Όταν πριν λίγους μήνες είχα δει στο facebook δει την ανακοίνωση της ταινίας για τον Ίρβιν Γιάλομ, εξεπλάγην με τον τίτλο της: «Yalom’s Cure: A guide to happiness». Σκέφτηκα αμέσως «Πάει και ο Γιάλομ, μπλέχτηκε στην εκλαϊκευμένη και επιφανειακή ευτυχία. Γιατί όμως; Αφού δεν τον αντιπροσωπεύει».
Ως επαγγελματίας ψυχολόγος και ψυχοθεραπευτής που έχω διαβάσει και τα επιστημονικά αλλά και τα περισσότερα από τα μυθιστορηματικά του βιβλία , αναρωτήθηκα πώς θα άγγιζε η ταινία αυτή το επιστημονικό και συγγραφικό του έργο. Και το κυριότερο: με τι όρους το δώρο της ψυχοθεραπείας που έχει περιγράψει τόσο εμφατικά και έχει βιωθεί τόσο βαθιά από τους αναγνώστες του, θα αποτυπωθεί σε μερικά δεκάδες λεπτά.
Ο ελληνικός τίτλος της ταινίας, με καθησύχασε και το συναίσθημά μου επιβεβαιώθηκε όταν γνώρισα περισσότερα για το ύφος της, στην εκδήλωση για την παρουσίαση της ταινίας, σε κεντρικό κινηματογράφο της Αθήνας. Σε μία κατάμεστη αίθουσα, οι Έλληνες μεταφραστές των βιβλίων του και ο εκδότης, φανέρωσαν ανθρώπινες πτυχές του διάσημου ψυχοθεραπευτή οι οποίες αποτέλεσαν τη γέφυρα, μέχρι να εμφανιστεί ο ίδιος μέσω skype σύνδεση από το σπίτι του στο Palo Alto. Χαλαρός, απλός, χαμογελαστός και ευθύς απάντησε και στην πιο ανούσια ερώτηση των άπειρων με την ψυχολογία δημοσιογράφων, με την ίδια σοβαρότητα που θα έκανε ανακοίνωση σε επιστημονικό συνέδριο.
Οι τοποθετήσεις του, σε συνδυασμό με το ύφος του, έβγαζαν μία οικειότητα και μία ζεστασιά για αυτό τον άνθρωπο που αυτομάτως ξεχνούσες ότι ήσουν χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά αλλά νόμιζες ότι κάθεσαι στην απέναντι πολυθρόνα και σου μιλά. Είχε κερδίσει για ακόμη μια φορά το ελληνικό κοινό, που δίψαγε να ακούσει μία συμβουλή γενικού περιεχομένου για να την εξατομικεύσει και να την μεταβολίσει σε εφόδιο προσωπικής εξέλιξης.
Εισερχόμενος στον κήπο του Γιάλομ
Αυτό το ύφος ακριβώς συνάντησα και στην ταινία «Ο κήπος του Γιάλομ: η φιλοσοφία μιας ζωής». Ένα ντοκιμαντέρ, ουσιαστικά, όχι για το έργο, τα βιβλία, το πανεπιστήμιο και τις θεωρίες που τον έφεραν στο σημείο που είναι τώρα αλλά για τον άνθρωπο Γιάλομ, τον οποίον πολύ λίγοι γνώριζαν.
Ανατρέχοντας και αναλύοντας τις δικές του οικογενειακές στιγμές, έχοντας έναν παθητικό πατέρα και μία επιθετική μητέρα, βρήκε καταφύγιο και ηρεμία στη βιβλιοθήκη της πόλης του, το μόνο δημόσιο μέρος που θα μπορούσε να είναι ασφαλής καθώς όλη η πόλη που ζούσε μαστιζόταν από εγκληματικότητα. Ουσιαστικά, αν και μικρό παιδί, καθόρισε ο ίδιος το εξελικτικό του πλαίσιο και όχι οι συνθήκες. Εσωστρεφής, γεμάτος άγχος να σπουδάσει και να πετύχει, φανερώνει στην ταινία σημαντικά κομμάτια της ζωής του. Στο κυρίαρχο μέρος της όμως βρίσκεται η σύντροφός του. Εκείνος 15 ετών, η Μέριλιν Κένικ 14, γνώριζε μετά από ένα χρόνο σχέσης, και μάλιστα έβαλε στοίχημα για αυτό, ότι η Μέριλιν θα είναι η γυναίκα της ζωής του.
