Είναι δύσκολο να μην έχει ακούσει κανείς τον όρο «τοξική αρρενωπότητα» στις μέρες μας. Τι ακριβώς σημαίνει, λοιπόν;
Ο όρος συνδέθηκε με τα εγκλήματα πολέμου των Αυστραλών στρατιωτών στο Αφγανιστάν, με τη δυσπιστία της κυβέρνησης Morrison στις γυναίκες πριν τις φετινές εκλογές – και ακόμα παραπέρα, με την άνοδο του Ντόναλντ Τράμπ και των διαδηλώσεων στο Καπιτώλιο των Ηνωμένων Πολιτειών.
Χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει τους πρωταγωνιστές της ποπ κουλτούρας ως διαφορετικούς, όπως στην περίπτωση του Ross Gellar, του υπερευαίσθητου δεινοσαυράκια, από τα Φιλαράκια, του αλκοολικού κερατά Don Draper στη σειρά Mad Men και του επιθετικού και καταπιεσμένου Nate στη σειρά Euphoria που όπως συχνά λέει στην κοπέλα του, «Αν κάποιος προσπαθούσε ποτέ να σε πειράξει, θα τον σκότωνα».
Από το 1990 μέχρι και τις αρχές του 2000, ο όρος «τοξική αρρενωπότητα» υπήρξε αφανής. Όμως από το 2015 περίπου χρησιμοποιείται συνεχώς σε συζητήσεις για τους άνδρες και το κοινωνικό φύλο.
Τι ακριβώς σημαίνει, λοιπόν;
Η «αρρενωπότητα» αναφέρεται στους ρόλους, τις συμπεριφορές και τα γνωρίσματα που αντιλαμβανόμαστε ως κατάλληλα για τα αγόρια και τους άνδρες στην εκάστοτε κοινωνία. Εν συντομία, η αρρενωπότητα έχει να κάνει με τις προσδοκίες της κοινωνίας για τους άνδρες.
Πολλές κοινωνίες περιμένουν από τα αγόρια και τους άνδρες να είναι δυνατοί, ενεργοί, επιθετικοί, σκληροί, τολμηροί, ετεροφυλόφιλοι, συναισθηματικά απρόσωποι και κυρίαρχοι. Αυτό επιβάλλεται από την κοινωνικοποίηση, τα μέσα ενημέρωσης, τους συνομήλικους και πολλά άλλα είδη παραγόντων επιτελώντας τελικά τη συμπεριφορά πολλών αγοριών και ανδρών.
Ο όρος «τοξική αρρενωπότητα» αναδεικνύει μία συγκεκριμένη εκδοχή της αρρενωπότητας που είναι επιβλαβής τόσο για τους άνδρες και τα αγόρια που συμμορφώνονται στις επιταγές της όσο και για τους γύρω τους.
Ειδικότερα, η φράση δίνει έμφαση στις ακραίες εκφάνσεις των στερεοτυπικά αρρενωπών χαρακτηριστικών. Η τοξική αρρενωπότητα χαρακτηρίζεται από γνωρίσματα όπως η βία, η κυριαρχικότητα, η συναισθηματική αναπηρία, το σεξουαλικό δικαίωμα, και η εχθρότητα προς τη θηλυκότητα.
Αυτή η εκδοχή της αρρενωπότητας θεωρείται «τοξική» για δύο λόγους:
Πρώτα-πρώτα είναι επιβλαβής για τις γυναίκες αφού διαμορφώνει σεξιστικές και πατριαρχικές συμπεριφορές, συμπεριλαμβανομένης της κακοποιητικής ή βίαιης συμπεριφοράς προς αυτές. Η τοξική αρρενωπότητα, λοιπόν, συμβάλλει στις έμφυλες ανισότητες αφού παραχωρεί προνόμια στους άνδρες ενώ θέτει σε δεύτερη μοίρα τις γυναίκες.
Ύστερα, η τοξική αρρενωπότητα είναι επιβλαβής για τους άνδρες και τα αγόρια. Οι στερεοτυπικές νόρμες περιορίζουν τη σωματική και τη συναισθηματική υγεία και τις σχέσεις των ανδρών και των αγοριών με τις γυναίκες, με άλλους άνδρες και με παιδιά.
Καταβολές του όρου
Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε κατά τη διάρκεια του μυθοποιητικού (Νέα Εποχή) απελευθερωτικού κινήματος των ανδρών του 1980.
Το κίνημα επικεντρώθηκε στη θεραπεία των ανδρών, οργανώνοντας εργαστήρια αποκλειστικά για άνδρες, σεμινάρια και μυητικές τελετές στην άγρια φύση, με στόχο να διασώσουν και να διαχωρίσουν τις αρχετυπικές αρσενικές ποιότητες (ο βασιλιάς, ο πολεμιστής, ο άγριος άνθρωπος, κλπ.) από αυτό που ονομάστηκε «τοξική» αρρενωπότητα.
