Η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία ανάπτυξης του Lev Vygotsky

Η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία ανάπτυξης αποτελεί μία από τις πιο γνωστές και καινοτόμες θεωρίες ανάπτυξης στον τομέα της ψυχολογίας, η οποία συνεχίζει και στη σημερινή εποχή να έχει πολλούς οπαδούς και να επηρεάζει επιστήμονες διάφορων θεωρητικών ειδικοτήτων.

Εμπνευστής της ήταν ο Ρώσος ψυχολόγος Lev Vygotsky, ο οποίος τόνιζε το σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει η κοινωνία, και πρωτίστως οι γονείς, οι φροντιστές και οι συνομήλικοι, στην γνωστική και λειτουργική ανάπτυξη του κάθε ατόμου. Κατά τον Vygotsky δηλαδή η μάθηση βασίζεται στην αλληλεπίδραση με τους άλλους ανθρώπους και η ανάπτυξη ακολουθεί ως αποτέλεσμα της κοινωνικής αυτής μάθησης.

Αναλυτικότερα, η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία πραγματεύεται την ιδέα πως η ανάπτυξη του ανθρώπου προκύπτει από μία διαμεσολαβούμενη κοινωνική διαδικασία, κατά την οποία τα παιδιά αποκτούν τις πολιτισμικές αξίες τους, τις πεποιθήσεις τους και τις στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων μέσω της αλληλεπίδρασης με άτομα της κοινωνίας που έχουν περισσότερες γνώσεις. Σημαντικό ρόλο μάλιστα στη θεωρία έχουν έννοιες όπως τα συγκεκριμένα πολιτισμικά εργαλεία, ο ατομικός λόγος και η ζώνη επικείμενης ανάπτυξης.

Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τα πολιτισμικά εργαλεία, σύμφωνα με τον Vygotsky ο άνθρωπος γεννιέται με τις βασικές ικανότητες για διανοητική ανάπτυξη, όπως είναι η προσοχή, η αίσθηση, η αντίληψη και η μνήμη. Σταδιακά όμως μέσω της αλληλεπίδρασης με το κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον αυτές αναπτύσσονται και μετατρέπονται σε πιο αποτελεσματικές γνωστικές διεργασίες, στις οποίες ο Vygotsky αναφέρεται ως «ανώτερες γνωστικές λειτουργίες».

Σε αυτό συμβάλλει ιδιαίτερα το γεγονός πως η κάθε κοινωνία παρέχει ένα σύνολο εργαλείων διανοητικής προσαρμογής, κάποιες μεθόδους δηλαδή γνωστικής επεξεργασίας αλλά και στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων.

Τα εργαλεία αυτά βοηθούν τα παιδιά να χρησιμοποιήσουν τις ικανότητές τους με τρόπο που να είναι προσαρμοσμένος στην κοινωνία που ζουν. Έτσι, για παράδειγμα συγκεκριμένες κοινωνίες δίνουν έμφαση στην αποστήθιση μέσω της εγγραφής σημειώσεων, ενώ άλλες ενθαρρύνουν μεθόδους υπενθύμισης όπως για παράδειγμα το δέσιμο κόμπων σε ένα σχοινί.

Σχετικά με τον ατομικό λόγο ο Vygotsky υποστηρίζει πως η σκέψη και ο λόγος είναι ξεχωριστές οντότητες στην αρχή της ζωής, μέχρι την ηλικία των τριών ετών στην οποία συνενώνονται. Σε αυτό το σημείο η σκέψη και ο λόγος γίνονται αλληλεξαρτώμενα. Όταν συμβαίνει αυτό, ο μονόλογος των παιδιών εσωτερικεύεται και μετατρέπεται σε εσωτερικευμένο λόγο.

Διαβάστε σχετικά: Η θεωρία της Κοινωνικής Μάθησης του Albert Bandura

Η εσωτερίκευση μάλιστα αυτή της γλώσσας αποτελεί μια λειτουργία από μόνη της και είναι πολύ σημαντική καθώς συμβάλλει στη γνωστική ανάπτυξη και συγκεκριμένα στη μετάβαση στον ατομικό λόγο. Ο ατομικός λόγος, αποτελώντας το επόμενο βήμα του εσωτερικευμένου λόγου, είναι ο λόγος που απευθύνεται στον εαυτό, όχι όμως εσωτερικά αλλά εξωτερικά, με σκοπό τη ρύθμιση του εαυτού.

Ο Vygotsky μάλιστα προσθέτει πως ο ατομικός λόγος είναι προϊόν της αλληλεπίδρασης του ατόμου με το περιβάλλον του, καθώς έχει βρεθεί υψηλή συσχέτιση ανάμεσα στο βαθμό των κοινωνικών συναναστροφών και στο ρυθμό ανάπτυξης του ατομικού λόγου.

Τέλος ως ζώνη επικείμενης ανάπτυξης ορίζεται η απόσταση ανάμεσα στο τι μπορεί να επιτύχει ένα παιδί ανεξάρτητο και στο τι μπορεί να καταφέρει με τη βοήθεια και την ενθάρρυνση ενός ατόμου με περισσότερες ικανότητες και γνώσεις.

Ο Vygotsky υποστήριζε πως αν προσφερθεί βοήθεια σε ένα μαθητή που βρίσκεται στη ζώνη επικείμενης ανάπτυξης για ένα συγκεκριμένο έργο, ο μαθητής θα αποκτήσει μεγάλη ώθηση για να ολοκληρώσει και να επιτύχει το έργο του. Προκειμένου να βοηθηθεί ένα άτομο μάλιστα και να ανελιχθεί στη ζώνη επικείμενης ανάπτυξης, είναι απαραίτητα τρία στοιχεία:

Η παρουσία κάποιου με περισσότερες γνώσεις και ικανότητες είτε πρόκειται για δάσκαλο ή ακόμα και για συνομήλικο– έννοια γνωστή στην αγγλική γλώσσα με τον όρο «a more knowledgeable other»-.

Κοινωνική αλληλεπίδραση με κάποιον ικανό δάσκαλο που θα επιτρέπει στο μαθητή να παρατηρεί και να εξασκεί τις ικανότητές του, δίνοντάς του οδηγίες ή αποτελώντας πρότυπο συμπεριφοράς για αυτόν.

Το φαινόμενο της «σκαλωσιάς», δηλαδή υποστηρικτικές δραστηριότητες που παρέχονται από τον πιο ικανό δάσκαλο ή συνομήλικο, οι οποίες θα βοηθήσουν το μαθητή να μετακινηθεί στη ζώνη επικείμενης ανάπτυξης. Οι δραστηριότητες αυτές σταματούν όταν ο μαθητής φτάσει στο κατάλληλο σημείο ανάπτυξης και δεν είναι πλέον απαραίτητες.

Σύμφωνα με τα παραπάνω λοιπόν είναι φανερό πως η κοινωνικοπολιτισμική θεωρία του Lev Vygotsky πρωτοστάτησε στην ιστορία της ψυχολογίας, καθώς όχι μόνο ανέδειξε νέες πλευρές στη διαδικασία της γνωστικής ανάπτυξης και έθεσε τα θεμέλια για περαιτέρω έρευνα, αλλά αποτέλεσε και πρότυπο σε πρακτικό επίπεδο για τον τομέα της εκπαίδευσης.

Βιβλιογραφία: