαθμό που η πρόοδος του καθενός τουτο επιτρέπει. Αυτά τα τμήματα, παρ’ ό,τι το τμήμακοινωνικοποίησης είναι περιπατητικό τμήμα, αποτελούν μέρος του ίδιου σταθμού, δηλαδή έχουμε και κοινές ομάδες, έχουμε και κοινά τμηματικά περιστατικά και, εν πάσει περιπτώσει, η φιλοσοφία, η αντίληψη και ο τρόπος δουλειάς είναι κοινός σε όλα τα τμήματα.
7. Αναφέρατε ότι υπάρχει ένας συγκεκριμένος τρόπος εργασίας των συνεργατών του ΙΨΥΠΕ. Πώς γίνεται να συντονίζονται τόσο άρτια όλοι οι εργαζόμενοι; Έχουν εκπαιδευτεί σε μία συγκεκριμένη προσέγγιση, πέρα της βασικής σε ένα ακαδημαϊκό πλαίσιο;
Α.Λ.:Υπάρχει μια πολύ σημαντική πάρακαταθήκη του ΙΨΥΠΕ και αφορά το ψυχαναλυτικό σεμινάριο, το οποίο δίδασκε ο κ. Σακελλαρόπουλος τα τελευταία πολλά χρόνια, συνοδευμένος από τη κα. Λαζαρατου. Το σεμινάριο ήταν ένα ετήσιο σεμινάριο βασικών αρχών της ψυχανάλυσης, το οποίο παρακολουθούσαν επαγγελματίες του χώρου, από ειδικευμένους ψυχιάτρους μέχρι κοινωνικούς επιστήμονες, κυρίως όμως ειδικευόμενοι ψυχίατροι και ψυχολόγοι.
Σε αυτό συμμετείχαν τα πιο επιφανή στελέχη της ψυχαναλυτικής επιστημονικής κοινότητας, από διευθυντές μεγάλων νοσοκομείων μέχρι διδάσκοντες μεγάλων ψυχαναλυτικών εταιριών και το οποίο έβγαλε μια πολύ μεγάλη ομάδα ανθρώπων, τους οποίους μπορεί να συναντήσει κανείς τώρα στις πανεπιστημιακές κλινικές και στις ψυχαναλυτικές εταιρίες.
Αυτό λειτούργησε 17 συναπτά έτη. Πάλι όμως ανεστάλη η λειτουργία του τα τελευταία χρόνια για οικονομικούς λόγους όπως ανεστάλησαν τα περισσότερα εκπαιδευτικά σεμινάρια στην Αθήνα. Υπάρχει μια σοβαρή επεξεργασία του φορέα για την επανενεργοποίηση του σεμιναρίου, ίσως με έναν άλλο τρόπο.
Το ΙΨΥΠΕ βασίζεται στη συνεργασία με επαγγελματίες, ξαναλέω το επαγγελματίες, δηλαδή δεν αυτοσχεδιάζουμε, αλλά συνεργαζόμαστε με επαγγελματιες, οι οποίοι έχουνε και ένα κίνητρο ψυχοδυναμικής εκπαίδευσης, όπως το είπε η κα. Φραγκούλη, χωρίς να αποκλείονται άνθρωποι που έχουνε μια συστημική εκπαίδευση ή μια γνωσιακή, αλλά εν πάσει περιπτώση, να έχουν ένα ενδιαφέρον για την ψυχαναλυτική θεωρία. Η εκπαίδευσή τους και η κατάρτισή τους γίνεται στα πλαίσια της ανάλυσης περιστατικού στις ομάδες και της εσωτερικής εποπτείας που υπάρχει από τον εκάστοτε επιστημονικό υπεύθυνο κάθε τμήματος.
Το δυναμικό της εκπαίδευσης απαρτίζεται από ανθρώπους που συμμετέχουν σε πανεπιστημιακές κλινικές ή είναι παλαιότεροι διδάσκοντες σε εταιρείες μέχρι πολύ νέους συναδέλφους, οι οποίοι έχουν τελειώσει το τμήμα ψυχολογίας ή την ειδικότητα και έχουν κάνει προσωπικά ανάλυση ή προσωπική εκπαίδευση ή κάποια σεμινάρια. Αυτές οι διαφορετικές ταχύτητες επαγγελματιών ομογενοποιούνται από την εκπαίδευση που γίνεται στα πλαίσια της λειτουργίας του φορέα και με την προσωπική προσπάθεια του επιστημονικού υπευθύνου του τμήματος παιδιών και εφήβων, των πιο έμπειρων συναδέλφων ή συνεργατών όπως στο τμήμα λογοθεραπείας που προέρχεται η κα. Φραγκούλη και ούτω καθ’ εξής.
8. Πέραν των συνεργατών του ΙΨΥΠΕ, δύναται να προσέλθει και ένας φοιτητής για εθελοντική ή πρακτική εργασία;
Α.Λ.: Σιγά σιγά αναπτύσσουμε ένα τμήμα πρακτικής άσκησης φοιτητών που έρχονται από τα πανεπιστήμια. Είμαστε όμως επιφυλακτικοί με την πρακτική, διότι αφ’ ενός δεν υπάρχουν πολλοί φορείς τους οποίους να εμπιστεύονται οι διδάσκοντες στα πανεπιστήμια και σε ένα δεύτερο επίπεδο γιατί εμείς έχουμε και μια συγκεκριμένη αντίληψη για το τι εννοούμε πρακτική άσκηση εδώ.
Δηλαδή δεν θα θέλαμε σε καμία περίπτωση να υπάρχουν μέσα στο χώρο μας δέκα άνθρωποι και να κάθονται χωρίς να κάνουν τίποτα και πολλές φορές να μη γνωρίζουν ούτε τα ονόματα των συναδέλφων τους. Επειδή εμείς θέλουμε οι ασκούμενοι να συμμετέχουν στο μέγιστο δυνατό σημείο στη κλινική διαδικασία, μπαίνουν και στα πρώτα ραντεβού, και συμμετέχουν και στις ομάδες. Ο αριθμός που μπορούμε να απορροφήσουμε είναι περιορισμένος διότι ο φορέας μας λειτουργεί με αρκετά πυρετώδεις ρυθμούς καθημερινά. Ήδη για του χρόνου υπάρχει μια σκέψη από το διοικητικό συμβούλιο του ινστιτούτου, το τμήμα πρακτικής άσκησης να οργανωθεί διακριτά και να μπορεί να επιλέγει συγκεκριμένο αριθμό ανθρώπων που θα μπορούν να έρθουν για πρακτική.
9. Αυτοί οι φοιτητές/εθελοντές μπορούν μετά να ακολουθήσουν μία επαγγελματική καριέρα μέσα από το ΙΨΥΠΕ;
Α.Λ.: Μέσα και από την εκπαίδευση στο Ψυχαναλυτικό σεμινάριο, έχουμε βρει επαγγελματίες που έχουν απόρροφηθεί στο ΙΨΥΠΕ σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό.
10. Πώς μπορεί να απευθυνθεί ένας κάτοικος της Αθήνας στο ΙΨΥΠΕ; Ποιά είναι η διαδικασία για να υποδεχθείτε ένα περιστατικό;
Κ.Π.: Κατ’ αρχήν θα πρέπει να πάρει τηλέφωνο ο ίδιος. Εμείς θα απαντήσουμε μέσα σε βδομάδα το πολύ στο αίτημα του και στη συνέχεια θα τον δει κάποιος επαγγελματίας. Υπάρχουν 3-4 επαγγελματίες οι οποίοι βλέπουν τα intake και θα τον δει όσες φορές χρειάζονται για να αξιολογήσει το αίτημα και τη κατάσταση του.
