Από το «τα κορίτσια τα πάνε χάλια στα μαθηματικά» και το «οι άντρες είναι τόσο αναίσθητοι» ως το «ξεκουτιαίνει καθώς μεγαλώνει», δεν λείπουν τα κοινά πολιτισμικά στερεότυπα για τις διάφορες κοινωνικές ομάδες. Πώς μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε;
Είναι πολύ πιθανό πως έχετε ακούσει τα περισσότερα από αυτά τα παραδείγματα κάποια στιγμή. Μάλιστα, τα στερεότυπα είναι κάπως σαν τον αέρα: αόρατα μα πάντα παρόντα.
Όλοι έχουμε πολλαπλές ταυτότητες και κάποιες από αυτές είναι πιθανό να είναι στιγματισμένες. Ενώ φαίνεται πως θα έπρεπε απλώς να σταματήσουμε να δίνουμε προσοχή στα στερεότυπα, συχνά δεν είναι τόσο εύκολο. Ψεύτικες πεποιθήσεις για τις ικανότητές μας εύκολα ξυπνούν μια φωνή αυτό-αμφισβήτησης μέσα στο κεφάλι μας που μπορεί να γίνει δύσκολο να αγνοήσουμε. Και τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι επιστήμονες έχουν αρχίσει να ανακαλύπτουν ότι αυτό μπορεί να έχει επιβλαβείς επιδράσεις στην πραγματική μας απόδοση.
Αυτός ο μηχανισμός οφείλεται σε αυτό που οι ψυχολόγοι αποκαλούν «απειλή των στερεοτύπων» – αναφερόμενοι σε έναν φόβο που έχουμε στο να κάνουμε κάτι που θα επιβεβαίωνε τις αρνητικές αντιλήψεις για μια στιγματισμένη ομάδα ανθρώπων στην οποία είμαστε κι εμείς μέλη. Το φαινόμενο ανακαλύφτηκε για πρώτη φορά από Αμερικανούς κοινωνικούς ψυχολόγους στα 1990.
Σε μια εργασία που έμελλε να έχει σημαντική επιρροή αργότερα, έδειξαν πειραματικά πώς τα εθνικά στερεότυπα μπορούν να επηρεάσουν την διανοητική ικανότητα. Στη μελέτη τους, οι μαύροι συμμετέχοντες είχαν πιο άσχημη απόδοση από τους λευκούς σε τεστ λεκτικής ικανότητας όπου τους είπαν ότι το τεστ ήταν «διαγνωστικό» – «ένα αυθεντικό τεστ για τη λεκτική σας ικανότητα και τους περιορισμούς της». Παρ’ όλα αυτά, όταν αυτή η περιγραφή αφαιρέθηκε, καμία τέτοια επίδραση δεν παρατηρήθηκε. Ξεκάθαρα αυτά τα άτομα είχαν αρνητικές σκέψεις για τις λεκτικές τους ικανότητες που επηρέασαν την απόδοσή τους.
Οι μαύροι συμμετέχοντες επίσης είχαν χαμηλή απόδοση όταν τα εθνικά στερεότυπα ενεργοποιήθηκαν με πιο διακριτικό τρόπο. Απλά και μόνο ζητώντας από τους συμμετέχοντες να προσδιορίσουν την φυλή τους σε ένα προηγούμενο δημογραφικό τεστ ήταν αρκετό. Επιπλέον, κάτω από τις απειλητικές συνθήκες (του διαγνωστικού τεστ), οι μαύροι συμμετέχοντες ανέφεραν υψηλότερα επίπεδα αυτό – αμφισβήτησης από ό,τι οι λευκοί συμμετέχοντες.
Κανείς δεν είναι ασφαλής
Οι επιδράσεις της απειλής των στερεοτύπων είναι πολύ ισχυρές και επηρεάζουν όλες τις στιγματισμένες κοινωνικές ομάδες. Μια πρόσφατη ανάλυση διάφορων προηγούμενων μελετών πάνω στο θέμα αποκάλυψε ότι η απειλή των στερεοτύπων που σχετίζεται με τον διανοητικό τομέα υπάρχει σε διάφορους πειραματικούς χειρισμούς, τύπους τεστ και εθνικές ομάδες – που κυμαίνονται από τους μαύρους και τους Λατινοαμερικάνους έως τους Τούρκους Γερμανούς. Ένας πλούτος έρευνας επίσης συνδέει την απειλή των στερεοτύπων με τη χαμηλή απόδοση των γυναικών στα μαθηματικά και στις φιλοδοξίες για ηγετικούς ρόλους.
