Ο Dr. Gabor Mate είναι γιατρός, διάσημος ομιλητής και συγγραφέας best-seller βιβλίων, περιζήτητος για τις γνώσεις του σε διάφορα θέματα, όπως ο εθισμός, το άγχος και η παιδική ανάπτυξη. Έχει γράψει πολλά βιβλία και σε αυτή τη συζήτηση με τον Χάρη Πίσχο Ψυχολόγο-Ψυχοθεραπευτή και Δημιουργό του PsychologyNow.gr, του επιστημονικού ιστότοπου για την Ψυχολογία και την Ψυχική Υγεία στην Ελλάδα, μιλά για το βιβλίο του “Όταν το σώμα λέει όχι – Το κόστος του κρυφού στρες” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις KEY BOOKS.
Χάρης Πίσχος: Γεια σας. Το όνομά μου είναι Χάρης Πίσχος. Είμαι ψυχολόγος και ιδρυτής του PsychologyNow.gr. του Επιστημονικού Ιστοτόπου για την Ψυχολογία και την Ψυχική Υγεία στην Ελλάδα. Είμαι πολύ ενθουσιασμένος που έχω εδώ μαζί μου σήμερα τον κύριο Γκάμπορ Μάτε για να συζητήσουμε το βιβλίο του “When the Body Says No: The Cost of Hidden Stress” που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Key Books.
Ο Δρ. Μάτε είναι διάσημος ομιλητής και συγγραφέας μπεστ σέλερ περιζήτητος για τις εμπειρία του σε μια σειρά θεμάτων όπως ο εθισμός, το άγχος και η παιδική ανάπτυξη.Έχει γράψει πολλά βιβλία με μπεστ σέλερ, συμπεριλαμβανομένου του βιβλίου Όταν το Σώμα Λέει Όχι: Το Κόστος του Κρυφού Στρες. το οποίο και θα συζητήσουμε σήμερα. Δρ Μάτε γεια σας και καλωσορίσατε.
Gabor Mate: Σας ευχαριστώ. Χαίρομαι που είμαι εδώ μαζί σας.
ΧΠ: Είναι τιμή μας κι ευχαρίστησή μας να σας έχουμε εδώ μαζί μας για να συζητήσουμε τα σημαντικά θέματα που περιγράφετε στο βιβλίο σας σχετικά με τη σχέση μεταξύ ψυχικής υγείας και σωματικής ασθένειας. Το βιβλίο σας που είναι ήδη μπεστ-σέλερ εδώ στην Ελλάδα.
GΜ: Αλήθεια;
ΧΠ: Ναι. Διερευνά τις κρυφές συνδέσεις μεταξύ ψυχικής υγείας και σωματικής ασθένειας. Γνωρίζουμε ότι η σύγχρονη Ιατρική προσπαθεί συχνά να μας καθησυχάσει ότι το μυαλό και το σώμα μας είναι εντελώς ξεχωριστά όταν στην πραγματικότητα είναι βαθιά αλληλένδετα.
Στο βιβλίο γράφετε για το πώς το ψυχικό στρες εμφανίζεται συχνά στο σώμα ως μη φυσιολογικές ασθένειες, διαταραχές και χρόνιες παθήσεις που θέτουν σε κίνδυνο την υγεία και την ευημερία μας. Μερικά θέματα που θα συζητήσουμε αργότερα.
Πρώτα θα ήθελα να σας ρωτήσω τι σας ώθησε να γράψετε αυτό το βιβλίο;
GΜ: Ήμουν στο οικογενειακό ιατρείο και φρόντιζα νεογέννητα μωρά και ηλικιωμένους σε κάθε στάδιο της ζωής και γνώρισα οικογένειες και οικογενειακές ιστορίες πολλών γενεών καθώς και μεμονωμένα άτομα.