Το περιστατικό θα συζητηθεί στην ομάδα των intake, την οποία συντονίζω εγώ, και θα κριθεί η υπηρεσία που μπορούμε να παρέχουμε σε αυτόν τον άνθρωπο ανάλογα με τη ψυχοπαθολογία του, το προφίλ του, το αίτημα του, την ευαισθησία του και την ψυχολογική σκέψη. Η προσέγγιση έτσι και αλλιώς θα είναι ψυχοδυναμική αλλά θα μπορούσε αυτός ο άνθρωπος για παράδειγμα να είναι ψυχωτικός και να παραπεμφθεί στην ομάδα κοινωνικοποίησης.
Αν κρίνουμε ότι είναι κατάλληλος για ψυχοθεραπεία, μπορεί να ξεκινήσει άμεσα μια ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία ακόμα και με συχνότητα 2 φορές την εβδομάδα ή μια ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία υποστηρικτικού τύπου ή μια συστημική θεραπεία ή κάτι άλλο.
Α.Λ.: Το ΙΨΥΠΕ, καθώς δεν έχει λίστα αναμονής, επειδή εκτός του ότι είναι αυτό-χρηματοδοτούμενο και οι θεραπευόμενοι συμμετέχουν στη ψυχοθεραπεία τους, η είσοδος στη θεραπεία και η εγκαθίδρυση του θεραπευτικού σχήματος γίνεται πάρα πολύ γρήγορα. Από την ώρα του τηλεφωνήματος, δηλαδή και μέσα σε μια βδομάδα βλέπουμε το θεραπευόμενο στο 99.5% των περιπτώσεων. Εντός δύο εβδομάδων ενδέχεται να έχει και τη σταθερή συνεδρία με τον θεραπευτή.
Το ίδιο ισχύει και για το τμήμα παιδιών και εφήβων, που είναι το άλλο τμήμα μαζικής υποδοχής από τη κοινότητα. Στο τμήμα παιδιών και εφήβων, έχουμε μία επικοινωνία δια τηλεφώνου με τους κηδεμόνες των ανηλίκων και μετά πάλι μια διαδικασία screening καθώς και το 1ο ραντεβού με τον επιστημονικό υπεύθυνο του τμήματος. Η διεπιστημονική ομάδα συζητά το αίτημα και καταλήγει στο θεραπευτικό σχήμα το οποίο προτείνεται στην οικογένεια σε πάρα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα.
Α.Φ.: Στο ιατροπαιδαγωγικό τμήμα το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούμε έχει μία ιδιαιτερότητα: η εξέλιξη των παιδιών η οποία είναι ταχεία απαιτεί μια μεγαλύτερη διεπιστημονικότητα, άρα μια μεγαλύτερη ευελιξία στο τρόπο που συνεργάζονται οι ειδικότητες μεταξύ τους για να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες του συγκεκριμένου παιδιού που μπορεί να μην είναι μόνο μια, αλλά αρκετοί τομείς στους οποίους να χρειάζεται δουλειά.
Άρα, υπάρχει ένα πρώτο βήμα, της πολύ συγκεκριμένης αξιολόγησης από τον παιδοψυχίατρο, από το λογοθεραπευτή και από τον εργοθεραπευτή, το περιστατικό μετά συζητιέται στην ομάδα ώστε να δούμε τι μπαίνει σε προτεραιότητα. Στη συνέχεια, γίνεται η συνάντηση με τους γονείς, όπου ενημερώνονται, συζητιέται το θεραπευτικό σχήμα και από εκεί και μετά ξεκινάει η θεραπεία του παιδιού, η οποία όμως δεν μένει μόνο εκεί. Βέβαια το καλό εκεί είναι ότι συμβάλλουν τα ταμεία, οπότε πραγματικά οι γονείς έχουν τη δυνατότητα να έρθουν και να πάρουν την υπηρεσία που θέλουν χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες.
11. Από ποια πλαίσια προέρχονται τα περιστατικά σας; Ποιοί είναι οι φορείς που εμπιστεύονται το ΙΨΥΠΕ;
Κ.Π: Έχουμε παραπομπές από ιδιώτες, από ψυχιατρικά νοσοκομεία και από δημόσιους φορείς.
Α.Φ.: Και αυτο-παραπομπές…
Κ.Π: Και μέσω ίντερνετ από ανθρώπους που είχαν παλιότερα δεχθεί τις υπηρεσίες του ινστιτούτου.
Α.Λ.: Οι παραπομπές από την έναρξη του ινστιτούτου ήταν κατα βάση από την κοινότητα την ίδια. Δηλαδή, η βασική δεξαμενή παραπομπών μας μέχρι τα τελευταία 3 χρόνια ήταν οι ίδιοι οι θεραπευόμενοι, οι οποίοι σύστηναν φίλους, συγγενείς, συναδέλφους και ούτω καθεξής.
Τα τελευταία χρόνια αυτό που έχει αλλάξει είναι ότι υπάρχει πια η διάνυξη του διαδικτύου σε πολύ μεγάλο βαθμό και έτσι έχουμε μια μεγάλη ορατότητα πια και στο διαδίκτυο και προσέρχονται και άνθρωποι οι οποίοι μας βρήκανε στο ίντερνετ. Υπάρχει μια δεύτερη πολύ σταθερή συνθήκη που αφορά σε πρώην συνεργάτες του φορέα. Εκείνοι βρίσκονται τώρα σε θέσεις ευθύνης, από τα μεγάλα δημόσια νοσοκομεία μέχρι τις πανεπιστημιακές κλινικές.
Έχουν περάσει από εδώ άνθρωποι, οι οποίοι είναι πάρα πολύ διακεκριμένοι στη δουλειά τους, είτε τα παλαιότερα χρόνια με το κ. Σακελλαρόπουλο ως υπεύθυνο, είτε πιο πρόσφατα, από το ΓΝΑ μέχρι τον Ευαγγελισμό, από το Αιγινήτειο μέχρι τις ψυχαναλυτικές εταιρείες, μέχρι το Σύλλογο Λογοθεραπευτών, το Σύλλογο Ελλήνων Ψυχολόγων κ.α. Οπότε υπάρχουν και άμεσες παραπομπές από την πανεπιστημιακή κοινότητα.
Η ψυχανάλυση, καλώς ή κακώς, αφορούσε, από τη δεκαετία του ’80 και μετά, ανθρώπους που μπορούσαν καταρχήν να καταλάβουν τι είναι, δηλαδή και κοινωνικά και πολιτισμικά, και ταξικά αν θέλετε, και αισθητικά και θεωρητικά. Αφορούσε ένα συγκεκριμένο μέρος του πληθυσμού που ασκούσε μέρος τη πολιτικής οικονομίας σε ένα κομμάτι της αστικής τάξης. Δεν ήταν προσιτό σε όλα τα στρώματα του πληθυσμού.
Οι άνθρωποι που πήγαν στις κινητές μονάδες της Φωκίδας και παρείχαν υπηρεσίες μέσω αυτής, δεν ξέρανε καλά- καλά ποια είναι η διάκριση μεταξύ ψυχολόγου-ψυχιάτρου ή ψυχολόγου-ψυχοθεραπευτή. Το Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας της Καλλιθέας δουλεύει μεν εντός του λεκανοπεδίου της Αττικής, αλλά έχει πολύ μεγαλύτερη ποικιλομορφία θεραπευόμενων απ’ ό,τι έχει οποιοδήποτε ιατρείο ή γραφείο ψυχολόγου σε όλο το λεκανοπέδιο, και αυτό σας το υπογράφω.
