Πόσες φορές νιώσατε ότι απολογείστε σε κάποιον που έχετε απέναντί σας, χωρίς όμως να υπάρχει μια ευθεία προσβολή; Πόσες φορές νιώσατε ότι οι γύρω σας, σας κρίνουνε για τις επιλογές σας προσπαθώντας συχνά να υποβιβάσουνε την σημασία τους ή να εξάρουν την σπουδαιότητα των δικών τους επιλογών και στάσεων έναντι άλλων γύρω τους;
Σκεφτήκατε ποτέ γιατί κάποιοι άνθρωποι να τρέφονται από το «κουτσομπολιό» και την κοινωνική κριτική, κάτι που να τους κάνει να φαντάζουν ως απόλυτοι κριτές της κοινωνικής πραγματικότητας; Γιατί άραγε κάποιες φορές αισθάνεστε ένα είδος επίθεσης ή και απαξίωσης των κοινωνικών, επαγγελματικών επιλογών, ακόμη και σκέψεων, είτε από φίλους είτε από συντρόφους;
Στην κοινωνικογνωστική ψυχολογία συναντάμε μια πολύ ενδιαφέρουσα θεωρία που εξηγεί πολλά από τα παραπάνω που όλοι μας, είτε λίγο είτε πολύ έχουμε βιώσει, είτε ως θύματα κριτικής είτε ως θύτες.
Σύμφωνα με πολυάριθμες έρευνες, προτείνεται ότι διαθέτουμε ένα ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα που ενεργοποιείται όταν νιώθουμε να απειλείται η αυτοεικόνα μας. Αναφερόμαστε προφανώς, σε πληροφορίες γνωστικής και συναισθηματικής φύσεως που εμφανίζονται με την μορφή απειλής και κλονίζουν τις στάσεις και πεποιθήσεις μας για το πως είμαστε. Αναφερόμαστε λοιπόν, σε ένα σύστημα που αποτελείται από διάφορες γνωστικές στρατηγικές μέσω των οποίων παραποιούμε και αλλοιώνουμε μια κατάσταση που εκλαμβάνεται ως επικίνδυνη ή απειλητική για την αυτοαξία μας. Με αυτό τον τρόπο, μείωνουμε την σημασία της και την καθιστούμε λιγότερο επικίνδυνη και βλαπτική απέναντι στον εαυτό μας. Μέσα από αυτούς τους γνωστικούς μηχανισμούς, που κατά βάση συμβαίνουν σε ένα ασυνείδητο επίπεδο, διαστρεβλώνουμε την πραγματικότητα προκειμένου να δούμε τα πράγματα που θέλουμε και επιβεβαίωνουν την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας και όχι αυτά που πραγματικά μας λένε οι καταστάσεις και οι άλλοι.
Οι ψυχολόγοι έχουν εντοπίσει διάφορους τέτοιους μηχανισμούς που οι άνθρωποι εφαρμόζουμε προκειμένου να ανταπεξέλθουμε στις απειλές της ενότηταςτου εαυτού μας (Self-‐integrity) (Sherman & Cohen, 2006).
Σύμφωνα με τον Greenwald (1980), το Εγώ είναι απολυταρχικό. Αυτό σημαίνει ότι κάνει τα πάντα προκειμένου να οργανώσει τις πληροφορίες που λαμβάνει από το περιβάλλον με τρόπο που να ικανοποιεί τις ανάγκες και τις φιλοδοξίες του. Για αυτό συχνά βλέπουμε με πείσμα ανθρώπους να πιστεύουν ότι μπορούν να έχουν άποψη πάνω στα πάντα ακόμη και σε γεγονότα που όμως δεν έχουν κανένα έλεγχο. Επιπλέον, βάσει της ίδιας θεωρίας, οι άνθρωποι έχουν την τάση να θεωρούν τους εαυτούς τους ως φορείς, κυρίως θετικών παρά αρνητικών συμπεριφορών. Δυσκολεύονται να δούνε τις αρνητικές και όχι και τόσο τις θετικές, για τα δεδομένα τους, συμπεριφορές. Κάτι που μπορεί να εξηγήσει, εν μέρει, και την έλλειψη αυτοκριτικής. Ως ένα βαθμό, η κριτική και η προσαρμογή των πληροφοριών, ώστε να μην αποτελούν απειλή για την αυτοεικόνα, είναι θεμιτή και όλοι λίγο εως πολύ έχουμε προβεί στην χρήση τέτοιων μηχανισμών.
