Η αλληλεπίδραση των ονείρων με το σώμα (μέρος Ι): Σωματικά όνειρα

Η πειραματική έρευνα στα όνειρα δείχνει ότι, κατά τη διάρκεια του ύπνου, ανταποκρινόμαστε στον εξωτερικό κόσμο και επεξεργαζόμαστε περιβαλλοντικές και σωματικές πληροφορίες, οι οποίες επηρεάζουν το περιεχόμενο των ονείρων.

Κατά τη διάρκεια του ύπνου ονειρευόμαστε και στη λειτουργία αυτή συμβάλλει και συμμετέχει και το σώμα με τρόπο που μπορεί να επηρεάσει το περιεχόμενο των ονείρων. Τα εξωτερικά αισθητηριακά ερεθίσματα, τα συναισθήματα, η σωματική υγεία και η πιθανές ασθένειες συνεχίζουν να υφίστανται κατά τη διάρκεια του ύπνου και κάποιες φορές μπορεί να εκφραστούν μέσω των ονείρων.

Υπάρχουν διάφορες υποθέσεις για τη σχέση του κοιμούμενου σώματος (sleeping body) και του σώματος που ονειρεύεται (dreaming body), η φαινομενολογική προσέγγιση και οι σύγχρονες θεωρίες υποστηρίζουν ότι το σώμα συνεχώς συνεισφέρει στην εμπειρία του ονειρέματος (Varela, 1991).

Τα είδη των ονείρων που σχετίζονται με το σώμα

Υπάρχουν δύο μεγάλες κατηγορίες ονείρων που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση του κοιμώμενου νου με το σώμα: Τα σωματικά όνειρα, που διαμορφώνονται από τα εξωτερικά αισθητηριακά ερεθίσματα και τα όνειρα υγείας, των οποίων το περιεχόμενο συνδέεται με θέματα σωματικής υγείας ή ασθένειας. Σε αυτό το 1^ο μέρος του άρθρου, θα συζητηθούν τα σωματικά όνειρα και στο 2^ο μέρος εκείνα που συνδέονται με θέματα υγείας και ασθένειας.

Σωματικά όνειρα

Ο ύπνος είναι μια κατάσταση του οργανισμού που απαιτεί ισορροπία ανάμεσα στην ηρεμία και την εγρήγορση. Για να μη διακόπτεται ο ύπνος με τον κάθε ήχο, φώς ή άγγιγμα, κατά τη διάρκεια του ύπνου, το σώμα μας προστατεύεται από την επαφή με πολλά από τα εξωτερικά ερεθίσματα.

Παράλληλα, όσο κοιμόμαστε, το σώμα χρειάζεται να ανταποκρίνεται σε κάποια από τα ερεθίσματα που δέχεται, τα οποία μπορεί να προειδοποιούν για πιθανούς κινδύνους και για τις περιπτώσεις που θα χρειαστεί επειγόντως να ξυπνήσουμε (σεισμοί, φωτιές επιθέσεις κλπ). Η πειραματική έρευνα στα όνειρα δείχνει ότι, κατά τη διάρκεια του ύπνου, ανταποκρινόμαστε στον εξωτερικό κόσμο και επεξεργαζόμαστε περιβαλλοντικές και σωματικές πληροφορίες, οι οποίες επηρεάζουν το περιεχόμενο των ονείρων (Solomonova & Carr, 2019). Τα όνειρα που το περιεχόμενο τους επηρεάζεται από κάποια σωματική αίσθηση ή ανάγκη και από εξωτερικά αισθητηριακά ερεθίσματα, αποτελούν την κατηγορία των γενικότερων σωματικών ονείρων.

Πολυαισθητηριακή ενσωμάτωση (multisensory integration)

Η διαδικασία μέσω της οποίας τα ηχητικά, σωματοαισθητικά ή οσφρητικά ερεθίσματα, αλλάζουν και διαμορφώνουν διαφορετικά μια ανθρώπινη εμπειρία ονομάζεται πολυαισθητηριακή ενσωμάτωση (Stein, 2008). Με τον όρο πολυαισθητηριακή ενσωμάτωση στα όνειρα αναφερόμαστε στην επίδραση σωματικών ή εξωτερικών ερεθισμάτων στο περιεχόμενο των ονείρων. Τα ερεθίσματα αυτά μπορεί να είναι ηχητικά, οπτικά, οσφρητικά ή σωματοαισθητικά.