Οι υπεύθυνοι του Ι.Ψ.Υ.Π.Ε.: Αθηνά Φραγκούλη λογοπεδικός ph.D., Αλέξανδρος Λούντζης κοιν. Ανθρωπολόγος-νομικός, Κώστας Παπακωνσταντίνου ψυχίατρος-ψυχαναλυτής
12. Συνηθίζεται τα δύσκολα περιστατικά, για διάφορους λόγους, να παραπέμπονται από τους δημόσιους στους ιδιωτικούς φορείς, τουλάχιστον στο χώρο της σωματικής υγείας. Γίνεται κάτι παρόμοιο και στο χώρο της ψυχικής υγείας;
Α.Λ.: Προφανώς υπάρχουν άμεσες παραπομπές των περιστατικών που δυσκολεύουν τη πανεπιστημιακή κοινότητα, επειδή ο χώρος ψυχικής υγείας είναι ένας χώρος, ο οποίος δουλεύει σε πολύ μεγάλο βαθμό ιδιωτικά, και όπως όλοι γνωρίζουμε, τα ζόρικα περιστατικά, έρχονται στο ΙΨΥΠΕ που μπορεί να τα αντιμετωπίσει καθώς δεν υπάρχουν άλλα πλαίσια που να μπορούν να τα αντιμετωπίσουν με την ίδια επάρκεια. Υπάρχουν περιστατικά, τα οποία όσο καλός θεραπευτής και αν είναι κανείς, είναι τέτοιες οι ανάγκες του, τόσο αυξημένες που είναι σχεδόν αδύνατο να τις αντιμετωπίσει στο ιδιωτικό του ιατρείο.
Τα τελευταία χρόνια οι παραπομπές που έρχονται είναι εκείνες της πολύ αυξημένης επικινδυνότητας. Θεωρητικά από το νόμο οι δημόσιοι φορείς, είτε είναι το κέντρο της Λυκόβρυσης, είτε είναι ο Ευαγγελισμός, είτε είναι το Αιγινήτειο, δεν έχουν το δικαίωμα να τα παραπέμψουν άμεσα. Χρειάζεται να τα παραπέμψουν σε ένα αντίστοιχο δημόσιο φορέα εάν βρίσκεται σε διαθεσιμότητα να μπορεί να υποδεχθεί άμεσα τον ασθενή. Όμως το Κέντρο Ψυχικής Υγείας του Βύρωνα, που κάνει εξαιρετική δουλειά, έχει μεγάλη λίστα αναμονής.
Έχουμε ανθρώπους που είναι από ναύτες στα καράβια μέχρι ανθρώπους που δουλεύουν σε parking, μέχρι ανθρώπους που είναι ηθοποιοί ή δικηγόροι ή βρίσκονται στο καλλιτεχνικό χώρο. Αυτό το είδαμε με ενδιαφέρον να ανοίγει τη περίοδο της οικονομικής κρίσης, δηλαδή επειδή στριμώχτηκαν άνθρωποι με μεγαλύτερο εισόδημα που μάλλον θα πήγαιναν σε ένα ιδιωτικό ιατρείο και για το θέμα της ανωνυμίας, γιατί και εκεί τίθεται ένα μεγάλο θέμα για το taboo της ψυχικής ασθένειας, προτίμησαν με πιο προσιτή τιμή να έρθουν εδώ και να «υποστούν» και αυτό είναι σαφές, την ορατότητά τους στην αίθουσα αναμονής.
13. Μιλάτε για πολλά προβλήματα στο δημόσιο τομέας της ψυχικής υγείας που δυστυχώς έχουν άμεσο αρνητικό αντίκτυπο στον άνθρωπο;
Κ.Π.: Ναι, διότι ο δημόσιος τομέας δεν μπορεί να λειτουργήσει για πολλούς λόγους, υπάρχει μια ασφυξία. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν τεράστιες λίστες αναμονής στα κέντρα ψυχικής υγείας τα οποία, θεωρητικά, θα μπορούσαν να παρέχουν ψυχοθεραπεία. Δημιουργούνται όμως πολλά ερωτήματα που δεν έχουν βρει ως τώρα απάντηση: ποιό είναι το πλαίσιο Κλινικής Ψυχιατρικής σε αυτή τη περίπτωση στην Ελλάδα; Είναι τεράστια τα προβλήματα...
Έχοντας δουλέψει πολλά χρόνια σε δομές ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης τα έχω ζήσει από κοντά. Κατ’ αρχήν για άτομα με σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές, όπως οι ψυχώσεις υπάρχουν αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα ξενώνες, οικοτροφεία, κέντρα ημέρας κ.τ.λ. Την ευθύνη της λειτουργίας τώρα αυτών των δομών την έχουν είτε δημόσιοι φορείς, π.χ ψυχιατρεία, νοσοκομεία κ.τ.λ, είτε Μ.Κ.Ο.
Εδώ και πολλά χρόνια δεν υπήρχε αξιολόγηση των δομών. Πρόσφατα ξεκίνησε τυπικά η αξιολόγηση, των δομών και των παρεμβάσεων που γίνονται για αυτούς τους ασθενείς,η οποία όμως δεν είναι ουσιαστική. Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι τα θεραπευτικά πλαίσια δεν τηρούνται, κυρίως τα χρονικά. Υποτίθεται αυτές είναι δομές βραχείας παραμονής, αλλά ποτέ δεν είναι βραχεία η παραμονή και δεν υπάρχει κανένας προγραμματισμός, καμία πρόβλεψη για τη συνέχεια, τι θα γίνει δηλαδή μετά με αυτούς τους ασθενείς. Όπως δεν υπάρχει και καμία πρόβλεψη για την επαγγελματική ένταξη των ασθενών με σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές. Αυτό είναι ένα πολύ μεγάλο θέμα.
Ένα σοβαρό πρόβλημα επίσης είναι ότι δομές υπάρχουν κυρίως σε μεγάλες πόλεις, όπως η Αθήνα. Στην επαρχία και κυρίως στις νησιώτικες περιοχές της Ελλάδας υπάρχει τεράστιο πρόβλημα. Εκεί ουσιαστικά υπάρχουν νησιά, ακόμα και μεγάλα νησιά,όπως είναι η Κως για παράδειγμα, όπου υπάρχει παντελής απουσία δημόσιων ψυχιατρικών υπηρεσιών. Και βέβαια υπάρχει και αδυναμία κάλυψης, κάτι το οποίο μας αφορά πάρα πολύ και εμάς σαν τομέας, που δουλεύουμε ψυχαναλυτικά με τους ασθενείς, δηλαδή δεν υπάρχουν ειδικές υπηρεσίες για κάλυψη περιστατικών με διαταραχές προσωπικότητας που προϋποθέτουν ειδική εκπαίδευση του προσωπικού. Υπάρχει βέβαια ένα τμήμα στο Αιγινήτειο, το τμήμα διαταραχών προσωπικότητας που έχει και εκεί τεράστιες λίστες αναμονής και που στην ουσία είναι ένα τμήμα για να καλύπτει όλη τη χώρα.