Παρατήρησα ότι το ποιος αρρώσταινε και ποιος όχι, δεν ήταν τυχαίο αλλά υπήρχαν ορισμένα συναισθηματικά πρότυπα και ιστορίες ζωής σε αυτά τα μεμονωμένα άτομα και σε αυτές τις οικογένειες που συνέχισα να παρατηρώ. Αυτό που δε γνώριζα ως τότε γιατί κανείς δε στο διδάσκει στην Ιατρική Σχολή είναι ότι η συναισθηματική ζωή των ανθρώπων είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τη φυσιολογία τους. Παρατηρούσα ορισμένα συναισθηματικά μοτίβα. Και μετά άρχισα να κάνω έρευνα. Και ξέρετε τι ανακάλυψα;
Στο Όταν το Σώμα Λέει Όχι βασικά ανέτρεξα στον Σωκράτη. Ο Σωκράτης, πριν από 2000 με 2400 χρόνια είπε τότε στις μέρες του ότι το πρόβλημα με τους γιατρούς εκείνης της εποχής είναι ότι διαχωρίζουν το μυαλό από το σώμα. Και αυτό συμβαίνει μέχρι και σήμερα. Συνειδητοποίησα είναι ότι δεν υπήρχαν μόνο οι δικές μου παρατηρήσεις υπήρχε ένας τεράστιος όγκος επιστημονικής έρευνας που δείχνει την ενότητα νου και σώματος. Αλλά κανείς δε μιλούσε για αυτό, μόνο λίγοι. Για αυτό έγραψα αυτό το βιβλίο. Έπρεπε να φέρω αυτό το ζήτημα στην προσοχή των ανθρώπων.
Στην ιατρική, από την εποχή του Σωκράτη μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή υπήρχαν ιατροί που έκαναν σημαντικές παρατηρήσεις σχετικά με τη σχέση νου και σώματος. Τον 19ο αιώνα διάσημοι γιατροί συνέδεσαν τη σκλήρυνση κατά πλάκας με το άγχος τον καρκίνο του στήθους με το άγχος και τη ρευματοειδή αρθρίτιδα με το στρες.
ΧΠ: Στο βιβλίο σας αναφέρετε την αρνητική επίπτωση του άγχους στο σώμα μας που συσχετίζεται με την ανάπτυξη σωματικής ασθένειας. Μπορείτε σύντομα να εξηγήσετε αυτόν τον συσχετισμό;
GΜ: Φυσικά. Το άγχος είναι μια φυσιολογική ανταπόκριση σε απειλή. Αν σας απειλούσα τώρα θα αντιδρούσατε με άγχος. Αυτό σημαίνει ότι τα συναισθηματικά κέντρα στον εγκέφαλό σας τα κέντρα του φόβου και τα κέντρα του θυμού θα έστελναν μηνύματα σε ένα μέρος του εγκεφάλου σας που ονομάζεται υποθάλαμος που θα έστελνε μήνυμα στην υπόφυση που βρίσκεται στη βάση του κρανίου που θα έστελνε μηνύματα στα επινεφρίδια πάνω από τα νεφρά σας. Τότε τα νεφρά σας θα απελευθέρωναν ορμόνες του στρες κορτιζόλη και αδρεναλίνη. Αυτές οι ορμόνες θα σας βοηθούσαν να αντεπιτεθείτε ή να δραπετεύσετε. Βραχυπρόθεσμα η απόκριση στο στρες σώζει ζωές.
Ένας πολύ γνωστός Καναδός ιατρός γεννημένος στην Ουγγαρία ο Χανς Σέλιε που ήρθε στον Καναδά και στο εργαστήριο άγχωσε ζώα. Και ανακάλυψε ότι το χρόνιο στρες μειώνει το ανοσοποιητικό σύστημα μεγαλώνει πολύ τα επινεφρίδια και ζημιώνει το έντερο. Έδειξε λοιπόν ότι το οξύ στρες είναι απαραίτητο για την επιβίωση αλλά το μακροχρόνιο στρες βλάπτει την υγεία και τον οργανισμό μας.
Άρα οι ίδιες ορμόνες, η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη που βραχυπρόθεσμα σου δίνουν ενέργεια και σε βοηθούν να παλέψεις ή να αποδράσεις μακροπρόθεσμα αποδυναμώνουν τα κόκκαλα σου επίσης δημιουργούν φλεγμονές στο έντερο συσσωρεύουν λίπος στην κοιλιακή χώρα που προάγει τις καρδιακές παθήσεις σε οδηγούν στην κατάθλιψη και δημιουργούν κάθε είδους άλλα προβλήματα στο σώμα. Όπως είπα καταστέλλοντας το ανοσοποιητικό.
Το χρόνιο άγχος λοιπόν είναι η μεγαλύτερη απειλή για την υγεία. Το 2008 η Ελλάδα αντιμετώπισε οικονομική κρίση. Δε χρειάζεται να αναφέρω περαιτέρω στο κοινό εδώ. Έγινε μια έρευνα που συνέκριναν τα επίπεδα άγχους νεαρών Βρετανών και Ελλήνων φοιτητών.Βρήκαν ότι οι Έλληνες φοιτητές ήταν πιο μελαγχολικοί και αγχώδεις και είχαν μη φυσιολογικά επίπεδα ορμόνης του στρες κάτι που οι ερευνητές είπαν ότι τους κάνει πιο επιρρεπείς σε σωματικές ασθένειες. Με άλλα λόγια οι κοινωνικοί παράγοντες που στην Ελλάδα εκείνης της εποχής δημιουργούσαν συναισθηματικό άγχος στον κόσμο υπονόμευαν επίσης τη σωματική τους υγεία. Είναι τόσο απλό. Γιατί δεν το καταλαβαίνουν οι γιατροί;
Το περίεργο είναι ότι η επιστήμη είναι ξεκάθαρη επέδειξε χιλιάδες μελέτες και κανείς δεν αναφέρει για αυτό που μιλάω, στις σχολές Ιατρικής. Αυτό σημαίνει ότι αν έχεις ρευματοειδή αρθρίτιδα ή σκλήρυνση κατά πλάκας ή κατάθλιψη ή ελκώδης κολίτιδα ή χρόνια κόπωση πολύ συχνά ή κακοήθεια και πας στον γιατρό, θα φροντίσει το σώμα σου και θα κάνει φοβερά πράγματα, το ξέρω, όντας γιατρός κι εγώ ο ίδιος αλλά δε θα σε ρωτήσουν ποτέ για κάποιο παιδικό τραύμα που σε έχει κάνει να ζήσεις μια ζωή γεμάτη στρες δε θα σε ρωτήσουν ποτέ πώς νιώθεις για τον εαυτό σου ως άτομο πώς είναι η σχέση σου με συνάδελφους, φίλους ή σχέσεις ή πως νιώθεις για τη δουλειά σου. Σε τι περιβάλλον μεγάλωσες ή τι συμβαίνει τώρα στον κόσμο σου.
ΧΠ: Ναι, ή τι συμβαίνει στον συναισθηματικό σου κόσμο.
GΜ: Αυτοί οι παράγοντες έχουν να κάνουν με την ασθένειά σου και βασικά αν μπορείς να δουλέψεις τους συναισθηματικούς παράγοντες αυτό μπορεί να επηρεάσει και την ασθένειά σου. Οπότε αυτά είναι σημαντικά ερωτήματα.
ΧΠ: Γράφετε στο βιβλίο σας ότι πολύς κόσμος ενώ το σώμα του εμφανίζει τα πρώτα συμπτώματα μιας ασθένειας δεν κάνουν εξετάσεις ή κάποιες ενέργειες για να αποτρέψουν την ασθένεια καθώς θεωρούν ότι είναι απλώς άγχος που τελικά θα φύγει. Κι αυτό συχνά καταλήγει σε σωματικές ασθένειες. Γιατί δεν έχουμε μάθει να ακούμε τα σώματά μας αλλά αντ’ αυτού ακούμε το μυαλό μας που μας λέει ότι είναι απλά άγχος και ότι θα φύγει;
GΜ: Γιατί θεωρούμε το άγχος κάτι συναισθηματικό, μα δεν είναι. Είναι σωματικό.Γιατί όμως δεν ακούμε το σώμα μας είναι μια πολύ σημαντική ερώτηση που σχετίζεται με το τι μπορεί να έχει συμβεί στην παιδική ηλικία. Δεν έχει δει κανείς ένα μωρό μιας ημέρας που δεν ακούει το σώμα του. Τα νεογέννητα είναι απόλυτα συνδεδεμένα με το σώμα τους. Κάτι συμβαίνει. Και αυτό συμβαίνει στην παιδική μας ηλικία. Όταν οι γονείς στην κοινωνία μας δεν ξέρουν πώς να ακούν τα συναισθήματα των παιδιών τους εάν το παιδί είναι δυστυχισμένο ή υποφέρει.
Ας πάρουμε ένα ακραίο παράδειγμα. Ένα ακραίο παράδειγμα που όμως συμβαίνει συχνά. Αν ένα παιδί κακοποιείται. Αν είσαι τριών χρονών παιδί και οι γονείς σου σε χτυπάνε αλλά σε αγαπάνε και προσπαθούν το καλύτερο, δεν κατηγορώ τους γονείς αλλά σε χτυπούν Έχω διαβάσει μερικά μυθιστορήματα του Νίκου Καζαντζάκη και ξέρω ότι αυτό γινόταν πριν καιρό, πριν από έναν αιώνα αλλά παλιά χτυπούσαν τα παιδιά. Ή αν ένα παιδί κακοποιείται σεξουαλικά. Κάτι που συμβαίνει και πάλι σε κάθε χώρα. Αν είσαι τριών και σε χτυπούν η απόκρισή σου στο άγχος. Αν ήμουν στο ίδιο δωμάτιο με σένα και άρχιζα να σε χτυπάω θα είχες μια αγχώδη αντίδραση και θα πάλευες ή θα προσπαθούσες να φύγεις. Τι θα γινόταν όμως αν ήσουν τριών και σε χτυπούσα; Και θες να παλέψεις ή να φύγεις. Μπορείς; Τριών ετών ούτε να παλέψεις μπορείς ούτε να ξεφύγεις.
