Κάθε άνθρωπός από τη φύση του είναι γενετικά προκαθορισμένος ως προς την έκφραση και κατανόηση του «λόγου», όπου λόγος είναι το αφηρημένο γλωσσικό σύστημα που κατέχουν όλα τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας με σκοπό την μεταξύ τους επικοινωνία.
Ο πρώτος τρόπος επικοινωνίας ο οποίος αναπτύσσεται από τις πρώτες κιόλας στιγμές της γέννησης του παιδιού είναι η ομιλία.
Η ομιλία είναι η προφορική έκφραση του εσωτερικού μας λόγου και είναι η «ενσάρκωση» των σκέψεων μας σε ηχητικά μηνύματα. Μέσω της ομιλίας επιτυγχάνεται σταδιακά η κοινωνικοποίηση του παιδιού σε ευρύτερα κοινωνικά πλαίσια πέραν του στενού οικογενειακού του περιβάλλοντος, η οριοθέτηση του εαυτού του, η αυτοεκτίμηση και η αυτονομία του.
Πριν αναφερθούμε στις βασικές γλωσσικές δεξιότητες που αποκτάει ένα παιδί μεγαλώνοντας θα ήταν ωφέλιμο να τονίσουμε πως πρώτον η γλωσσική ανάπτυξη είναι ένας τομέας συνεχόμενης μελέτης και εμπλουτισμού και δεύτερον ότι ο ρυθμός ανάπτυξης κάθε παιδιού είναι διαφορετικός.
Ποια είναι τα βασικά στάδια ανάπτυξης της ομιλίας;
Μόλις καλωσορίσατε στον κόσμο ένα μωρό που είναι ιδιαίτερα κοινωνικό και περίεργο για το ό,τι διαδραματίζεται στο περιβάλλον του! Τα βρέφη απορροφούν τις πληροφορίες και τα ερεθίσματα που λαμβάνουν σαν σφουγγάρι αναπτύσσοντας ταχύτατα την γνώση για το περιβάλλον τους και τους ήχους που ακούν. Η αλληλεπίδραση με τους γονείς είναι η βάση στην οποία θα στηριχθεί το μωρό για να αρχίσει να μιμείται ήχους της μητρικής του γλώσσας, επομένως η έκθεση σε ένα πλούσιο γλωσσικό περιβάλλον είναι ιδιαίτερα ωφέλιμη για τον ρυθμό ανάπτυξης της ομιλίας.
Παρακάτω αναφέρονται επιγραμματικά τα τυπικά ηλικιακά ορόσημα της γλωσσικής εξέλιξης σε κάθε ηλικία.
Εμβρυακή ηλικία- 20 μήνας
Κατά τους δύο πρώτους μήνες της ζωής το βρέφος αρχίζει να χρησιμοποιεί τη φωνή του, πειραματιζόμενο με ήχους που μοιάζουν με «γουργουρίσματα», άναρθρες φωνούλες, αλλά κυρίως με το κλάμα. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζει την προσοχή των γύρω του έτσι ώστε να του καλυφθούν οποιεσδήποτε συναισθηματικές ή οργανικές ανάγκες του (πείνα, πόνος, κρύο, ζέστη κ.α).
30 - 9ο μήνας
Το βρέφος αρχίζει να παράγει και να συνθέτει ήχους, , τα “βαβίσματα” ή “ψελλίσματα”, οι οποίοι φωνολογικά προσεγγίζουν τον ανθρώπινο λόγο αλλά δε χαρακτηρίζονται από κάποιο νόημα ή προκύπτουν λόγω κάποιου επικοινωνιακού πλαισίου. Αρχικά , οι συγκεκριμένες φωνητικές παραγωγές είναι πλούσιες σε φωνηεντικές ακολουθίες (ααααααα, οοοοοοοο) και σταδιακά εμπλουτίζονται με την παρουσία ορισμένων συμφώνων. Στην ουσία είναι ένα φωνητικό παιχνίδι κατά τη διάρκεια του οποίου εξασκούνται οι πνεύμονες, ο φάρυγγας και οι αρθρωτές.