14. Είναι τρομερό ένας άνθρωπος με ψυχική ασθένεια να βρίσκεται σε λίστα αναμονής για τόσους πολλούς μήνες
Α.Λ.: Για τους νευρωτικούς ασθενείς και για τους οριακούς ισχύει αυτό που λέτε. Δεν ξέρω αν οι ψυχωτικοί ασθενείς, με το χέρι στη καρδιά, είναι καλύτερο να πάνε σε δημόσιο ψυχιατρείο ή σε ιδιωτικές κλινικές που υπάρχουν αυτή τη στιγμή. Υπάρχουν κλινικές, οι οποίες δουλεύουν αξιοπρεπώς, υπάρχουν πολλές όμως που δεν δουλεύουν αξιοπρεπώς. Το δίκτυο δεν είναι ένας τρόπος προσέγγισης της ψυχικής ασθένειας, είναι ικανή και αναγκαία συνθήκη να μιλάμε για αξιοπρεπή διαβίωση.
Α.Φ.: Εγώ κάτι άλλο που ήθελα να προσθέσω, στη προβληματική για την κρίση, είναι ότι ακριβώς φάνηκε το πόσο δεν ήτανε απόλυτα σωστή η προτεραιότητα που έβαλαν στη ψυχιατρική μεταρρύθμιση, από το ’84 και μετά, που την έβαλαν στον τριτογενή τομέα. Προτεραιότητα ήταν να κλείσουν τα ψυχιατρεία και δεν δώσαμε καθόλου βάση στη πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας.
Όποτε έρχεται μια οικονομική κρίση, που, ενόσω κλείνουν τα ψυχιατρεία και υπάρχουν υποδομές και δομές για να υποδεχθούνε αυτούς τους ανθρώπους, εμφανίζεται το πόσο λίγες είναι οι δομές που εξυπηρετούν το πρωτογενές και το δευτερογενές. Άρα ο πληθυσμός, ο οποίος έχει πραγματικά ανάγκη υποστήριξης, δεν εξυπηρετείται. Είναι ελάχιστες πια οι μονάδες των Κέντρων Ψυχικής Υγείας. Ευτυχώς υπάρχουν οι κεντρικές μονάδες, οι οποίες όμως δεν επαρκούν, και σχεδόν ελάχιστα τα δημόσια ιατροπαιδαγωγικά.
Αυτά που λειτουργούν βρίσκονται στον ιδιωτικό τομέα, και θα πρέπει το κέντρο που λειτουργεί να δει πώς θα λειτουργήσει με τα ταμεία. Βλέπουμε ότι την κρίση που περνάει ο ΕΟΠΥ, το ΙΚΑ και όλα τα ταμεία, πέφτουν εις βάρος των περιπτώσεων που θα έπρεπε να εξυπηρετηθούν. Αυτό λοιπόν έχει αναδειχθεί, και για αυτό λένε επίσης ότι τα δίκτυα αλληλεγγύης που έχουν δημιουργηθεί, κρατούν ένα πολύ μεγάλο βάρος αυτού του τύπου απαντητικότητας στις ανάγκες του πληθυσμού. Για αυτό έρχονται σε εμάς, και όταν λέω εμάς, εννοώ σε όλους τους ανθρώπους που δουλεύουν στην ψυχική υγεία, για να ζητήσουνε πια όχι μονάχα εξυπηρέτηση στο πληθυσμό, αλλά για να πάρουν και οι ίδιοι μια υποστήριξη για να τα βγάλουν πέρα στην απαιτητικότητα αυτής της περιόδου.
15. Γιατί δεν υπάρχει ένα σωστό πλαίσιο συνεργασίας μεταξύ των φορέων ψυχικής υγείας προς όφελος του ψυχικά ασθενούς και της οικογένειάς του;
Κ.Π.: Αυτό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα, που είναι και πρόβλημα της χώρας: δεν υπάρχει συνεργασία και δικτύωση μεταξύ των δομών. Ο κύριος Σακελλαρόπουλος κατάφερε με τις δομές που σας είπε ο κ. Λούντζης, να δημιουργήσει ένα είδος εσωτερικού δικτύου, δηλαδή τους ξενώνες, τα οικοτροφεία, το ινστιτούτο, το ΚΟΙΣΠΕ... να υπάρχει μια συνεργασία μέσα σε ένα εσωτερικό δίκτυο. Δεν υπάρχει συνεργασία σε καμία περίπτωση του δημόσιου φορέα με τις Μ.Κ.Ο, αλλά ούτε και των Μ.Κ.Ο μεταξύ τους.
Α.Λ.: Δυστυχώς έχουμε είτε ολιστικές παρεμβάσεις στις δομές, είτε τόσο πολύ μεριστικές, που δεν βλέπεις πέρα από τη μύτη σου. Έχουμε δομές μέσα στο Δαφνί που δουλεύουν πολύ καλά, αλλά δεν ξέρουν τι κάνει ο άλλος δίπλα τους, δεν ξέρουν δηλαδή ότι υπάρχει κάποιος δίπλα τους, που μπορεί να είναι χρήσιμος για τον ασθενή τους σε ένα επόμενο στάδιο, δηλαδή όταν πρέπει να πάει από ένα κλειστό τμήμα, σε μια δομή από-ασυλοποίησης, σε ένα οικοτροφείο, σε ένα ξενώνα, σε ένα προστατευόμενο διαμέρισμα.
Στη συνέχεια, ο άνθρωπος στο προστατευόμενο διαμέρισμα πρέπει να μπορεί να θέλει να βγει έξω με τους φίλους του, πρέπει να μπορεί να δουλέψει λίγο για να πάρει έστω ένα χαρτζιλίκι και θα πρέπει να πάει σε ένα δικηγόρο να του βγάλει μια αναπηρική σύνταξη. Όλα αυτά είναι στο χάος τελείως. Δεν είναι δηλαδή μόνο θέμα χρημάτων δυστυχώς, είναι θέμα δικτύου. Δεν έχουμε την κουλτούρα του δικτύου.
Θέμα εκπαίδευσης και κουλτούρας από το κράτος σίγουρα δεν είναι. Δεν μας έμαθε δηλαδή κανείς πώς ό,τι μπορείτε να κάνετε εσείς, εγώ, η κα. Φραγκούλη δια του 4, μαζί, δεν μπορεί να το κάνει ο καθένας από τους 4 από μόνος του, όσο ικανός, όσο καπάτσος και όσο εργατικός και αν είναι. Για αυτό στους ψυχωτικούς ασθενείς ιδίως, βάζει πάρα πολύ συγκεκριμένα τα όρια του τι μπορεί να κάνει και του τι δεν μπορεί να κάνει. Μπορεί κάποιος να περάσει μέσα από τις διαφορετικές βαθμίδες ενός δικτύου ή μπορεί να μην μπορεί να περάσει λόγω της ασθένειας του, γιατί κάνεις δεν είναι θαυματοποιός. Αλλά αν το δίκτυο δεν υπάρχει, υπάρχει εμπόδιο, δεν θα περάσει, δεν θα γίνει τίποτα ποτέ.
Α.Φ.: Γίνονται δηλαδή προσπάθειες δικτύωσης και αυτή τη φορά νομίζω πια όχι θεωρητικά και επιστημονικά, αλλά από τις ίδιες τις ανάγκες. Ανταποκρινόμαστε, ξεκινάμε βέβαια ανταγωνιστικά, αλλά κάποια στιγμή θα είναι πιο συνεργατικά. Δεν γίνεται όμως διαφορετικά. Δηλαδή δεν μπορείς να περνάς την κρίση μόνος σου. Οπότε, αυτό είναι ένα μάθημα που το παίρνουμε πια στην καθημερινότητα από το χώρο της εργασίας μας, από το χώρο της οικογένειάς μας, από το χώρο των φίλων μας. Δηλαδή δεν αντιλαμβάνεσαι τίποτα άλλο εκτός από το κέρδος που μπορεί να έχεις από τη συλλογικότητα και από τη δικτύωση.