Αρκεί ένας χρόνος γνωριμίας όμως να διατηρήσει μία σχέση 60+ χρόνια; Η απάντηση δεν είναι γραμμική και φυσικά ούτε εύκολη.
Η σχέση που θεραπεύει
Στις εναλλαγές της ταινίας που παρουσιάζουν τη ζωή, το έργο, τις θεραπευτικές του ομάδες και τη συγγραφική του δουλειά, η σύντροφός του κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Το ερώτημα που ανέκυψε και στην παρουσίαση της ταινίας αλλά και το συναντώ στους ανθρώπους με τους οποίους δουλεύω θεραπευτικά, είναι το πώς μπορείς να βρίσκεις ενδιαφέρον σε μία σχέση μετά από τόσα χρόνια γάμου. Την προσωπική του απάντηση, την έδωσε ο Γιάλομ στην εκδήλωση τότε, λέγοντας ότι «αρχικά πρέπει να βρεις έναν ενδιαφέρων άνθρωπο», κάτι φυσικά εντελώς διαφορετικό από το να βρεις έναν άνθρωπο που να σε ενδιαφέρει. Αυτή η στάση ζωής, υποστηρίζεται σε όλο το έργο. Ο ενδιαφέρων σύντροφος είναι μία προσωπικότητα με την οποία συνδέεται ο άλλος σύντροφος, ολοκληρωτικά και όχι με μερικά κομμάτια της, σαν ένα μισοτελειωμένο παζλ.
Ο Γιάλομ επένδυσε στην προσωπικότητα της συζύγου του και στη δική του ασφάλεια να είναι δεκτικός, ώστε να μπορέσει να κρατήσει αυτή τη σχέση. Για την αγάπη, που μετά από τόσα χρόνια τους κρατά μαζί, μιλά με όρους ευθύνης και όχι μοιραίου, με όρους δοσίματος και με όρους εξελικτικής αλλαγής που αλίμονο αν δεν υπάρχουν στην πορεία της σχέσης. Χαρακτηριστικά που δημιουργούν τη σχέση που επιτρέπει την εγγύτητα αλλά και την απομάκρυνση, όχι όμως το χάσιμο…
Δεν μου έκανε εντύπωση που μόνο σε ένα σημείο του έργου κάνει αναφορά στον έρωτα και αυτό για να τον αποδομήσει: «Δεν μου αρέσει να δουλεύω με ερωτευμένους. Ίσως γιατί τους ζηλεύω – κι εγώ ο ίδιος λαχταράω να μαγευτώ. Ίσως πάλι γιατί ο έρωτας και η ψυχοθεραπεία είναι μεταξύ τους ασύμβατα. Ο καλός θεραπευτής πολεμάει το σκοτάδι και ζητάει το φως, ενώ ο έρωτας συντηρείται από το μυστήριο και καταρρέει μόλις αρχίσεις να τον εξετάζεις σχολαστικά. Κι εγώ σιχαίνομαι να γίνομαι ο δήμιος του έρωτα». Πάντα αυτό το απόσπασμα με έκανε να πιστεύω ότι ίσως ο Γιάλομ να μην έχει ερωτευτεί ποτέ με τον εκλαϊκευμένο τρόπο που υποστηρίζεται επιφανειακά ο έρωτας… για αυτό ίσως και μπορεί να κοιτάξει στη μυστηριώδη καρδιά του και να παραμείνει θεραπευτικός.
Στην απέναντι όχθη, δεν εκλείπουν τα σχόλια για τους αποτυχημένους γάμους των παιδιών του. Ο Γιάλομ σίγουρα τα έχει ακούσει και έτσι δίνει στα παιδιά του το βήμα να μιλήσουν για αυτό. Δεν μπαίνει ο ίδιος να ενοχοποιηθεί, αναγνωρίζοντας την ανεξαρτησία τους, να επιλέγουν όπως θέλουν τη ζωή τους. Τα παιδιά του παίρνουν θέση με ωριμότητα και καταθέτουν συναισθήματα και σκέψεις, που χαρακτηρίζονται από ευθύνη.
Η επένδυση που έχει δείξει όλα αυτά τα χρόνια στη σύζυγό του, καθρεφτίζεται και στη θεραπευτική του προσέγγιση. Μέσα από αρκετές αφηγήσεις και εικόνες από ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες, φανερώνεται αυτό που υπερασπίζεται και επαγγελματικά: «αυτό που μας θεραπεύει, είναι τελικά η σχέση», λέει ο Γιάλομ.
