«Το στυλ είναι ο ίδιος ο άνθρωπος». Τι θέλει να πει ο Λακάν στην πρώτη φράση του βιβλίου του «Γραπτά»;[1]
Αυτή η πρώτη φράση συνδέεται με μια φράση στο τέλος του κειμένου «Θέλουμε μέσα από την πορεία, όπου αυτά τα γραπτά είναι τα εφαλτήρια, και μέσα από το στυλ που επιβάλλουν, να οδηγήσουμε τον αναγνώστη σε μια επίπτωση όπου θα πρέπει να δώσει κάτι από τον ίδιο» [2].
Για να το πούμε διαφορετικά, το έργο, που δημιουργεί ο καλλιτέχνης, δεν υπάρχει χωρίς τον άλλο, τον αναγνώστη, τον ακροατή ή τον θεατή. Αυτός που υποδέχεται το έργο εμπλέκεται σε αυτό.
Τι είναι ωραίο, εκτός νόρμας, πρωτόγνωρο, ανήκουστο, πρωτότυπο και που έχει τη δύναμη να μας αγγίξει ή να μας συγκινήσει;
Ο Λακάν μάς κατευθύνει, «πρόκειται για το αντικείμενο που απαντά στο ερώτημα περί στυλ […]».[3] Τι σημαίνει να πούμε ότι το στυλ είναι το αντικείμενο; Αυτό παραμένει κάπως μυστηριώδες.
Τι λέει ο Φρόυντ; Λίγα πράγματα. Φάνηκε προσεκτικός. «Σχετικά με τη φύση αυτού που εμφανίζεται ως ωραίο μέσα στο χώρο της δημιουργίας, ο αναλυτής δεν έχει τίποτε να πει» [4] Και η μετουσίωση δεν αρκεί για να εξετάσουμε την τέχνη σε όλες της τις μορφές.
Στην εποχή μας, η τέχνη, λέει ο Gérard Wajcman, είναι η ανάδυση του πραγματικού.
«Τα έργα των μεγάλων καλλιτεχνών δεν είναι εξαιρετικά όμορφα, είναι συμπτώματα sublimes, […] Μας καθιστούν ανήσυχους. Η τέχνη τείνει να ανοίξει διακριτικές αλλά αποτελεσματικές ρωγμές στο πραγματικό»[5]. Περνάμε από το σύμβολο στο πράγμα, από την ψυχή στο σώμα, από το θησαυρό στο απόρριμμα, από το μνημείο στο σωρό, δηλαδή από την φαντασίωση στο πραγματικό.
Η Catherine Millet ιδρυτικό μέλος της Art Press, το λέει με το δικό της τρόπο. Θεωρεί την τέχνη ως μια δύναμη αντίστασης στη ζωή, στην καθημερινότητα, στο κοινωνικό, στο πολιτικό. Ο καλλιτέχνης πρέπει να μας προτείνει μια ουτοπία, όχι ως προς την κατεύθυνση ενός πολιτικού νοήματος που υπόσχεται ένα ελπιδοφόρο αύριο, αλλά προς μια θεώρηση, προς ένα διαφορετικό, ανεξάρτητο, ελεύθερο βλέμμα.
Σύμφωνα με την Catherine Millet, ο καλλιτέχνης είναι αυτός που κάνει ένα βήμα διαφορετικό ως προς όλες τις διαγεγραμμένες πορείες της εποχής του. Αυτό το βήμα – το έργο του- δημιουργείται μια δεδομένη στιγμή γιατί ο καλλιτέχνης αρνείται, με βάση τις γνώσεις που έχει, όλες τις κατευθύνσεις που του έχουν προσφερθεί.
Αυτά τα λόγια αντηχούν με αυτό που λέει ο Λακάν για το τέλος μιας ανάλυσης : να φύγει κανείς από τον Άλλον, να τον αποχωριστεί, να ανακαλύψει τον Άλλον ως ανύπαρκτο, είναι κάποιες εκδοχές που επιτρέπουν σε ένα υποκείμενο να πει, να πράξει, να παράγει κάτι της τάξεως της εκτός-νόρμας.
[1]Στην πρόσφατη ημερίδα του Κέντρου Courtil (που υποδέχεται ψυχωτικά και αυτιστικά παιδιά) η Fabienne Hulak παρουσίασε με μπρίο με ποιον τρόπο ένα αυτιστικό υποκείμενο -πρόκειται για τον Adolf Wölfli- που δεν μπορεί να σταθεί στο πεδίο της πραγματικότητας μέσω της εξόρυξης του αντικειμένου μικρού α, καταφέρνει ωστόσο να εγγράψει, σε κάθε ένα από το έργο του, το αδύνατο να εγγραφεί. Αυτό το υποκείμενο, το οποίο κρίθηκε μη υπεύθυνο των πράξεων του μετά από πολλές απόπειρες βιασμού, βρέθηκε έγκλειστο στο ψυχιατρικό άσυλο κοντά στην πόλη Βέρνη. Για τριάντα χρόνια, θα παράγει ένα τεράστιο και εμβληματικό έργο που ο Jean Dubuffet θα χαρακτηρίσει ως art brut.
[1] Lacan J., « Ouverture de ce recueil » Écrits, paris, Seuil, 1966, p. 9.
[2] Ibid., p. 10.
[3] Ibid., p. 10.
[4] Lacan J., Le Séminaire, Livre VII, L’éthique de la psychanalyse, Paris, Seuil, 1986, p. 279.
[5] G.Wajcman, All thatfalls, Exposition au Palais de Tokyo, mai à septembre 2014.
Μετάφραση: Φραγκιαδάκη Μαρίνα, ψυχαναλύτρια
[1] Το κείμενο γράφτηκε για το blog της προετοιμασίας του συνεδρίου PIPOL της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Ψυχανάλυσης που θα γίνει στις Βρυξέλλες στις 1 και 2 Ιουλίου 2017 με θέμα την κλινική «εκτός νόρμας».