16. Υπάρχουν πρότυπα λειτουργίας φορέων ψυχικής υγείας από το εξωτερικό που μπορούν να εφαρμοστούν με επιτυχία στη χώρα μας;
Κ.Π.: Δεν υπάρχει κάτι τρομερό: οι ίδιες δομές υπάρχουν με το ίδιο προσωπικό. Δεν υστερούμε ούτε σε εκπαίδευση του προσωπικού, ούτε σε εξειδίκευση. Όμως στο εξωτερικό συνεργάζονται πολύ καλύτερα μεταξύ τους, υπάρχει η έννοια της θεραπευτικής συνέχειας, υπάρχει δικτύωση σε πάρα πολλά επίπεδα και κυρίως υπάρχει πάρα πολύ καλός περιφερειακός συντονισμός των υπηρεσιών, όπως προσπαθήσαμε κάποτε να κάνουμε με την τομεοποίηση ψυχικής υγείας της Ελλάδας. Δυστυχώς δεν αξιοποιείται και δεν αξιοποιήθηκε ποτέ, δηλαδή να υπάρχει ένας περιφερειακός συντονισμός των υπηρεσιών ψυχικής υγείας στο εξωτερικό, στο δήμο την περιφέρεια κ.τ.λ.
Α.Λ.: Στο εξωτερικό δεν είναι καλύτεροι επαγγελματίες, υπάρχει όμως μια μεριστική κατανομή του όγκου της δουλειάς σε ένα ψυχωτικό, που είναι τεράστια, η οποία γίνεται σε διαφορετικά πεδία και σε διαφορετικά στάδια.
17. Ας πάμε τότε σε παρεμβάσεις που εφαρμόζετε εσείς με μεγάλη ανταπόκριση στους θεραπευόμενούς σας. Θέλετε να μας μιλήσετε για την Ψυχιατρική Περίθαλψη στο Σπίτι του Ασθενούς (Ψ.Π.Σ.Α.);
Α.Λ.: Η Ψ.Π.Σ.Α είναι μια καινοτόμα μονάδα, μια πιλοτική τεχνική, στην οποία, είναι βασισμένο όλο το μοντέλο των Crisis Unit στην Αγγλία. Δηλαδή στην Αγγλία για να μπει ένας ψυχιατρικά άρρωστος σε ένα νοσοκομείο, δεν πηγαίνει ο ίδιος στο νοσοκομείο. Πηγαίνει μια κινητή μονάδα να εξετάσει τα αιτήματα που έχει. Κάνει ένα πρώτο screening της σοβαρότητος του αιτήματος και μετά τοποθετεί τους ασθενείς στα νοσοκομεία. Αυτή λοιπόν η ιδέα των κινητών μονάδων, της παρέμβασης στο περιβάλλον του ασθενούς, είτε είναι το σπίτι του, είτε ο χώρος της δουλειάς του, είναι ένα μοντέλο επάνω στο οποίο αυτή τη στιγμή χτίζεται μάλλον το μεγαλύτερο σύστημα υγείας της Ευρώπης, που είναι το αγγλικό.
Η Ψ.Π.Σ.Α. λοιπόν, ως πρωτόκολλο, δεν μπορεί να δεχθεί το αίτημα από τον ίδιο τον θεραπευόμενο, γιατί αν μπορούσε να το δεχθεί από τον ίδιο τον θεραπευόμενο, θα τον βλέπαμε εδώ. Επίσης, μετά από πάρα πολύ περίσκεψη, μετά από δύσκολες μέρες και δύσκολες αναμετρήσεις με την ψυχική ασθένεια, δεν πηγαίνουμε μόνο μετά από ένα τηλεφώνημα στο σπίτι του ασθενούς, τόσο για λόγους προετοιμασίας όσο και για λόγους επικινδυνότητας. Ο Σακελλαρόπουλος λέει, και έχει απόλυτο δίκιο, ότι όταν μιλάμε για την οικογένεια ενός ψυχωτικού ασθενούς, πάσχει όλος ο οικογενειακός κύκλος, δεν πάσχει μόνο ο άρρωστος. Πόσο μάλλον ο οικογενειακός κύκλος που είναι σε άμεση επαφή ή σε συμβίωση ή σε συγκατοίκηση. Στη συμβίωση έχουμε τη κλινική έννοια, στη συγκατοίκηση με τη τεχνική έννοια βρίσκονται η μητέρα και ο γιος του ψυχικού ασθενούς ή η αδερφή του ή ο αδερφός του.
Οπότε, για να δουλέψεις ένα τέτοιο σχήμα πρέπει να δουλέψεις με την οικογένειά του. Από αυτούς λοιπόν περιμένουμε να έρχονται οι εγγύτεροι συγγενείς ή και φίλοι. Έχουμε περιπτώσεις που υπάρχουν άνθρωποι, σαν τη καλαμιά στο κάμπο και έρχονται κοντινοί τους φίλοι. Θέλουμε όμως έναν άνθρωπο σε επαφή μαζί τους, συνήθως συγγενείς 1ου -2ου βαθμού, οι οποίοι έρχονται εδώ, μεταφέρουν το αίτημά τους και περνούν το κριτήριο της μονάδας Ψ.Π.Σ.Α.
Στην αρχή γίνεται μια προεργασία και μια διερεύνηση του αιτήματος, ένα πρώτο «συμβόλαιο» της συνεργασίας της οικογένειας με το τμήμα και το πώς θα δουλέψουν. Η πρακτική λέει ότι στις 99 από τις 100 φορές, παράλληλα με τη παρέμβαση στο σπίτι, υπάρχει και μια επιτόπια συνεργασία της οικογένειας με το θεραπευτή όπου άλλος θεραπευτής βλέπει τον ψυχωτικό στο σπίτι και άλλος θεραπευτής βλέπει εδώ τους γονείς ή τα αδέρφια, προκειμένου να μπορούν να έχουν μια συνέχεια στη θεραπεία. Στη συνέχεια πηγαίνει ένα θεραπευτικό ζεύγος στο σπίτι του ασθενούς, ένας ψυχίατρος και ένας ψυχολόγος.
18. Με ποιους ασθενείς δουλεύετε στην Ψ.Π.Σ.Α. και πώς μπορούν να επωφεληθούν ακόμη περισσότεροι ασθενείς;
Α.Λ.: Δουλεύουμε με ασθενείς με οξέα ψυχωτικά προβλήματα προσπαθώντας να αποτρέψουμε την ακούσια ή την εκούσια νοσηλεία, ώστε να περάσει η οξεία φάση και μετά να μπορέσει ο ασθενής να παραμείνει στο κοινωνικό, οικογενειακό, επαγγελματικό του πλαίσιο όσο αυτό είναι εφικτό. Αυτή είναι η υπηρεσία που δυστυχώς κοστίζει περισσότερο γιατί μιλάμε για επισκέψεις στο σπίτι. Έχουμε κάνει προσπάθειες να μπει στα ασφαλιστικά ταμεία, όμως μόνο κάποια στιγμή το ΤΣΜΕΔΕ στο παρελθόν την είχε δεχθεί.
