Τέχνες & Ψυχοθεραπεία – Θεραπεία μέσω των Εικαστικών Τεχνών

Οι θεραπείες μέσω της τέχνης βασίζονται στην εξωλεκτική έκφραση, στη συμβολική λεκτική έκφραση, στη δημιουργική έκφραση, στη δυνατότητα συμβολοποίησης, στην προβολή.

Υπάρχω σημαίνει δρω και δημιουργώ.

(Carl Jung)

Η θεραπεία βασίζεται στην ασυνείδητη έκφραση του εσωτερικού του ατόμου, την αυθόρμητη δημιουργία, την απελευθέρωση του αυθεντικού εαυτού, την αποκωδικοποίηση των συμβόλων, την ερμηνεία των προβολών, τη δημιουργία νέων γραμμών θεραπείας και έκφρασης, τη συμβολοποίηση, το βαθύτερο μετασχηματισμό του ασυνειδήτου. Μέσω της Τέχνης ο άνθρωπος μπορεί και εκφράζεται συμβολικά και έτσι το ασυνείδητο αποδεσμεύεται.

Οι θεραπείες μέσω Τέχνης μπορούν να εφαρμοστούν σε ένα ευρύ φάσμα πληθυσμού, παιδιά και ενήλικες με νευρωτικές ή ψυχωτικές διαταραχές. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον προς αυτού του είδους τις θεραπείες γιατί είναι μία θεραπευτική προσέγγιση που μπαίνει σε πολύ μεγάλο βάθος και τα αποτελέσματα είναι θεαματικά.

Οι τέχνες μπορούν να λειτουργήσουν θεραπευτικά μέσα από το συμβολικό τους περιεχόμενο.

Ο άνθρωπος είναι δημιουργός. Μιλάει μέσα από την τέχνη και έχει τη δυνατότητα να συμβολοποιεί. Ο συμβολισμός έχει τόση ψυχική ενέργεια ώστε είμαστε υποχρεωμένοι να την προσέχουμε.

Ο συμβολισμός συνδέεται με τα βαθύτερα ένστικτα μας.

(Καρλ Γιουνγκ)

Η Θεωρία για τα σύμβολα είναι η μεγαλύτερη προσφορά του Καρλ Γιουνγκ στη γνώση του ανθρώπινου πνεύματος.

Το ασυνείδητο αποτελεί μυστηριώδες τμήμα του ατόμου. Είναι ένας κόσμος, γεμάτος από πρόσωπα που φανερώνονται με γλώσσα συμβολική.

Ο άνθρωπος ολοκληρώνεται μόνο όταν έχει αισθητή γνώση της ασυνείδητης ζωής του μέσα από τα όνειρα και τα σύμβολά τους.
(Καρλ Γιουνγκ, Οι άνθρωποι και τα σύμβολά τους)

Διαβάστε σχετικά: Τέχνη στην Ψυχοθεραπεία

Ένα σύμβολο αντιπροσωπεύει μία πράξη, ένα πρόσωπο, μία ιδέα

Σύμβολο είναι ένας όρος, ένα όνομα, μία εικόνα που μπορεί να μας είναι προσιτά στην καθημερινή ζωή αλλά έχουν και σημασίες που προστίθενται στο συμβατικό εμφανές νόημά τους.

Το σύμβολο σημαίνει κάτι αόριστο, άγνωστο η απόκρυφο σε μας.

Οι θρησκείες χρησιμοποιούν συμβολική γλώσσα και εκφράζονται με εικόνες.

Ο άνθρωπος δημιουργεί σύμβολα εντελώς ασυνείδητα και αυθόρμητα.

Σύμβολα βρίσκουμε μέσα στην τέχνη, τη γλώσσα, τα όνειρα, τους ελεύθερους συνειρμούς, την τεχνική της ενεργούς φαντασίας.