Οι άντρες είναι τρωτοί, επίσης. Μια μελέτη έδειξε ότι οι άντρες αποδίδουν χειρότερα όταν αποκωδικοποιούν μη λεκτικά στοιχεία αν το τεστ έχει περιγραφεί ως σχεδιασμένο για να μετράει την «κοινωνική ευαισθησία» – μία στερεοτυπική θηλυκή δεξιότητα. Παρόλα αυτά, όταν η δραστηριότητα αυτή παρουσιάστηκε ως «ένα τεστ επεξεργασίας πληροφοριών», τα κατάφεραν πολύ καλύτερα.
Σε μια παρόμοια γραμμή, όταν σε παιδιά από φτωχότερες οικογένειες υπενθυμίζουν τη χαμηλότερη κοινωνικοοικονομική τους θέση, αυτά αποδίδουν πιο άσχημα σε τεστ που περιγράφονται ως διαγνωστικά των διανοητικών τους ικανοτήτων – αλλά όχι όταν αυτά περιγράφονται αλλιώς. Η απειλή των στερεοτύπων έχει επίσης δειχθεί πως επηρεάζει την χαμηλή απόδοση των μεταναστών στην εκπαίδευση και την απόδοση της μνήμης των ηλικιωμένων.
Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι τα στοιχεία που πυροδοτούν αυτό μπορεί να είναι πολύ διακριτικά. Μια μελέτη έδειξε ότι όταν οι γυναίκες έβλεπαν μόνο δύο διαφημίσεις βασισμένες στα φυλετικά στερεότυπα ανάμεσα σε έξι διαφημιστικά, έτειναν να αποφεύγουν να πάρουν ηγετικούς ρόλους σε μία ακόλουθη εργασία που τους ανατέθηκε. Αυτό συνέβαινε ακόμα και όταν τα διαφημιστικά δεν είχαν να κάνουν καθόλου με ηγετικούς ρόλους.
Διαβάστε σχετικά: Προκαταλήψεις και στερεότυπα: πως εμφανίζονται
Νοητικοί Μηχανισμοί
Η απειλή των στερεοτύπων οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο. Τα στιγματισμένα άτομα βιώνουν άγχος που καταστρέφει τις γνωστικές τους πηγές και οδηγεί σε άσχημη απόδοση, επιβεβαίωση του αρνητικού στερεοτύπου και ενίσχυση του φόβου.
Οι ερευνητές έχουν ταυτοποιήσει έναν αριθμό από συσχετιζόμενους μηχανισμούς που είναι υπεύθυνοι γι’ αυτή την επίδραση, με το κλειδί να είναι τα μειονεκτήματα στη χωρητικότητα της μνήμης εργασίας – την ικανότητα να συγκεντρώνεται κανείς σε μια δραστηριότητα που κάνει και να αγνοεί τους διάφορους περισπασμούς. Η μνήμη εργασίας κάτω από συνθήκες απειλής στερεοτύπων επηρεάζεται από το φυσιολογικό στρες, την παρακολούθηση της απόδοσης και τις διαδικασίες καταστολής (του άγχους και του στερεότυπου).
Οι νευροεπιστήμονες έχουν μετρήσει αυτές τις επιδράσεις στον εγκέφαλο. Όταν επηρεαζόμαστε από μια απειλή στερεοτύπου, οι περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για τον αυτό-έλεγχο των συναισθημάτων και την κοινωνική ανατροφοδότηση ενεργοποιούνται ενώ η δραστηριότητα στις περιοχές που είναι υπεύθυνες για την απόδοση σε μια εργασία αναστέλλεται.