Κάναμε μια τεράστια προσπάθεια με το ΨΝΑ για 6 με 7 χρόνια ώστε να μπορέσουν να φτιαχτούν κινητές μονάδες στην Αθήνα... Εμείς θα δίναμε τη τεχνογνωσία και την εκπαίδευση ώστε να μην χρειάζεται ένας άκρως ψυχωτικός ασθενής να πάει με περιπολικό στο Δαφνί για να γίνει η διάγνωση του. Γιατί αν τον πιάσει μια κρίση πανικού θα είναι πιο σοβαρή η κατάσταση του από αυτή που συνήθως μπαίνει. Αυτή η προσπάθεια δυστυχώς έπεσε στο κενό.
Πάντως η Ψ.Π.Σ.Α. δουλεύει σε αυτόν τον άξονα, σε μια προσπάθεια της οικογένειας να κρατήσει τη ψυχκή ασθένεια εντός του περιβάλλοντος του ασθενούς και να μην υποστεί περα από την ασθένεια και δεύτερο τραυματισμό, εκείνον της βίαιης αποκόλλησης από το περιβάλλον του και του εγκλεισμού του κάπου αλλού. Έχουμε περιπτώσεις που είναι επιτυχημένες όπως η περίπτωση ενός ασθενούς, ο οποίος ήταν πολύ διεγερτικός, πολύ διαταρακτικός και πολύ βίαιος και ο οποίος τώρα μένει σε μια γκαρσονιέρα μόνος του. Δεν πηγαίνουν όλα τα περιστατικά έτσι, αλλά αυτό είναι σου δίνει κουράγιο όταν επιτυγχάνεται.
Μπορεί μετά από ένα οξύ ψυχωτικό επεισόδιο ένας ασθενής ο οποίος δεν μπορεί να ιαθεί από την ασθένεια του, να κάνει μικρά βήματα επανόρθωσης στη κοινότητα. Στα μικρά αυτά βήματα απόκτησης δεξιοτήτων ή ανάκτησης δεξιοτήτων, μπορεί να υπάρχει και μια κοινωνικοποίηση. Πάλι όμως, η παραπομπή εκεί γίνεται συνήθως από κάποιον από το οικογένειακό του περιβάλλον, όπως από την μητέρα του, από τον αδελφό του ή από το γιατρό του καμιά φορά. Έχουμε παραπομπές στη Ψ.Π.Σ.Α.και από άλλους συνεργάτες ή συναδελφόυς εντός ινστιτούτου ή εκτός ινστιτούτου οι οποίοι μπορεί να είναι σε νοσοκομεία.
19. Πόσα περιστατικά εξυπηρετείτε περίπου κάθε χρόνο στη Ψ.Π.Σ.Α.;
Α.Λ.: Κάποτε η Ψ.Π.Σ.Α. ήταν βασικός άξονας του ΙΨΥΠΕ. Είχε δηλαδή τα περισσότερα τμήματα από όλα. Αυτό όμως ήταν μια φορά και ένα καιρό, της ηρωϊκής εκείνης περιόδου, και για να λέμε τα πράγματα όπως είναι, της ηρωϊκής περιόδου των ανθρώπων. Ο Σακελλαρόπουλος δηλαδή ίδρυσε μια ομάδα 25 ανθρώπων που πολλοίαπόαυτούςήταντελειόφοιτοιπανεπιστημίουκαι η απειρία τους ισοσκελιζόταν με την εμπειρία και την διαθεσιμότητα του ιδρυτή του ΙΨΥΠΕ, σε ωράρια που καμιά φορά είχαν και μεγάλες δυσκολίες. Η Ψ.Π.Σ.Α. έχει πάρα πολύ μεγάλη δυσκολία και πάρα πολύ μεγάλη ευθύνη. Τα τελευταία χρόνια αποτέλεί ένα 10% των περιστατικών μας. Μπορεί να είναι 30, αλλά 20 είναι συνήθως on board κάθε φορά ας πούμε. Eνώ το τμήμα ανηλίκων έχει 300 και το ιατροπαιδαγωγικό έχει 80, κάθε χρόνο μπορεί να περάσουν 180-200, ενώ 80 περιστατικά είναι το κανονικό όριο λειτουργίας κάθε φορά.
Η Ψ.Π.Σ.Α. σας λέω δυστυχώς είναι και μια ακριβή υπηρεσία και παλαιότερα είχαμε περάσει μια μεγάλη οικονομική στενότητα. Συμβαίνει και ένα παράδοξο: όπως συζητούσαμε στο διοικητικό συμβούλιο και με τον κ. Σακελλαρόπουλο, οι οικογένειες που έχουν κουλτούρα και έννοια για τον συγγενή τους, δεν έχουν χρήματα να τον κρατήσουν στο σπίτι ενώ οι οικογένειες που έχουν χρήματα, δεν έχουν διάθεση ή κουλτούρα συμπόρευσης με την ασθένεια και παρκάρουν τους ασθενείς τους σε μια ιδιωτική κλινική.
Η Ψ.Π.Σ.Α. λοιπόν, έχει πέσει αυτή τη στιγμή λίγο στο κενό. Τον παλιό καιρό κάναμε και βάρδιες. Μέναμε οι εκπαιδευόμενοι ας πούμε και πήγαινε ο γιατρός να κάνει μια συνεδρία, που δεν κρατάει και ποτέ 45 λεπτά, κρατάει 1- 1μιση ώρα και ένας ψυχολόγος που δούλευε με την οικογένεια, και μετά έμεναν βάρδιες εκπαιδευόμενων μέχρι το βράδυ.
Είναι πολύ σημαντικό ότι από αυτή τη προσπάθεια του Σακελλαρόπουλου, έμεινε η Ψ.Π.Σ.Α. εδώ, ως καρπός και ως τεχνογνωσία. Η ουσιαστική μετουσίωση της Ψ.Π.Σ.Α. είναι οι κινητές μονάδες υπηρεσιών ψυχιατρικής και των υπολοίπων φορέων.
Α.Φ.: Εγώ θα ήθελα να προσθέσω ότι σε αυτή τη προσπάθεια που γινόταν την παλιά εποχή, της ψυχιατρικής περίθαλψης στο σπίτι, ακόμα και πριν δημιουργηθεί το μοντέλο των κινητών μονάδων, είχαμε φτιάξει ένα πρωτόκολλο για να πάμε στο ΙΚΑ και έγιναν κάποιες πρώτες επαφές, συζητήσεις, οι οποίες όμως δεν απέδωσαν γιατί χτυπούσε πια συμφέροντα και δεν το θέλαμε.
Α.Λ.: Συντεχνιακοί λόγοι υπάρχουν πάντα, αλλά είναι και θέμα βούλησης. Αν μη τι άλλο, η Ψ.Π.Σ.Α. αυτό που έδειξε και έκανε, το οποίο συνεχίζει να είναι τρομερά σημαντικό, είναι ότι στην ακαδημαϊκή, στην πανεπιστημιακή και στην επιστημονική κοινότητα θεωρείται Αυτόνόητο πια ότι είναι καλύτερο έναν ασθενή να μην τον παίρνεις από το περιβάλλον του και να τον φυτρώνεις σε ένα ψυχιατρείο, ακόμα και αν το ψυχιατρείο αυτό είναι ο «Παράδεισος». Παρ’ όλα αυτά ανάμεσα στο να βρίσκεται στο ψυχιατρείο «Παράδεισος» και στο χειρότερο, σε πολύ κακές συνθήκες διαβίωσης, στο χωριό του, είναι καλύτερα να μείνει στο χωριό του πάρα να πάει στο ψυχιατρείο ο «Παράδεισος». Το ότι αυτό έγινε αυτονόητο και αξίωμα, ήταν βασισμένο πάνω στη δουλειά αυτών των ανθρώπων και ιδιαίτερα του Σακελλαρόπουλου και της ομάδας του.
