Οι πρόσφυγες και ιδιαίτερα τα προσφυγόπουλα αποτελούν μία ευάλωτη ομάδα η οποία αντιμετωπίζει δυσκολίες τόσο πριν τη μετάβασή στη χώρα υποδοχής, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, όσο και μετά την άφιξή της.
Τα τελευταία χρόνια το ζήτημα με τους πρόσφυγες απασχολεί αρκετά όλο τον κόσμο, αφού υπάρχει μεγάλη μετακίνηση πληθυσμών από χώρα σε χώρα. Με το ξεκίνημα του 21ου αιώνα το προσφυγικό ζήτημα γίνεται έντονο, καθώς τα γεγονότα πολιτικών διενέξεων και άλλων καταστροφών επηρεάζουν την κατάσταση. Εκτιμάται ότι ο πληθυσμός των αναγκαστικά εκτοπισμένων έχει φτάσει τα υψηλότερα επίπεδα που έχουν καταγραφεί ποτέ. Σε όλον τον κόσμο, 65,6 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Στον αριθμό αυτό περιλαμβάνονται περίπου 22,5 εκατομμύρια πρόσφυγες και ανάμεσά τους πάνω από τα μισά είναι παιδιά (UNHCR, 2017) .
Για να διευκρινιστεί τι ορίζουμε με τον όρο πρόσφυγας, θα λέγαμε ότι είναι το άτομο που αναγκάστηκε να αφήσει τη χώρα προέλευσής του εξαιτίας κάποιας καταδίωξης, πολέμου ή δια της βίας. Ο πρόσφυγας νιώθει έντονο φόβο και αισθάνεται ότι καταδιώκεται λόγω εθνικών διαφορών, θρησκευτικών, πολιτικών ζητημάτων ή επειδή ανήκει σε κάποια διαφορετική κοινωνική ομάδα. Σύμφωνα με έρευνα της Ύπατης Αρμοστείας οι περισσότεροι πρόσφυγες παγκοσμίως προέρχονται από χώρες όπως το Αφγανιστάν (2,7 εκ.), η Συρία (5,5 εκ.) και το Νότιο Σουδάν (1,4 εκ.), (UNHCR, 2017).
Oι δυσκολίες στη ζωή των προσφύγων
Οι πρόσφυγες αποτελούν μία ευάλωτη ομάδα η οποία αντιμετωπίζει δυσκολίες τόσο πριν τη μετάβασή της στη χώρα υποδοχής, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, όσο και μετά την άφιξή της. Είναι άτομα που αναγκάζονται να αφήσουν τη χώρα τους, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα επιλογής και το γεγονός αυτό είναι κάτι ιδιαίτερα τραυματικό. Η αναγκαστική μετανάστευση είναι μία στρεσογόνος εμπειρία που κάνει το άτομο ευάλωτο σε ψυχολογικά προβλήματα, καθώς το ίδιο υφίσταται αλλαγές στο πλαίσιο της οικογένειας, της κοινότητας και της κοινωνίας που είχε συνηθίσει μέχρι τώρα να ζει (Tyrer & Fazel, 2014).
Η πιθανότητα ανάπτυξης προβλημάτων στους πληθυσμούς αυτούς οφείλεται στο γεγονός ότι οι αλλαγές στη ζωή των προσφύγων είναι αιφνίδιες και οι ίδιοι δεν έχουν το χρόνο να προετοιμαστούν ψυχολογικά γι’ αυτές. Επιπλέον, πολλές φορές πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης, μπορεί να υποστούν βασανισμούς, βιασμούς, προβλήματα υγείας και τραυματισμούς πριν, κατά τη διάρκεια ή μετά το ταξίδι τους προς τη χώρα υποδοχής (Schilling, Rauscher et al., 2017). Ακόμη, όμως, και όταν φτάσουν στις χώρες υποδοχής οι συνθήκες που επικρατούν δεν είναι καλύτερες, αφού οι ακατάλληλες εγκαταστάσεις, η έλλειψη ιατρικής περίθαλψης, ο υπεράριθμος πληθυσμός, η έλλειψη φαγητού και νερού, κάνουν την κατάσταση ακόμη πιο δύσκολη με τα ψυχολογικά προβλήματα και τα προβλήματα υγείας να εκτραχύνονται (Pavli & Maltezou, 2017).
Σε έρευνες που έγιναν αναφέρεται ότι οι πρόσφυγες είναι πιο ευάλωτοι στην ανάπτυξη ψυχολογικών προβλημάτων απ’ ότι ο υπόλοιπος πληθυσμός (Fazel, Wheeler & Danesh, 2005). Η ετερογένεια στα χαρακτηριστικά των προσφύγων (διαφορετικά ψυχολογικά προβλήματα, διαφορετική χώρα προέλευσης, κοινωνική και οικονομική κατάσταση κτλ.) επιβάλλει παρεμβάσεις προσαρμοσμένες στις ανάγκες του κάθε ατόμου (Murray, Schweitzer & Davidson, 2010). Επιπλέον, τα παιδιά πρόσφυγες, έχουν να διαχειριστούν κι άλλες προκλήσεις όπως η εκμάθηση της νέας γλώσσας και η κατανόηση της κουλτούρας και του εκπαιδευτικού συστήματος της νέας χώρας υποδοχής και το νέο περιβάλλον κατοικίας στο οποίο από εδώ και πέρα θα ζουν (Tyrer & Fazel, 2014).