Η υπαρξιακή προσέγγιση
Η υπαρξιακή του θεωρία αναπτύσσεται φυσικά στην ταινία με αναλύσεις για το νόημα της ζωής, την απομόνωση, το θάνατο και την ελευθερία, έννοιες με τις οποίες καταπιάνεται διεξοδικά στα επιστημονικά του βιβλία και τα ενσωματώνει αριστουργηματικά στα μυθιστορήματά του. Θέλω να πιστεύω ότι όποιος τα έχει διαβάσει, κάτι του έχουν διακινήσει που δεν τον αφήνουν να ησυχάσει, σαν το μπιζέλι στα μεταξωτά στρώματα της πριγκίπισσας που δεν την αφήνουν να κοιμηθεί.
Η αναφορά σε αυτές τις έννοιες, γίνεται μέσα από όμορφες εικόνες που δείχνουν τη θάλασσα, άλλοτε φουρτουνιασμένη και άλλοτε ήρεμη, όπως άλλωστε είναι και η ζωή μας. Με φόντο τη θάλασσα λοιπόν, ο Γιάλομ καταπιάνεται με τα υπαρξιακά νοήματα της ζωής και δίνει τις δικές του κατευθύνσεις για το σκοπό της ζωής, τον οποίον ο καθένας θα κληθεί να υποκειμενικοποιήσει για να μπορέσει να αντέξει το άγχος που του προκαλεί η ύπαρξή του. Όπως έχει πει άλλωστε και ο ίδιος, «η ζωή είναι ένα μυστήριο και αυτό είναι που την κάνει τόσο ενδιαφέρουσα!».
Σε αυτές τις σιωπηλές εικόνες, προσωπικά βρήκα τα πιο βαθιά νοήματα: η εικόνα με τα παιδιά που παίζουν φρίσμπι ακολουθεί την ανάλυση για την ομαδική ψυχοθεραπεία, η κατάδυσή του δείχνει το μεγαλείο της ανθρώπινης αυτογνωσίας, τα νερά της θάλασσας την ανθρώπινη πορεία μας, στην οποία καμία στιγμή δεν μπορεί να είναι ίδια καθώς προχωράμε προς τον θάνατο. Όλες αυτές είναι σιωπηρές στιγμές, με τις οποίες ερχόμαστε αφιλτράριστα αντιμέτωποι με τον ίδιο μας τον εαυτό. Δε χρειάζεται να καλύψουμε τις σιωπές με ανόητους ήχους, ούτε το άγχος που προκαλεί το αβέβαιο της ζωής μας και το βέβαιο του θανάτου, με καταναλωτισμό, μόνο και μόνο για να τα υπομείνουμε. Αυτές οι εσωτερικές συγκρούσεις είναι που θα οδηγήσουν το προχώρημά μας. Μπορούμε να τις βιώσουμε ως προκλήσεις ώστε να αντικρίσουμε τον πλούτο τους και να εισέλθουμε στην άλλη πλευρά του φόβου μας, που θα μας επιτρέψει να αποδεχθούμε την ολότητα του εαυτού μας. Αυτή που μας κάνει ολοκληρωμένους ανθρώπους.
Αυτή την ανθρώπινη πλευρά, αποτυπώνει ο Γιάλομ στην ταινία του. Ο ίδιος, ένας απλός, καθημερινός άνθρωπος που τίποτα δεν του χαρίστηκε αλλά πάλεψε για να τα καταφέρει, βλέποντας κάθε εμπόδιο ως ευκαιρία για εξέλιξη, κάνει ποδήλατο στη Χαβάη και στην Καλιφόρνια, παρά το προχωρημένο της ηλικίας του, ανέμελος πια αλλά σίγουρος ότι έχει ζήσει τη ζωή του με τον αυθεντικό τρόπο που ήθελε. Και κοιτώντας πίσω του, δεν έχει να μετανιώσει για τίποτα. Για αυτό και μπορεί να αυτοαποκαλύπτεται μέσα από την ταινία. Η αυτοαποκάλυψη προϋποθέτει σχέση εμπιστοσύνης… και ο ίδιος την έχει κερδίσει μέσα από την αμφίδρομη και ειλικρινή επικοινωνία του με τους ανθρώπους που τον αγαπούν.