Πολύ συχνά συμβαίνει να μουδιάζει το χέρι ή το πόδι μας πάνω στο οποίο ρίχνουμε το βάρος μας όταν κοιμόμαστε στο πλάι και τότε να βλέπουμε στον ύπνο μας ότι το αντίστοιχο μέλος παραλύει και μας εμποδίζει από το να κινηθούμε. Μια άλλη πολύ κοινή σε πολλές/ους από εμάς εμπειρία, είναι να χρειάζεται να πάμε τουαλέτα κατά τη διάρκεια του ύπνου και να βλέπουμε στο όνειρο μας ότι ψάχνουμε απεγνωσμένα κάπου να βρούμε ένα μπάνιο.

Όλοι έχουμε τέτοιες εμπειρίες σωματικών ονείρων μέσω της πολυαισθητηριακής ενσωμάτωσης, ενδεχομένως χωρίς να το γνωρίζουμε, επειδή δεν είμαστε ενήμεροι για τα ερεθίσματα με τα οποία ερχόμαστε σε επαφή όσο κοιμόμαστε.

Σωματοαισθητικά ερεθίσματα

Με τον όρο σωματοαισθητικά ερεθίσματα, αναφερόμαστε σε όσα έρχονται σε επαφή με το δέρμα και μπορεί να σχετίζονται με την αφή, με δονήσεις, με πόνο, πίεση ή και αλλαγή θερμοκρασίας σε αυτό. Η επίδραση των σωματοαισθητικών ερεθισμάτων στα όνειρα έχουν μελετηθεί εκτενέστερα, από άλλα είδη ερεθισμάτων, σε πειραματικό πλαίσιο.

Στα πειράματα αυτά οι ερευνητές μπορεί να ασκούσαν πίεση σε κάποια σημεία του σώματος, να ψέκαζαν με νερό, να άλλαζαν θέση κάποια μέλη του σώματος κατά τη διάρκεια του ύπνου και έπειτα να ζητούσαν στους συμμετέχοντες να περιγράψουν την τροπή που πήραν τα όνειρα μετά από αυτές τις παρεμβάσεις. Το πιο εντυπωσιακό αποτέλεσμα αυτών των ερευνών, είναι η ποικιλία των τρόπων με τους οποίους επηρεάστηκε το περιεχόμενο, αλλάζοντας το αρχικό σενάριο του ονείρου (Νielsen, 1993).

Πολύ συχνά, εντός του ονείρου που έβλεπε ο συμμετέχον στην έρευνα, κάποιος άλλος ονειρικός χαρακτήρας και όχι ο ίδιος ο ονειρευτής παρουσίαζε κάποια σωματική κατάσταση σχετική με το ερέθισμα που δεχόταν εντός της πειραματικής διαδικασίας (Solomonova, 2017).

Η προβολή σε άλλους χαρακτήρες ή σε ζώα εντός ονείρου, της αισθητηριακής κατάστασης που δεχόταν ο άνθρωπος που κοιμάται δείχνει τους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους το κοιμώμενο σώμα που βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με το κοιμώμενο μυαλό, διαμορφώνει το περιεχόμενο του ονείρου με απρόβλεπτους και δημιουργικούς τρόπους.

Διαβάστε σχετικά: Η θεραπευτική δύναμη των ονείρων

Ηχητικά ερεθίσματα

Σε πειραματικές μελέτες που έγιναν για να βρούνε την επίδραση των εξωτερικών ή σωματικών ερεθισμάτων στo σενάριο των ονείρων, φάνηκε ότι κάποιες φορές, ένα τραγούδι που ακούγεται στο ραδιόφωνο την ώρα που κοιμόμαστε, μπορεί να περάσει μέσα στο όνειρο και να ενσωματωθεί μέσα στην πλοκή του με τρόπο ταιριαστό: π.χ. να βρεθούμε να χορεύουμε στο σκοπό του ή να το σιγοτραγουδάμε.

Έρευνες που έχουν γίνει με ηχητικά ερεθίσματα, έδειξαν ότι ενσωματώνονται περισσότερο στο όνειρο, λέξεις που έχουν προσωπική σημασία για τους ονειρευτές, από ότι λέξεις με μικρότερη σημασία για αυτούς (Hoelscher et al, 1981). Τα ηχητικά, όπως και τα υπόλοιπα ερεθίσματα ενσωματώνονται επιλεκτικά στα όνειρα ανάλογα με τη συνάφεια τους με προηγούμενες εμπειρίες, ενεργοποιώντας τα μεγαλύτερα δίκτυα οργάνωσης της επεισοδιακής και σημασιολογικής μνήμης (Carr & Nielsen, 2015).

Οπτικά ερεθίσματα

Τα οπτικά ερεθίσματα δεν φαίνεται να επηρεάζουν τα όνειρα μας και αυτό πιθανότατα οφείλεται στο γεγονός ότι κοιμόμαστε με τα μάτια κλειστά. Μεγάλο ενδιαφέρον έχουν μελέτες που έγιναν σε εργαστηριακό περιβάλλον με στόχο να βρεθεί πιθανή σύνδεση ανάμεσα στα οπτικά ερεθίσματα και στα όνειρα (Foulkes, 1962).

Στα πειράματα αυτά, στο στάδιο του R.E.M. ύπνου που οι συμμετέχοντες ξεκίνησαν να ονειρεύονται, τοποθετήθηκαν ειδικά σχεδιασμένα μανταλάκια στα βλέφαρα για να κρατήσουν τα μάτια ανοιχτά και τους παρουσιάστηκαν διάφορα οπτικά ερεθίσματα. Κανένα από αυτά τα ερεθίσματα δεν φάνηκε να επηρεάζει την πορεία των ονείρων, και το συμπέρασμα που έβγαλαν οι μελετητές είναι ότι όσο ονειρευόμαστε είμαστε «λειτουργικά τυφλοί» (functionally blind) (Rechtschaffen 1992).

Ενδιαφέρον επίσης, έχει ότι οι εκ γενετής τυφλοί δεν έχουν οπτικές απεικονίσεις στα όνειρα τους, ενώ οι άνθρωποι που έχασαν την όραση τους μετά την ηλικία μεταξύ 5-7 ετών, έχουν όνειρα με οπτικές αναπαραστάσεις για το υπόλοιπο της ζωής τους (Foulkes, 1999).

Από τα παραπάνω, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η επίδραση των οπτικών ερεθισμάτων κατά τη διάρκεια του ξύπνιου συνεχίζεται και κατά τη διάρκεια του ύπνου (ακόμα και για πολλά χρόνια αργότερα), ενώ η επαφή με αντίστοιχα ερεθίσματα κατά τη διάρκεια του R.E.M. σταδίου του ύπνου δεν επηρεάζει το περιεχόμενο των ονείρων.

Οσφρητικά ερεθίσματα

Πειράματα που έγιναν με οσφρητικά ερεθίσματα έδειξαν ότι μια ευχάριστη ή δυσάρεστη μυρωδιά μπορεί να αλλάξει την πορεία του περιεχομένου το ονείρου και την αίσθηση που μας δημιουργεί. Σε αντίθεση όμως με τα ηχητικά ή τα σωματοαισθητικά ερεθίσματα, τα οσφρητικά ερεθίσματα δεν παρουσιάζονται εντός του ονείρου με άμεσο τρόπο. Οι συμμετέχουσες/ντες στις αντίστοιχες έρευνες δεν καταγράφουν κάποια αίσθηση μυρωδιάς στα όνειρα, αλλά εικόνες που συνδέονται έμμεσα με αυτές τις μυρωδιές.

Για παράδειγμα, όσες/οι εκτέθηκαν σε μυρωδιά καπνού από τζάκι, δεν την ένοιωσαν εντός ονείρου, αλλά μπορεί να είδαν κάποιο όνειρο που συνδέεται με φωτιά. Τα γενικότερα ευρήματα έδειξαν ότι οι ευχάριστες μυρωδιές (π.χ. από τριαντάφυλλα) έφεραν ευχάριστες εικόνες στα όνειρα, ενώ οι δυσάρεστες (χαλασμένα αυγά) προκάλεσαν δυσάρεστες εμπειρίες ονείρων που μπορεί να σχετίζονται με την αίσθηση βρωμιάς ή δυσφορίας (Schredl, 2009).