Κατά το 1990 και στις αρχές του 2000 ο όρος διαδόθηκε και σε άλλους κύκλους αυτοβοήθειας αλλά και στην ακαδημαϊκή έρευνα (π.χ. η ψυχική υγεία των ανδρών). Μερικοί συντηρητικοί Αμερικανοί ξεκίνησαν να χρησιμοποιούν τον όρο για να περιγράψουν τους χαμηλόμισθους, τους υποαπασχολούμενους και τους περιθωριοποιημένους άνδρες υπαγορεύοντας εναλλακτικές στα προβλήματά τους μεταξύ των οποίων και η αποκατάσταση των πατριαρχικών οικογενειών και των αξιών τους.
«Η τοξική αρρενωπότητα» δεν αποτελούσε πρακτικά μέρος της ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας – ούτε και της φεμινιστικής – μέχρι και το 2015 περίπου, πέρα από μερικά κείμενα σχετικά με την ανδρική υγεία και ευεξία.
Με τη διάχυσή του όμως στην ποπ κουλτούρα, οι ερευνητές και οι κριτικοί του φεμινισμού υιοθέτησαν τον όρο ως ομπρέλα για τον μισογυνιστικό λόγο και τις μισογυνιστικές πράξεις. Αν και ο όρος αναφέρεται σήμερα στη φεμινιστική κριτική των σεξιστικών προτύπων του ανδρισμού, δεν ξεκίνησε από εκεί.
Απουσιάζει ουσιαστικά από τη βιβλιογραφία για τους άνδρες και τις αρρενωπότητες, η οποία γνώρισε ραγδαία άνθιση από τα μέσα του 1970, αν και η χρήση του όρου σε αυτόν τον τομέα αναπτύχθηκε την τελευταία δεκαετία. Η συγκεκριμένη βιβλιογραφία, ωστόσο, ισχυρίζεται πως οι πολιτισμικά επηρεασμένες κατασκευές των ανδρισμών υπάρχουν και είναι συνυφασμένες με την επικυριαρχία των ανδρών στις γυναίκες.
Διαβάστε σχετικά: Η Τοξική Αρρενωπότητα και πώς οι άντρες σήμερα επιλέγουν έναν πιο εξελιγμένο, δίκαιο ορισμό της αρρενωπότητας
Πλεονεκτήματα και κίνδυνοι
Αν ερμηνευτεί σωστά, ο όρος «τοξική αρρενωπότητα» φέρει και μερικά οφέλη. Πιο συγκεκριμένα, ο όρος βοηθά στο να αναγνωρίσουμε ότι το πρόβλημα είναι κοινωνικό, δίνοντας έμφαση στον τρόπο κοινωνικοποίησης των αγοριών και των ανδρών και στον τρόπο οργάνωσης της ζωής τους. Με άλλα λόγια, μας απομακρύνει από τις βιολογικά ουσιοκρατικές και ντετερμινιστικές οπτικές που διατείνονται ότι η άσχημη συμπεριφορά των ανδρών είναι αναπόφευκτη, ότι δηλαδή «έτσι κάνουν οι άνδρες» (boys will be boys).
«Η τοξική αρρενωπότητα» δίνει έμφαση σε μία συγκεκριμένη μορφή αρρενωπότητας και ένα συγκεκριμένο σύνολο κοινωνικών προσδοκιών που είναι επιβλαβείς ή επικίνδυνες. Αναδεικνύει (ακριβώς) το ότι τα στερεοτυπικά πρότυπα για τις αρρενωπότητες διαμορφώνουν την ανδρική υγεία, όπως και τον τρόπο που οι άνδρες διαχειρίζονται τους άλλους ανθρώπους.
Ο όρος έχει βοηθήσει στη διάδοση της φεμινιστικής κριτικής που ασχολείται με τις άκαμπτες έμφυλες νόρμες και ανισότητες. Είναι περισσότερο προσιτός σε σχέση με άλλους ακαδημαϊκούς όρους (όπως η ηγεμονική αρρενωπότητα). Κάτι που έχει τη δυναμική να επιτρέψει τη χρήση του στην εκπαίδευση των αγοριών και των κοριτσιών, με τρόπους παρόμοιους με το «Ανδρικό Κουτί» (Man Box) (όρος που περιγράφει ένα καθορισμένο σύνολο υποχρεωτικών αρρενωπών γνωρισμάτων που περιορίζουν τους άνδρες και τα αγόρια) καθώς και άλλα εργαλεία εκπαίδευσης για τις αρρενωπότητες.
Δίνοντας έμφαση στο κακό που προκαλείται τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, ο όρος θα μπορούσε να ελαττώσει τις άμυνες μεταξύ των ανδρών σε σχέση με άλλους πολιτικά φορτισμένους όρους όπως η «πατριαρχική» ή η «σεξιστική» αρρενωπότητα.