Στην πρόσφατη μελέτη μας, που δημοσιεύτηκε στο Frontiers in Aging Neuroscience, παρουσιάσαμε αυτές τις επιδράσεις στην γήρανση. Χρησιμοποιήσαμε ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (EEG), μια συσκευή που τοποθετεί ηλεκτρόδια στο κρανίο για να εντοπίσει και να καταγράψει μοτίβα εγκεφαλικών κυμάτων, με σκοπό να δείξουμε ότι οι πιο μεγάλοι σε ηλικία ενήλικες, αφού διάβασαν μια αναφορά για τη μείωση της μνήμης με το πέρασμα της ηλικίας, βίωσαν μια ενεργοποίηση των νευρώνων που ανταποκρίνονταν στο να έχει κανείς αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό του. Επίσης είχαν χαμηλή απόδοση σε μια ακόλουθη, χρονομετρούμενη εργασία κατηγοριοποίησης.
Στρατηγικές Αντιμετώπισης
Υπάρχει ελπίδα, παρόλα αυτά. Νέες έρευνες αναγράφουν πώς να μειώσουμε την απειλή των στερεοτύπων και αναγνωρίζουν μια σειρά από μεθόδους – η πιο προφανής από τις οποίες είναι η αλλαγή του ίδιου του στερεότυπου. Σε τελική ανάλυση, αυτός είναι ο τρόπος για να εξαφανίσετε το πρόβλημα μια και καλή.
Αλλά το να αλλάξει κανείς το ίδιο το στερεότυπο δυστυχώς συχνά απαιτεί χρόνο. Ενώ εργαζόμαστε πάνω σε αυτό, υπάρχουν και τεχνικές που μας βοηθάνε να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση ως τότε.
Για παράδειγμα, ορατά, διαθέσιμα και σχετικά μοντέλα ρόλων είναι σημαντικά. Μια μελέτη αναφέρει μια θετική επιρροή από το «Φαινόμενο Ομπάμα» στους Αφροαμερικανούς. Όποτε ο Ομπάμα έστρεφε την προσοχή του τύπου για λόγους που ενίσχυαν τη θετική πλευρά και αψηφούσαν τα στερεότυπα, η επιρροή της απειλής των στερεοτύπων μειωνόταν σε αξιοσημείωτο βαθμό στην απόδοση των μαύρων Αμερικανών στα διαγωνίσματα.
Mια άλλη μέθοδος είναι να μειώσουμε την απειλή με το να μετατρέψουμε τις αντιλήψεις για τον εαυτό μας σε μια θετική ταυτότητα για την ομάδα ή σε αυτό-επιβεβαίωση. Για παράδειγμα, οι Ασιάτισσες είχαν χαμηλές επιδόσεις στα τεστ μαθηματικών όταν τους υπενθύμιζαν την φυλετική τους ταυτότητα αλλά όχι όταν τους υπενθύμιζαν την Ασιατική τους ταυτότητα. Αυτό συμβαίνει επειδή οι Ασιάτες στερεοτυπικά θεωρούνται καλοί στα μαθηματικά. Κατά τον ίδιο τρόπο, πολλοί από εμάς ανήκουν σε μερικές διαφορετικές ομάδες – μερικές φορές αξίζει να μεταστρέφουμε την προσοχή μας σε αυτή που μας δίνει δύναμη.
Το να κερδίζουμε αυτοπεποίθηση με το να εκτελούμε την κατά τα άλλα απειλητική εργασία που μας έχει ανατεθεί, είναι επίσης ωφέλιμο, όπως φαίνεται με τις γυναίκες σκακίστριες. Ένας τρόπος για να το κάνουμε αυτό θα μπορούσε να είναι με το να μετονομάσουμε την συγκεκριμένη εργασία ως πρόκληση.
Τέλος, απλά και μόνο με το να γνωρίζουμε τις καταστροφικές συνέπειες που μπορεί να έχουν τα στερεότυπα, μπορεί να μας βοηθήσει να επανερμηνεύσουμε το άγχος και να μας κάνει περισσότερο πιθανούς να αποδώσουμε καλύτερα. Μπορεί να μην μπορούμε να αποφύγουμε τα στερεότυπα τελείως και αμέσως, αλλά μπορούμε να καθαρίσουμε τον αέρα τους.
Απόδοση: Παναγιώτα Νταλιακούρα, απόφοιτη του τμήματος Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ
Επιμέλεια: PsychologyNow.gr
Πηγή
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