Ωστόσο, η υπερβολική χρήση αυτών των στρατηγικών, όπως καταλαβαίνουμε, μετατρέπει τον άνθρωπο σε ένα εγωκεντρικό κυρίως χρησιμοθηρικό άτομο, με όχι τόσο ανοιχτό μυαλό που χρησιμοποιεί τους άλλους προκειμένου να νιώσει καλύτερα εφαρμόζοντας τις στρατηγικές που αναφέραμε. Ο κοινωνικός περίγυρος, οι φίλοι, ή ο/η συντρόφος κρίνονται συνεχώς, κάνοντας μας να νιώθουμε καλύτερα ενώ εξάρουμε τις δικές μας επιλογές ως ανώτερες και «σωστότερες» (Sherman & Cohen, 2006).
Το τελευταίο, είναι που θα ήταν η παθολογική όψη του νομίσματος, καθώς τότε δεν θα είχαμε την δυνατότητα να δούμε καθόλου καθαρά την κατάσταση και θα την προσαρμόζαμε με βάση την προστασία της ενότητας και ακεραιότητας της αυτοεικόνας μας. Πόσοι φίλοι και σύντροφοι, καθώς και σημαντικοί άλλοι μπορούν στα αλήθεια να ανεχτούν άτομα που θεωρούν τους εαυτούς τους αλάθητους και κρίνουν ανελλιπώς τα πάντα και τους πάντες; Τέτοια άτομα συνήθως δυσκολεύονται να δούνε πραγματικά νέες εμπειρίες και καταστάσεις οδηγούμενοι σε έναν φαύλο κύκλο «κλειστομυαλιάς» και προκατάληψης. Η υπερβολική προστασία της εικόνας ενός ενιαίου Εαυτού μπορεί να αποτελέσει τελικά απειλή για την ενότητα των διαπροσωπικών σχέσεων (Sherman & Cohen, 2006).
Σύμφωνα με τον Steele (1988) και την θεωρία της αυτοεπιβεβαίωσης (Self-‐affirmation theory), ο ευρύτερος στόχος του εαυτού είναι να προστατεύει την εικόνα ενός ενιαίου εαυτού σε πνευματικό και ηθικό επίπεδο. Όταν απειλείται η εικόνα του ενιαίου εαυτού οι άνθρωποι αντιδρούμε με τέτοιο τρόπο ώστε να επαναφέρεται η αρχική εικόνα. Στην προκειμένη περίπτωση, η ενότητα του Εαυτού ή ενιαίος Εαυτός ορίζεται ως εκείνη η αίσθηση που έχουμε ότι ο εαυτός μας γενικότερα είναι καλός και κατάλληλος με την πολιτιστική έννοια του όρου, ότι δηλαδή ταιριάζει και ανταποκρίνεται σε ικανοποιητικό βαθμό στα δεδομένα της κοινωνίας της οποίας αποτελεί μέρος.
Τα αποδεκτά κοινωνικά δεδομένα για κάθε πολιτισμό μπορεί να 'ναι διαφορετικά. Για τον δυτικό πολιτισμό μας τέτοια δεδομένα ενιαίου και ακέραιου εαυτού μπορεί να είναι το να είναι κάποιος ευφυής-‐λογικός και να έχεις έλεγχο πάνω στα πράγματα και τις καταστάσεις. Επιπλέον, το να είναι καλό μέλος μιας συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων και το να διατηρεί στενές διαπροσωπικές σχέσεις. Όταν αυτά τα δεδομένα απειλούνται από εξωτερικά ερεθίσματα τότε είναι που ενεργοποιείται και ο μηχανισμός προστασίας του ενιαίου Εαυτού μας. Οι άνθρωποι επαγρυπνούμε μονίμως μη τυχόν και τα παραπάνω δεδομένα που υπηρετούμε προσβάλλονται και απειλούνται προκειμένου να απάντησουμε ανάλογα σε τρίτους και ουσιαστικά….στον Εαυτό μας.