Τέχνη είναι η γλώσσα της ανάγνωσης των συμβόλων και σύμβολο είναι το ον που καθιστά την υπέρβαση παρούσα

Ο Paul Klee παρομοιάζει τον καλλιτέχνη με δέντρο, γιατί ο καλλιτέχνης συγκεντρώνει τις εικόνες και τις εμπειρίες του, τις αναπλάθει και τις μετουσιώνει σε έργο τέχνης, όπως το δέντρο μετατρέπει τα θρεπτικά συστατικά του εδάφους σε χυμό από τον οποίο τρέφεται.

Κάθε καλλιτεχνικό αντικείμενο αποτελεί έκφραση του πνεύματος μίας εποχής.
Heinrich Wolffin (1846-1945) Ιστορικός Τέχνης- Ψυχολογία της Τέχνης

Η καλλιτεχνική δημιουργία πηγάζει από τον άνθρωπο και κατ’ ακολουθία ο άνθρωπος πρέπει να βρίσκει τον εαυτό του μέσα σ’ αυτήν.
Α. Κοντόπουλος

Η τέχνη είναι ανεξάρτητη από την πολιτική και την ηθική. Κρίνεται μόνο αισθητικά. Υπάρχουν δύο κατηγορίες έργων τέχνης: η οπτική μίμηση (ζωγραφική), η μίμηση πράξεων (δράμα).
(Αριστοτέλης, Ποιητική)

Ειδικότερα, στη θεραπεία μέσω των Εικαστικών Τεχνών αναλύουμε τις προβολές και τους συμβολισμούς στις ζωγραφιές και πως βοηθούν τον θεραπευτή αλλά και τον ίδιο το θεραπευόμενο στη κατανόηση βαθύτερων ψυχικών συγκρούσεων και επίλυσής τους.

Ο τρόπος που βλέπει ο καθένας μας ένα έργο τέχνης είναι καθαρά προσωπικός και σημαίνει κάτι για την προσωπική μας ιστορία.

Από τα αμέτρητα τοπία που έχουμε δει, από το τεράστιο εύρος εμπειριών που έχουμε, μέσα από τα βάθη του ατομικού και συλλογικού ασυνειδήτου μας, μας έρχεται στη μνήμη και διαλέγουμε αυθόρμητα να ζωγραφίσουμε αυτό με το οποίο ταυτιζόμαστε.

Η ζωγραφιά αποτελεί το πρώτο και κυρίαρχο μέσο έκφρασης του παιδιού και του συναισθηματικού του κόσμου, αλλά και το πρώτο ενδεικτικό μέσο της νοητικής- γνωστικής του ανάπτυξης.

Μέσω των έργων του ο άνθρωπος προβάλει τον εαυτό του, τα συναισθήματά του, την ιδιοσυγκρασία του, τις επιθυμίες του, τις φαντασιώσεις του.

Μπορεί και αποτυπώνει στο χαρτί με ελευθερία τις τάσεις του, τον συναισθηματικό του κόσμο, την προσωπικότητά του.

Συχνά οι άνθρωποι παρουσιάζουμε προς τα έξω μία εντελώς διαφορετική, επιφανειακή πλευρά που απέχει πάρα πολύ από τις πραγματικές μας ανάγκες και τον αληθινό μας εαυτό.

Μέσα από τη ζωγραφική, το γλυπτό, την εικαστική έκφραση, μπορούμε και προβάλουμε συναισθήματα κρυμμένα ή απαγορευμένα τα οποία μας είναι αδύνατο να εκφράσουμε με άλλο τρόπο.

Μεταξύ του 1941-47 η Margaret Naumburg, η πρώτη θεραπεύτρια μέσω των Εικαστικών παγκοσμίως, χρησιμοποίησε την τέχνη ως μέθοδο διάγνωσης και θεραπείας. Εγκαθίδρυσε το δικό της θεραπευτικό σύστημα Dynamically Oriented Art Therapy που βασίζεται κυρίως στη Ψυχαναλυτική Φροϋδική θεωρία και στις ιδέες του Carl Jung για το συλλογικό ασυνείδητο, τα αρχέτυπα και τους συμβολισμούς τους μέσα στις εικόνες.