20. Aυτό ουσιαστικά αντικατοπτρίζεται και στη φιλοσοφία της κοινωνικής ψυχιατρικής, σαν δύο δρόμοι να καταλήγουν στο ίδιο αποτέλεσμα: στην απομάκρυνση του ασθενή από το ίδρυμα.
Α.Φ.: Νομίζω ήταν χαρακτηριστικό της κοινωνικής ψυχιατρικής, ο άνθρωπος να εξυπηρετείται και να θεραπεύεται στο περιβάλλον του. Ενόσω λοιπόν υπήρχαν στην Ευρώπη οι δομές για να μην δαιμονοποιηθεί το ψυχιατρείο ή οτιδήποτε, υπήρχε η δυνατότητα ο άνθρωπος να εξυπηρετηθεί και στο κέντρο ψυχικής υγιεινής και σε ψυχιατρικές κλινικές σε γενικά νοσοκομεία και όλα αυτά τα σχετικά, οπότε δεν ήθελε τόση μεγάλη έμφαση και περίθαλψη στο σπίτι. Εδώ όμως, με την έλλειψη των άλλων δομών στη κοινότητα, με τη δυσλειτουργία των ψυχιατρείων, αυτό που δουλεύτηκε περισσότερο και στηρίχθηκε αρκετά ήταν και το κομμάτι των κινητών μονάδων.
Σε μια συμπύκνωση, η κοινωνική ψυχιατρική, σε σχέση με τη μη κοινωνική ψυχιατρική, είναι η αντίληψη ότι η ψυχκή ασθένεια πρέπει να αντιμετωπίζεται εντός της κοινότητας και όχι σε έναν «μη τόπο». Τα ψυχιατρεία είναι ένας«μη τόπος», από τα καλύτερα μέχρι τα χειρότερα ψυχιατρεία. Είναι ένας εξωστρακισμός από τη κοινότητα καθώς παίρνεις τον ασθενή και τον πας κάπου αλλού, δεν εξετάζεται καν αν το κάπου αλλού είναι καλό ή όχι, εξετάζεται ότι η κοινωνική ψυχιατρική έχει την αντίληψη και λέει πώς ο ψυχιατρικός ασθενής, όπως και ο ασθενής με μαγουλάδες ή ο ασθενής με ορθοπεδικά προβλήματα, πρέπει να αντιμετωπίζει την ασθένεια του όσο γίνεται με μεγαλύτερη ακρίβεια και γενναιότητα εντός της κοινότητας που ζει.
Η κοινωνική ψυχιατρική είναι ένας περαιτέρω πολιτισμός της αντίληψης αυτής που λέει ότι, μέσα στη κοινότητα δεν υπάρχει νόμιμο τυποποιημένο μάγμα, υπάρχουν διαφορετικές κοινωνικές ανάγκες, κοινωνικές ομάδες, κοινωνικές αντιλήψεις. Ο κάθε ασθενής, είτε με νεύρωση, με οριακή διαταραχή, είτε με ψύχωση, προέρχεται από ένα συγκεκριμένο κοινωνικό, οικονομικό, οικογενειακό, ταξικό, συναισθηματικό περιβάλλον, το οποίο κοινωνικό περιβάλλον δεν μπορείς να το θεραπεύσεις, αλλά αν το αγνοήσεις θα επιστρέψει μέσα στην ασθένεια και θα ξυλώσει τη θεραπεία σου. Πρέπει να το λάβεις υπόψιν. Είναι άλλο πράγμα να δουλεύεις με έναν άνεργο και άλλο πράγμα να δουλεύεις με το γιo ενός γιατρού. Οι κοινωνικές ορίζουσες του καθενός και της καθεμιάς μας είναι πράγματα, τα οποία ο θεραπευτής πρέπει να τα έχει στο μυαλό του για να μπορέσει να εξειδικεύσει και να τροποποιήσει και τη τεχνική του αναλόγως.
Αυτό λοιπόν, ήταν το πέρασμα από μια ψυχιατρική που έχει φαρμακευτικά σκευάσματα, τα οποία είναι χρήσιμα, σε μια ψυχιατρική που βασίζεται πάνω στο δεσμό με τον ασθενή, στο δεσμό με τον ασθενή μέσα στη κοινότητα που ζει και που είναι κάθε φορά μοναδική και κάθε φορά μοναδικός και ο ασθενής.
Εγώ και ο διπλανός μου μένουμε στην ίδια κοινότητα, αλλά είμαστε δύο διαφορετικοί άνθρωποι. Ερχόμαστε από αλλού, Έχουμε διαφορετικές ανάγκες και αν αρρωστήσουμε από την ίδια αρρώστια θα την εκδηλώσει ο διπλανός μου Α και εγώ Α+ ή εκείνος Β και εγώ Β-. Αυτή είναι η αντίληψη της κοινωνικής ψυχιατρικής παρέμβασης και αυτή έχει να κάνει με τη θεωρία και με την κλινική τεχνική μέσα σε μια αίθουσα ή σε μια παρέμβαση κατοίκων. Έχει να κάνει επίσης και με το πλαίσιο, το πλαίσιο παρέμβασης στη κοινότητα. Είναι δουλειά που γίνεται με εκπαιδευτικούς, με δικαστικούς, με αστυνομικούς, με ελεύθερους επαγγελματίες κ.α.
21. Ποιο είναι το επόμενο στάδιο για τον ασθενή μετά την Ψ.Π.Σ.Α.;
Α.Φ.: Ένα 20% του εργασιακού μας χρόνου, πάει στην Αγωγή Κοινότητας. Με αυτό τον όρο χαρακτηρίζουμε τη συνοδεία κάποιος από εμάς του ψυχικά ασθενή στο κρεωπολείο και να αγοράσουν μαζί το φαγητό της ημέρας, να συζητήσουν περιμένοντας στην ουρά.
Στα καφενεία πρωτοξεκίνησε και έχει γίνει πολύ δουλειά με τους ανθρώπους εκεί, όπου μεταξύ τσίπουρου και ούζου συζητούν για την κοινωνική ψυχιατρική και για τους συνανθρώπους τους με ένα τρόπο χαλαρό και φιλικό ώστε να απομυθοποιείται η έννοια της «τρέλας». Στη συνέχεια γίνονται συγκεκριμένες ομιλίες, ομάδες όπου αναπτύσσεται ο μύθος πάνω στο τι είναι η «τρέλα», γιατί συμβαίνει, ποιες είναι οι παράμετροι και έτσι απομυθοποιείται όλο αυτό το κομμάτι το οποίο ένιωθε ο άλλος ότι κλεινόταν στο ψυχιατρείο και τελείωνε μέχρι τα τελευταία χρόνια.
Αυτό που «υποστηρίχθηκε» και από τη κρίση, είναι ότι πλέον δεν πας εσύ απλά ως ειδικός να μιλήσεις για το αντικείμενο της εργασίας σου, όσο το γεγονός ότι εσύ είσαι ένας ειδικός που συμμετέχεις σε αυτά που οργανώνει η ίδια η κοινότητα. Άρα γίνεσαι μέλος και εσύ μιας πραγματικότητας και μιας καθημερινότητας, η οποία σε βάζει μέσα στα κοινά και έτσι απομυθοποιείται όλο αυτό το κομμάτι.