Σύμφωνα με την θεωρία της αυτοεπιβεβαίωσης και της ενότητας του Εαυτού, οι άνθρωποι απάνταμε στις απειλές του στάτους μας με 3 τρόπους:
- Δέχοντας και προσαρμόζοντας την νέα πληροφορία και ανοίγοντας το μυαλό σε νέες ιδέες, εμπειρίες και ακούσματα, διευρύνοντας τους ορίζοντές μας, καταλήγοντας σε μια πιθανή αλλαγή στάσης ή συμπεριφοράς απέναντι σε μια νέα καταστάση. Με αυτόν τον τρόπο επιτρέπουμε και το μεγάλωμα και την εξέλιξη του εαυτού μας.
- Βελτιώνοντας την ενδεχόμενη απειλητική πληροφορία ως κάτι θετικό μέσω συνειδητών ψυχολογικών μηχανισμών. Για παράδειγμα, όταν ερμηνεύουμε την αποτυχία στις εξετάσεις σαν μια ευκαιρία για μάθηση.
- Χρησιμοποιώντας πλάγιους-ασυνείδητους μηχανισμούς αυτοεπιβεβαίωσης σχετικούς με σημαντικές πτυχές της ζωής και άσχετες με την απειλητική κατάσταση-πληροφορία ή με το να καταπιαστούμε με δραστηριότητες οι οποίες είναι θετικές για την αυτοεικόνα μας. Πιο απλά, η ενασχόληση με μια δραστηριότητα που είμαστε «καλοί» και έχουμε αυτοπεποίθηση. Τέτοιοι μηχανισμοί μας επιτρέπουν να εστιάσουμε σε εκείνους τους τομείς που νιώθουμε μεγαλύτερη συνοχή της αυτοεικόνας μας και άρα μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση. Αυτές οι δραστηριότητες, συνήθως, δεν σχετίζονται με την λεγόμενη απειλή κατά της αυτοαξίας μας (Sherman & Cohen, 2006).
Ας δούμε τώρα μια έρευνα για την αυτοεπιβεβαίωση που αφορούσε στις στάσεις δύο ομάδων ανθρώπων απέναντι σε άλλες δύο ομάδες που εξέφραζαν άποψη κατά ή υπέρ της εκούσιας άμβλωσης. Σύμφωνα με τα αποτελέσματά της, προκύπτει ότι εκείνοι οι οποίοι είχαν λάβει επιβεβαίωση πριν την παρακολούθηση του «debate» μεταξύ των δύο ομάδων, αξιολόγησαν τους υποστηρικτές ή τους πολέμιους με πιό αντικειμενικό τρόπο και λιγότερο απόλυτο από εκείνους που δεν έλαβαν επιβεβαίωση πριν την παρακόλουθηση του«debate».
Επομένως, μπορούμε να είμαστε περισσότερο επιθετικοί και απόλυτοι κριτές όταν δεν είμαστε σίγουροι για την ενότητα-ολοκλήρωση του εαυτού μας με βάση το συμπέρασμα που προκύπτει από την παραπάνω έρευνα (Cohenetal., 2000; Sherman & Cohen, 2006).
Συνεπώς, μπορούμε να συμπεράνουμε πως όσο πιο σίγουροι είμαστε για τον εαυτό μας και την αξία του, τόσο περισσότερο είμαστε ανοιχτοί σε νέες ιδέες, πρόσωπα και καταστάσεις. Τόσο ευκολότερη είναι και η προσαρμόγη νέων δεδομένων και αντιλήψεων στο γνωστικό και αξιολογικό μας σύστημα, και φυσικά, όσο πιο ανοιχτοί είμαστε σε εμπειρίες, τόσο σοφότεροι γινόμαστε με τον καιρό, με πιο ουσιαστικές και ειλικρινείς σχέσεις.