Το σύστημά της βασίστηκε στην απελευθέρωση της αυθόρμητης φαντασίας (the release of spontaneous imagery) μέσα από τα σύμβολα και τους ελεύθερους συνειρμούς που προβάλονται μέσα στη ζωγραφική του θεραπευόμενου.

Θεωρούσε ότι η μόνη αξιόπιστη ερμηνεία για το προσωπικό έργο του θεραπευόμενου προέρχεται από τη δική του οπτική. Η ερμηνεία του δημιουργού είναι η πιο αυθεντική και αξιόπιστη από όλες.

Χρησιμοποιώντας σαν μέσο την δι’ εικόνων προβολή, η Εικαστική θεραπεία ενθαρρύνει (προάγει) μία μέθοδο συμβολικής επικοινωνίας μεταξύ ασθενούς και θεραπευτή. Οι εικόνες αυτής της προβολής θα μπορούσαν, όπως στις ψυχαναλυτικές διαδικασίες, να διαπραγματεύονται στοιχεία από τα όνειρα, τις φαντασιώσεις, τους φόβους των ονειροπολήσεων, τις συγκρούσεις, τις αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας.

Οι τεχνικές της Εικαστικής Θεραπείας βασίζονται στη γνώση ότι κάθε άτομο, εκπαιδευμένο ή μη στο χώρο της Τέχνης, έχει μία ευρισκόμενη σε λανθάνουσα κατάσταση ικανότητα να προβάλει τις εσωτερικές του συγκρούσεις σε μία παραστατική μορφή.

Χρησιμοποιώντας διαφορετικές μορφές έκφρασης (εικόνα, γλυπτό κ.λ.π) εκείνοι που αρχικά έχουν μπλοκαριστεί στο λεκτικό επίπεδο συχνά αρχίζουν να εκφράζουν με λέξεις την περαιτέρω ερμηνεία (σκέψεις, προβληματισμό) γύρω από το καλλιτεχνικό τους έργο.
Margaret Naumburg (Ψυχαναλύτρια- Η πρώτη θεραπεύτρια μέσω των εικαστικών παγκοσμίως)

Ένα συμβολικό θέμα στην θεραπεία μέσω των Εικαστικών Τεχνών είναι το Δέντρο της Ζωής. Οι ρίζες του είναι μέσα στη γη, ο κορμός στη γη ανάμεσα στους θνητούς ανθρώπους, τα κλαδιά του φτάνουν στον ουρανό, στον Θεό.

Το δέντρο ως σύμβολο είναι ο ‘Εαυτός’.

Διαβάστε σχετικά: Η πρακτική της Χοροθεραπείας

Το δέντρο συμβολίζει την πορεία ζωής του ανθρώπου (το παρόν, παρελθόν και το μέλλον). Στην ερμηνεία βρίσκουμε στοιχεία για τις εμπειρίες του παρελθόντος, τα γεγονότα που σημάδεψαν έναν άνθρωπο, αλλά και τους στόχους που βάζει για το μέλλον.

Το δέντρο συμβολίζει την ψυχολογική ιστορία του ανθρώπου, το παρελθόν, το παρόν, το μέλλον.

Το κάτω μέρος συμβολίζει τις ρίζες μας, το ψυχολογικό παρελθόν, ο κορμός την πορεία της ζωής, τα κλαδιά την επικοινωνία μας με τους άλλους ανθρώπους, ανοίγματα προς τη ζωή, επιθυμίες, τους στόχους μας, επιτεύγματα, σχέδια που καρποφορούν, όνειρα.

Πέρα από τη Θεραπεία μέσω των Εικαστικών Τεχνών (Art Therapy), οι υπόλοιπες θεραπείες μέσω Τέχνης που εφαρμόζονται σήμερα είναι η Δραματοθεραπεία (Drama Therapy), η Μουσικοθεραπεία (Music Therapy), η Χοροθεραπεία (Dance Movement Psychotherapy) και η Θεραπεία μέσω της ποίησης (Poetry Therapy) για τις οποίες θα αναφερθώ σε επόμενα άρθρα.