Άλλοι επιβαρυντικοί παράγοντες για την ψυχική υγεία των νεαρών προσφύγων έχουν να κάνουν με τους γονείς, παράγοντες που αφορούν το ίδιο το παιδί και περιβαλλοντικούς παράγοντες (Henley & Robinson, 2011). Σχετικά με ό,τι αφορά τους γονείς των παιδιών, εκείνοι μπορεί να υποφέρουν από Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες (ΔΜΣ), από επιλόχεια κατάθλιψη, να έχουν υποφέρει από βασανιστήρια, να έχουν αποχωριστεί με βίαιο τρόπο τα παιδιά τους, να είναι άνεργοι, να έχουν υψηλά επίπεδα άγχους. Όλα αυτά τα στοιχεία είναι πιθανό να επηρεάσουν τα παιδιά πρόσφυγες και να δημιουργήσουν προβλήματα.
Επιπλέον, και το ίδιο το παιδί μπορεί να έχει βιώσει τραυματικά γεγονότα κατά την αναγκαστική του φυγή από την πατρίδα του, αντιμετωπίζει προβλήματα και δυσκολίες με τη γλώσσα στη χώρα υποδοχής, είναι πιθανό να αναπτύξει ΔΜΣ και προβλήματα στην υγεία του λόγω της κακομεταχείρισης. Τέλος, σε ό,τι αφορά τους περιβαλλοντικούς παράγοντες, η φτώχεια, ο χρόνος που απαιτείται για να καθοριστεί το καθεστώς της μετανάστευσης του κάθε ατόμου, η κοινωνική και πολιτισμική απομόνωση του, η παραμονή σε προσφυγικούς καταυλισμούς και ο χρόνος παραμονής στη χώρα φιλοξενίας με τους παράγοντες επικινδυνότητας επιβαρύνουν σημαντικά την ψυχική υγεία των νεαρών προσφύγων (Fazel & Stein, 2002).
Προγράμματα παρέμβασης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων
Η πλειονότητα των παιδιών προσφύγων στη χώρα μας αντιμετωπίζει ιδιαίτερες ψυχολογικές δυσκολίες, εξαιτίας των γεγονότων ζωής και των ψυχοπιεστικών περιστατικών που έχουν βιώσει. Κυριότερες δυσκολίες αποτελούν η Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες, οι αγχώδεις διαταραχές και η κατάθλιψη. Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών, αποτελεσματική θεραπεία αποτελεί η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία και παρακάτω θα αναφερθούν δύο ενδεικτικά ΓΣ προγράμματα παρέμβασης και θεραπείας, τα οποία έχουν εφαρμοστεί στον πληθυσμό των παιδιών προσφύγων.
- H βασισμένη στο τραύμα Γνωσιακή Συμπεριφοριστική θεραπεία (TF-CBT) είναι ειδικά σχεδιασμένη για σεξουαλικώς κακοποιημένα παιδιά και εφήβους (Cohen & Mannarino, 2012). Πρόσφατα άρχισε να εφαρμόζεται σε παιδιά που έχουν βιώσει κάθε είδους τραύμα (Schottelcorb et al., 2012). Το θεραπευτικό αυτό μοντέλο περιλαμβάνει αρχές από γνωσιακή συμπεριφορική, διαπροσωπική και οικογενειακή θεραπεία. Είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική θεραπεία για παιδιά που αντιμετωπίζουν προβλήματα Διαταραχής Μετατραυματικού Στρες, κατάθλιψης και γενικευμένο άγχος (Igelman et al., 2008).
- Στην Ελλάδα δημιουργήθηκε το πρόγραμμα Τα φιλαράκια, με σκοπό να διδάξει στα παιδιά δεξιότητες με τη βοήθεια δημιουργικών δραστηριοτήτων βασισμένων στη ΓΣΘ, ασκήσεων που γίνονταν μέσω του παιχνιδιού και όλα αυτά εφαρμοσμένα στο πλαίσιο του σχολείου, με στόχο την επίτευξη της συναισθηματικής ανθεκτικότητας (Ψύλλου, 2014). Το πρόγραμμα αυτό εφαρμόζεται μέσα σε σχολικές τάξεις, καθώς το σχολείο αποτελεί ένα σημαντικό ζωτικό χώρο για τα παιδιά , στον οποίο περνούν ένα μεγάλο μέρος της ζωής τους, μαθαίνουν πράγματα, κοινωνικοποιούνται, εκφράζονται ως αναδυόμενες προσωπικότητες και αντιμετωπίζουν αρκετά προβλήματα (Ψύλλου, 2014). Η κατασκευή αυτού του ψυχοεκπαιδευτικού προγράμματος βασίζεται στις αρχές και τεχνικές του προγράμματος FRIENDS, για παιδιά 7-11 ετών (Barrett, 2005).