Γιατί τα αισθητηριακά ερεθίσματα επηρεάζουν την πορεία των ονείρων;

Τα αισθητηριακά ερεθίσματα, ευαισθητοποιούν τον οργανισμό δημιουργώντας μια μικρή διέγερση (micro arousal) ικανή να επηρεάσει τους ανθρώπους που ονειρεύονται, αλλά όχι ικανή να τους ξυπνήσει. Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι το μυαλό του ανθρώπου που κοιμάται, ανιχνεύει τα νέα ερεθίσματα και τα αναπλαισιώνει (recontextualize), έτσι ώστε να ενταχθούν αρμονικά στο εξελισσόμενο αφήγημα του ονείρου.

Ο λόγος που τα ερεθίσματα αναπλαισιώνονται και αλλάζουν το σενάριο του ονείρου είναι ότι «το ανθρώπινο μυαλό προτιμάει να έχει μια ενοποιημένη αντίληψη του κόσμου» (Solomonova & Carr, 2019). Το σίγουρο είναι ότι ακόμα και κατά τη διάρκεια του ύπνου, το σώμα είναι δραστήριο και βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με το νου. Τα σωματικά όνειρα μέσω της πολυαισθητηριακής ενσωμάτωσης αποτελούν προϊόν αυτής της αλληλεπίδρασης.

Βιβλιογραφία

Carr, M. & Nielsen, T. (2015). Morning rapid eye movements sleep naps facilitate broad access to emotional semantic networks. Sleep, 38(3), 433-443. http://doi:10.5665/sleep.4504

Foulkes, W.D. (1962). Dream reports from different stages of sleep, Journal of Abnormal and Social Psychology, 65, 14.

Foulkes, D. (1999). Children’s dreaming and the development of consciousness. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Hoelscher, T.J. , Klinger, E., & Barta, S.G. (1981). Incorporation of concern- and nonconcern-related verbal stimuli into dream content. Journal of Abnormal Psychology, 90 (1), 88-91.

Malinowski, J. E., & Horton, C. L. (2015). Metaphor and hyperassociativity: The imagination mechanisms behind emotion assimilation in sleep and dreaming. Frontiers in Psychology, 6, Article 1132. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2015.01132

Nielsen, T. (1993). Changes in the kinaesthetic content of dreams following somatosensory stimulation of leg muscles during REM sleep. Dreaming, 3 (2), 99-113.

Rechtschaffen, A., & Buchignani, C. (1992). The visual appearance of dreams, In J. S. Antrobus & Bertini (eds.) The neuropsychology of sleep and dreaming. Hilldale, NJ:Lawrence Erlbaum.

Schredl, M., Desislava, A., Hormann, K., Maurere, J.T., Hummel, T., Stuck, B.A.( 2009). Information processing during sleep: the effect of olfactory stimuli on dream content and dream emotions. Journal of Sleep Research. https://doi.org/10.1111/j.1365-2869.2009.00737.x

Schredl, M. (2015). The continuity between waking and dreaming: Empirical research and clinical implications. In M. Kramer & M. Glucksman (Eds.). Dream research-Contributions to clinical practice (pp.27-37). New York, NY: Routledge.

Solomonova, E. (2017). The embodied mind in sleep and dreaming: A theoretical framework and an empirical study of sleep, dreams and memory in meditators and controls (Doctoral dissertation, Biomedical Sciences/Individual Program). University of Montreal, Quebec, Canada.

Solomonova, E. & Carr, M. (2019). Incorporation of External Stimuli into Dream Content. In book: Dreams: Biology, Psychology and Culture (pp.213-218), Greenwood publ., Chapter: 7.1 https://www.researchgate.net/publication/320355030

Stein, B., Stanford, T. Multisensory integration: current issues from the perspective of the single neuron. Nature Reviews Neuroscience 9, 255–266 (2008). https://doi.org/10.1038/nrn2331