Τοξικοί κίνδυνοι
«Η τοξική αρρενωπότητα» φέρει επίσης ένα σύνολο πιθανών κινδύνων. Εύκολα μα λανθασμένα καταλήγουμε στο ότι «όλοι οι άνδρες είναι τοξικοί». Αυτό μπορεί να κάνει τους άνδρες να αισθάνονται ενοχές ή ότι βάλλονται – και είναι το τελευταίο που χρειαζόμαστε αν θέλουμε να παρακινήσουμε τους άνδρες και τα αγόρια να αναλογιστούν τις έννοιες αρρενωπότητα και κοινωνικό φύλο. Ίσως να ήταν πιο αποτελεσματική η δημόσια συζήτηση με πειστικά επιχειρήματα που στοχεύει στους άνδρες αν, βέβαια, αποφεύγεται η «αρρενωπή» γλώσσα εν γένει.
Είτε χρησιμοποιεί τον όρο «τοξική αρρενωπότητα» είτε όχι, κάθε κριτική των αρνητικών πράξεων που διαπράττονται από άνδρες ή από άλλες κυριαρχικές μορφές ανδρισμού θα προκαλούσε αμυντικές και εχθρικές αντιδράσεις από μερίδα ανδρών. Κριτικές του σεξισμού και των άνισων έμφυλων σχέσεων προκαλούν συχνά αντιδράσεις, με τη μορφή προβλέψιμων εκφράσεων αντι-φεμινιστικών αισθημάτων.
Ο όρος μπορεί ακόμη να αναδείξει τις συνέπειες που υφίστανται οι άνδρες αγνοώντας το ανδρικό προνόμιο. Οι κυρίαρχες έμφυλες νόρμες μπορούν να είναι «τοξικές» για τους άνδρες, προσφέροντας όμως και ένα φάσμα άδοξων προνομίων (εργασιακές προσδοκίες ηγεσίας, απελευθέρωση από την απλήρωτη παροχή φροντίδας, προτεραιοποίηση των σεξουαλικών αναγκών των ανδρών έναντι εκείνων των γυναικών) και δικαιολογώντας την επιβλαβή συμπεριφορά μερικών ανδρών προς τις γυναίκες.
«Η τοξική αρρενωπότητα» μπορεί να χρησιμοποιηθεί -κάποιες φορές- με έναν γενικευτικό και απλουστευτικό τρόπο. Δεκαετίες μελετών αποδεικνύουν ότι οι κατασκευές της αρρενωπότητας ποικίλουν, αφού διασταυρώνονται με άλλες μορφές κοινωνικής διαφοράς.
Ο όρος ίσως να θεμελιώνει την υπόθεση ότι ο μόνος τρόπος εμπλοκής των ανδρών στη διαδικασία της έμφυλης ισότητας είναι μέσω της υιοθέτησης μίας «υγιούς» και «θετικής» αρρενωπότητας. Ναι, χρειάζεται να επαναπροσδιορίσουμε τα πρότυπα του ανδρισμού. Χρειάζεται όμως επίσης να ενθαρρύνουμε τους άνδρες να επενδύουν λιγότερο σε εμφυλοποιημένες ταυτότητες και όρια, να σταματήσουμε να περιπολούμε τον ανδρισμό και να αγκαλιάσουμε ηθικές ταυτότητες που ορίζονται σε μικρότερο βαθμό από το κοινωνικό φύλο.
Όποια γλώσσα και αν χρησιμοποιούμε, έχουμε ανάγκη από τρόπους για να ονομάζουμε τις δημοφιλείς κοινωνικές νόρμες που σχετίζονται με τον ανδρισμό, για να ασκούμε κριτική στις επιβλαβείς στάσεις και συμπεριφορές που υιοθετούν μερικοί άνδρες και για να υιοθετήσουμε υγιέστερες ζωές για τους άνδρες και τα αγόρια.
Συγγραφέας*: Michael Flood – Queensland University of Technology (Australia)
Μετάφραση-απόδοση στα ελληνικά**: Αντώνης Κίτσιος και Βαγγέλης Κοσμάτος – Η Συμμαχία των Φύλων (Ελλάδα)
*Ο Michael Flood, είναι Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Queensland της Αυστραλίας. (Professor Michael Flood, School of Justice, Faculty of Creative Industries, Education, and Social Justice, Queensland University of Technology). Περισσότερα για το πρωτοποριακό του έργο σχετικά με τις αρρενωπότητες μπορείτε να βρείτε εδώ: http://xyonline.net/category/authors/michael-flood)
**Οι Αντώνης Κίτσιος και Βαγγέλης Κοσμάτος είναι μέλη της ομάδας επιστημονικού έργου της Συμμαχίας των Φύλων (Gender Alliance Initiative). Περισσότερα για τις δράσεις της G-All μπορείτε να βρείτε εδώ: https://g-all.gr/
Σημείωση: Τόσο ο Michael Flood όσο και η Συμμαχία των Φύλων (Gender Alliance Initiative) είναι μέλη του παγκόσμιου δικτύου οργανώσεων και προσωπικοτήτων Men Engage Alliance (ΜΕΑ) που εργάζεται για το μετασχηματισμό των αρρενωποτήτων και τη συμπερίληψη και συμμετοχή των αντρών και των αγοριών στους αγώνες για την έμφυλη ισότητα και δικαιοσύνη σε όλο τον κόσμο. Περισσότερα για το δίκτυο ΜΕΑ μπορείτε να βρείτε εδώ: https://menengage.org/