Ένας από τους ψυχολογικούς μηχανισμούς άμυνας που χρησιμοποιούμε προκείμενου να προστατέψουμε την αυτοεικόνα μας, είναι και η κοινωνική σύγκριση. Έτσι, όταν θέλουμε να επιβεβαιωθούμε σαν άτομο, συγκρίνουμε τον εαυτό μας με τους γύρω μας. Αυτό που είναι καλό να σκεφτόμαστε πριν αισθανθούμε άσχημα για μια κριτική άμεση ή έμμεση που λαμβάνουμε με σκοπό την υποβάθμισή μας ή των επιλογών μας, είναι να σκεφτούμε ότι αυτή η κριτική μας λέει πολλά περισσότερα για το άτομο που την κάνει παρά για εμάς τους ίδιους. Η κοινωνική κριτική αντικατοπτρίζει συνήθως την ανάγκη για επιβεβαίωση της αξίας εκείνου που την εκφράζει, παρά τα πραγματικά-αντικειμενικά μειονεκτήματα του δέκτη αυτής. Κάπως έτσι, προκυπτεί και το λεγόμενο καθημερινό «κουτσομπολιό» για τις ζωές των άλλων. Από εκεί συνήθως μπορούμε να αντλήσουμε πολλά περισσότερα για την ψυχολογική κατάσταση αυτού που «κουτσομπολεύει». Όταν οι άνθρωποι έχουν ευάλωτη εικόνα εαυτού τότε συνήθως απαντούν με μια σύγκριση προς τα κάτω. Συγκρίνουν τους εαυτού τους με άτομα που κατά την εκτίμησή τους βρίσκονται σε κατώτερη θέση για να επιβεβαιώσουν την δική τους ανωτερότητα. Το τελευταίο, μπορεί να αποβεί κουραστικό και επιζήμιο για τις διαπροσωπικές σχέσεις ενώ μπορεί να καθησυχάζει το άτομο κάνοντάς το να πιστεύει ότι είναι ανώτερο, με αποτέλεσμα να μην εξελίσσεται (Sherman & Cohen, 2006).
Η ακραία χρήση τέτοιων μηχανισμών μπορεί να εξηγήσει και τις ρατσιστικές πεποιθήσεις καθώς επίσης και τις προκαταλήψεις μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Η ομάδα μας πάντα είναι καλύτερη και ανώτερη όταν νιώθουμε ότι «απειλούμαστε» από κάποια άλλη. Αυτός μπορεί να είναι και ένας από τους λόγους που σήμερα παρατηρούμε την ξενοφοβία και τον ρατσισμό εντονότερα σε χώρες που βιώνουν μεγάλη κοινωνικο-οικονομική κρίση. Νιώθουν και εντονότερα την απειλή από εξωομάδες. Είναι λιγότερο ανοιχτές σε εμπειρίες και σε νέα στοιχεία καθώς, λόγω της έλλειψης της ακεραιότητάς τους και της κοινωνικής τους ολοκλήρωσης, κατατάσσουν το καινούριο ως απειλή.
Είναι ξεκάθαρο πως μέσα από τις διαπροσωπικές μας σχέσεις αντλούμε επιβεβαίωση και συνήθως επιλέγουμε τους φίλους με βάση την ομοιότητα και εγγύτητα με τα δικά μας προσωπικά δεδομένα. Τα άτομα με υψηλή αυτοεκτίμηση, συνήθως απαντούν στις απειλές εναντίον της αυτοεικόνας τους αντλώντας επιβεβαίωση από τις φιλικές ή ρομαντικές τους σχέσεις. Ως ένα βαθμό, αυτή η αλληλεπίδραση και η εφαρμογή των παραπάνω ψυχολογικών μηχανισμών, είναι αναπόφευκτη και θεμιτή, όταν όμως ξεπερνάμε τα όρια κινδυνεύουμε να υπονεμεύσουμε τους γύρω μας, τις σχέσεις μας μαζί τους και πάνω από όλα τους εαυτούς μας
Μήπως λοιπόν, είναι πιο φρόνιμο, πριν προβούμε σε κριτικά σχόλια και έντονη κοινωνική κριτική να σκεφτούμε τι προκαλεί αυτή μας την συμπεριφορά και τι μπορούμε να μάθουμε για τον Εαυτό μας; Στα πλαίσια μιας διαδικασίας αυτοκριτικής, λίγο πριν φτάσει στο τέλος μια ακόμη χρονιά, καλό θα ήταν να προσπαθήσουμε να μπούμε στην θέση του κριτή του εαυτού μας και όχι των άλλων. Ίσως μόνο τότε θα μπορέσουμε να νιώσουμε πιο ανοιχτοί σε νέες εμπειρίες, να εκτιμήσουμε και να χαρούμε αληθινά με τις επιτυχίες των φίλων και των συντρόφων μας και τελικά να μεγαλώσουμε ψυχοσυναισθηματικά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Sherman, D.K. & Cohen, G.L. (2006). Advances in Experimental Social Psychology. The Psychology of Self defense: Self Affirmation Theory, vol. 38. Retrieved on September, 2015 from: https://ed.stanford.edu/sites/default/files/self_defense.pdf