22. Οι υπηρεσίες του ΙΨΥΠΕ είναι πολλές και πολύτιμες. Πώς συνεισφέρει ένας ψυχολόγος σε αυτές; Ποιος είναι ο ρόλος του;
Α.Φ.: Ο ψυχολόγος δεν παύει να είναι θεραπευτής οπότε έρχεται όλη η εκπαίδευση του να επικυρώσει αυτήν την προσφορά. Γνωρίζουμε όλοι ότι δε δίνει φάρμακα αλλά στη ψυχοθεραπευτική του δυνατότητα, εφόσον είναι και εκπαιδευμένος, εφόσον είναι και μέσα στα πλαίσια της εμπειρίας του και της επιστημονικής του γνώσης, δεν διαφέρει από τις άλλες ειδικότητες, ούτε από τον ψυχίατρο, στο να είναι μέρος του τμήματος ενηλίκων και άρα να προσφέρει και την ψυχολογική υποστήριξη και την ψυχοθεραπεία ψυχαναλυτικού τύπου, να είναι μέλος του ιατροπαιδαγωγικού τμήματος και να συμμετέχει στη ψυχιατρική περίθαλψη στο σπίτι του αρρώστου με αυξημένες αρμοδιότητες και υπευθυνότητες.
Ο ψυχολόγος στο ΙΨΥΠΕ μπορεί να δουλέψει στην ομάδα της κοινωνικοποίησης και να δώσει όλη αυτή τη γκάμα των δραστηριοτήτων που έχει ανάγκη ένας άνθρωπος που κοινωνικοποιείται. Άρα είναι ένα ισότιμο μέλος μιας διεπιστημονικής ομάδας και αναλόγως πια με τη γνώση του και την εμπειρία του έχει τη δυνατότητα να πάρει και θέσεις ευθύνης και όλα τα υπόλοιπα.
Α.Λ.: Ένα από τα πράγματα που είναι πολύ καινοτόμα όσον αφορά τον τρόπο συνεργασίας, είναι ότι όλοι εδώ είμαστε συνεργάτες. Όλοι κάνουν και κάποια άλλη δουλειά είτε ιδιωτεύοντας οι ίδιοι ή απασχολούνται και σε κάποιον άλλο φορέα. Τις ώρες λοιπόν και τις μέρες που δίνουν εδώ, αμοίβονται με μια συγκεκριμένη σχέση εργασίας. Αυτή η συγκεκριμένη σχέση εργασίας είναι κοινή, είναι η ίδια για τους ψυχιάτρους και τους ψυχολόγους.
Σας το λέω αυτό γιατί, απ’όσο ξέρω, δεν είναι πουθενά αλλού έτσι, δηλαδή ο ψυχίατρος κ. Παπακωνσταντίνου και η ψυχολόγος κα. Ζεϊκου αμείβονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο για την παροχή των υπηρεσιών τους εδώ, και σε ένα πολύ ιατροκεντρικό κράτος όπως είναι το δικό μας, είναι αρκετά σημαντικό να τονιστεί αυτό.
Το ίδιο ισχύει και για το τμήμα παιδιών και εφήβων και για το τμήμα κοινωνικοποίησης και για το τμήμα ενηλίκων και για τη Ψ.Π.Σ.Α. Οι ψυχολόγοι με τους ψυχιάτρους εδώ είναι, όπως σας είπε η κα. Φραγκούλη θεραπευτές, μέλη του ίδιου διεπιστημονικού προσωπικού και αμείβονται, γιατί έχει σημασία και αυτό, με τον ίδιο τρόπο. Απλώς οι προϋποθέσεις είναι και προϋποθέσεις εκπαίδευσης, δηλαδή ότι ένας ψυχολόγος εδώ μπορεί να εργαστεί και να εκπαιδευτεί παράλληλα, συμβαίνουν και τα δύο.
Δηλαδή ένας απόφοιτος ενός πανεπιστημίου με πιο κοφτερό μυαλό, με καλύτερη δυνατή εκπαίδευση, έχει μια πολύ μεγάλη δεξαμενή και κλινικής εμπειρίας αλλά και θεωρίας εδώ, της ψυχοδυναμικής θεωρίας, του ψυχαναλυτικού πρίσματος. Υπάρχουν εσωτερικές εποπτείες, υπάρχουν εξωτερικές εποπτείες και υπάρχει η μοναδική εποπτεία κάθε βδομάδα.
Ο ψυχολόγος μπορεί να εργαστεί και να εκπαιδευτεί εδώ απολύτως ισότιμα με όλους τους άλλους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Τα ίδια δε ισχύουν αυτή τη στιγμή για τους ψυχολόγους και για τους λογοπεδικούς και για τους λογοθεραπευτές. Η ιδιότητα δηλαδή είναι του μέλους της θεραπευτικής ομάδας εδώ. Άπαξ και την αποκτήσεις η μόνη διάκριση που υπάρχει, αφορά τους υπεύθυνους που έχει κάθε ομάδα, καθώς κάθε ομάδα έχει έναν υπεύθυνο, όπως το τμήμα ενηλίκων έχει τον κ.Παπακωνσταντίνου και έχει διαφορετική κλίση εργασίας. Όλοι οι υπόλοιποι είκοσι επαγγελματίες, είτε είναι ψυχολόγοι είτε είναι ψυχίατροι, είτε είναι λογοπεδικοί, είτε λογοθεραπευτές έχουν την ίδια σχέση εργασίας με το φορέα.
23. Αναδείξατε τις σημαντικές υπηρεσίες που παρέχει το ΙΨΥΠΕ αλλά και τα προβλήματα που αντιμετωπίζετε. Ορισμένα αποτέλεσμα της κρίσης και άλλα διαχρονικά του κράτους. Υπάρχει κάτι άλλο που θέλετε να αναδείξετε ως αίτημα, κάτι ακόμη το οποίο θα θέλατε να επισημάνετε;
Α.Φ.: Θα ήθελα να επισημάνω κάτι που είναι πραγματικά σημαντικό και απειλεί τους ειδικούς: το Burnout των θεραπευτών. Δηλαδή είναι μεγάλο πράγμα το να σηκώνεις και το δικό σου προσωπικό βάρος και να, ή να πρέπει να, υποστηρίζεις μια ομάδα ανθρώπων, οι οποίοι γνωρίζεις ότι είναι σε χειρότερη μοίρα. Θα εργαστείς φυσικά σοβαρά και σωστά αλλά δεν παύει να υπάρχει το γεγονός όλης αυτής της ψυχολογικής ενέργειας που χρειάζεται για να μπορέσεις να σηκώσεις αυτό το βάρος. Και όλοι πιστεύουμε ότι θα ήταν κάτι που θα είχε μια ημερομηνία λήξης. Όμως, όσο αντιλαμβάνεσαι ότι αυτό έχει μια συνέχεια, τόσο πλέον οι απαιτήσεις πάνε στο πώς θα υποστηριχθεί η ίδια η θεραπευτική ομάδα παράλληλα με την εργασία, που δίνει και την υπηρεσία που προσφέρει στον υπόλοιπο πληθυσμό.
Το ΙΨΥΠΕ βρίσκεται στην Καλλιθέα και μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί του στα παρακάτω τηλέφωνα:
- ΕΝΗΛΙΚΕΣ, Ψ.Π.Σ.Α., ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ: 210 9591000, 210 9560196
- ΠΑΙΔΙΑ & ΕΦΗΒΟΙ – Αθήνα: 210 9595314