Από τον 6ο μήνα και έπειτα το βρέφος αρχίζει να χρησιμοποιεί ένα δικό του προσωπικό λεξιλόγιο. Αυτές οι «λέξεις» κατανοούνται μόνο από τα πρόσωπα τα οποία έρχονται σε συστηματική επαφή με το βρέφος. Το συγκεκριμένο γλωσσικό στάδιο θεωρείται ως ο συνδετικός κρίκος μεταξύ της προγλωσσικής φάσης (ψελλίσματα, βαβίσματα) και της έναρξης παραγωγής πραγματικών λέξεων. Επίσης, το μωρό αρχίζει να κατανοεί τον τόνο της φωνής των άλλων (φιλική, αυστηρή) αλλά και να χρωματίζει σταδιακά τις δικές του εκφορές με προσωδιακά στοιχεία όπως ο ρυθμός και ο κυματισμός της φωνής.
100 - 160 μήνας
Το μωρό μας πλέον έχει αρχίσει να μεγαλώνει! Μαζί με το κορμάκι του μεγαλώνει και η περιέργεια για τον κόσμο γύρω του. Επομένως, αναπτύσσει εντονότερο ενδιαφέρον για τον διάλογο και ακούει για να μάθει. Επιπλέον, έχει αρχίσει να κατανοεί πως σημαντικό ρόλο στην επικοινωνία παίζουν και οι εξωλεκτικές χειρονομίες ή αλλιώς η γλώσσα του σώματος, τις οποίες προσπαθεί να τις μιμηθεί συνοδεύοντας τες με φωνητικές παραγωγές. Επίσης, αρχίζει να ταυτίζει και να συνδέει λέξεις με πρόσωπα. Οι συγκεκριμένοι μήνες είναι το χρονικό διάστημα που το παιδί πειραματίζεται με το στόμα του, τους αρθρωτές του (χείλη, γλώσσα, δόντια) και με τη φωνή του, αποκτώντας σιγά – σιγά και μια μουσικότητα στις φωνητικές παραγωγές του. Προς το τέλος αυτής της περιόδου φαίνεται πλέον έντονα η εγγενής τάση που έχει το παιδί για μίμηση, αρχίζοντας πρώτα να μιμείται ήχους ζώων, συσκευών και μεταφορικών μέσων. Επιπρόσθετα, αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες σαφείς λέξεις, όπως “μπαμπά”, “μαμά”, και οι μονοσύλλαβες παραγωγές που αντιστοιχούν σε νόημα, όπως “μαμ”, “ντα”, ενώ χρησιμοποιεί σύντομες λέξεις, χωρίς όμως να τις αρθρώνει σωστά.
Από 1,5 έως 2 χρονών
Τώρα πλέον το παιδί έχει αρχίσει να έχει μια μικρή γκάμα από λέξεις που χρησιμοποιεί (10 – 40 λέξεις), αν και όχι ιδιαίτερα καθαρά. Με αυτές τις λέξεις μπορεί να σχηματίσει μικρές προτάσεις με 2-3 λέξεις. Οι λέξεις αποτελούνται κυρίως από ουσιαστικά, ρήματα και επίθετα. Εντούτοις, είναι σε μια ηλικία που ακόμα παραλείπει τα άρθρα και τα βοηθητικά ρήματα (π.χ. “είναι”). Πλέον, μπορεί να ασχοληθεί μόνο του με τα παιχνίδια του και να φτιάξει μια φανταστική ιστορία/ διάλογο. Απευθύνεται προς τους «μεγάλους» εκφράζοντας απορίες και μπορεί να κάνει ερωτήσεις χρησιμοποιώντας το «Τι», «Πού», «Γιατί» κ.α. Το παιδί σε αυτή τη φάση είναι ικανό να κατανοεί και εκτελεί σύνθετες εντολές, οι οποίες παρουσιάζουν μια ενέργεια (πχ. Βάλε το κουτάλι στο πιάτο). Μπορεί να παρακολουθεί διάλογο, ακόμα και από μια λογική απόσταση, να δείχνει και κατονομάζει ορισμένα μέλη του σώματος του, όπως και να αναγνωρίζει πρόσωπα σε φωτογραφία, να κατονομάζει οικεία αντικείμενα και ενέργειες. Σε αυτή την περίοδο χτίζεται κατά βάση ο «εσωτερικός λόγος» του παιδιού, δηλαδή η γνώση του προς το περιβάλλον του, τα αντικείμενα με τα οποία έρχεται σε επαφή και τις ενέργειες που μπορεί να πράξει.
Σε επόμενο άρθρο θα ασχοληθούμε με την γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού από την ηλικία των 3 ετών έως και την σχολική ηλικία.
Βιβλιογραφία
«Γλώσσα και επικοινωνία στο παιδί», Δήμητρα Κάτη, εκδόσεις Οδυσσέας