Και τι κάνουν τα παιδιά; Αποσυνδέονται από το σώμα τους γιατί είναι πολύ επίπονο να είναι σε αυτό. Επειδή δεν μπορούν να παλέψουν ή να φύγουν, πρέπει κάπως να ξεφύγουν. Και ξέρετε πώς το κάνουν; Αποσυνδέονται από το σώμα τους. Δε νιώθουν πλέον τα σώματά τους. Πολύς κόσμος σε αυτήν την κοινωνία αποσυνδέεται από το σώμα του. Κι ακόμα κι αν δε σε χτυπούν ακόμα έχεις οδυνηρά συναισθήματα. Και τα οδυνηρά συναισθήματα υπάρχουν στις ζωές των παιδιών. Αλλά πρέπει να τα βλέπουμε και να τα ακούμε και να τα διαχειριζόμαστε εμείς οι ενήλικες.
Πολλοί ενήλικες δεν ξέρουν να το κάνουν. Λένε στο παιδί, Μην ανησυχείς Μην κάνεις έτσι ή Και τι έγινε. Χαλάρωσε. Αλλά τι κάνει το παιδί; Είναι επώδυνο να μένει με αυτά τα οδυνηρά συναισθήματα. Οπότε αποσυνδέονται από τα συναισθήματα. Είναι σαν ένα είδος προστασίας για αυτά. Ακριβώς αυτό, είναι μια προστασία. Πολλοί από εμάς στην κοινωνία μεγαλώνουμε αποσυνδεδεμένοι από τους εαυτούς μας. Όταν λοιπόν αργότερα, το σώμα μας μάς στέλνει μηνύματα δε δίνουμε σημασία. Γιατί έχουμε προγραμματιστεί να μην το κάνουμε. Και όταν έρθει η ασθένεια είναι αυτό που τελικά τους ξυπνά. Τότε αναγκάζονται να προσέξουν τι λέει το σώμα τους. Δεν προτείνω αυτόν τον τρόπο προσοχής προς το σώμα μας. Γιατί καμιά φορά είναι πολύ αργά.
Πρέπει να μαθαίνουμε από την ασθένεια. Έχω γνωρίσει ορισμένα άτομα που όντως έμαθαν από την ασθένεια. Και άλλαξαν τις ζωές τους. Δεν προτείνω αυτόν τον τρόπο. Απλώς λέω ότι συμβαίνει και είναι αποτέλεσμα αυτής της αποσύνδεσης που συνέβη στην παιδική τους ηλικία.
ΧΠ: Από την κλινική σας εμπειρία ποιες είναι οι πιο σημαντικές σωματικές ασθένειες που θα μπορούσαν ενδεχομένως να αποτραπούν αν προσέχαμε περισσότερο την ψυχική μας υγεία;
GΜ: Αυτοάνοσα νοσήματα. Αυτό συμβαίνει όταν το ανοσοποιητικό επιτίθεται στον ίδιο τον οργανισμό. Συνήθως συμβαίνει σε άτομα που είναι πολύ καλά και καταπιέζουν τον υγιή θυμό τους που δεν προσέχουν τις συναισθηματικές τους ανάγκες και φοβούνται μήπως απογοητεύσουν άλλα άτομα. Κι όσο περισσότερο τραύμα υπάρχει μέσα τους, τόσο πιο εύκολα εκδηλώνεται.
Για παράδειγμα στον Καναδά έχουμε ιθαγενείς αυτόχθονες πληθυσμούς. Ινδιάνοι. Βασικά δεν είναι Ινδιάνοι, είναι Καναδοί ιθαγενείς. Πριν τον αποικισμό, δεν είχαν καθόλου αυτοάνοσα νοσήματα. Καθόλου ρευματοειδή αρθρίτιδα, για παράδειγμα. Τώρα, μια ιθαγενής γυναίκα στον Καναδά έχει έξι φορές μεγαλύτερο κίνδυνο να πάθει ρευματοειδή αρθρίτιδα από κάποια άλλη. Έξι φορές. Και είναι καθαρά λόγω τραύματος. Και επειδή είναι αυτόχθονες και είναι καταπιεσμένοι και πρέπει να καταπιέσουν και τα συναισθήματά τους κι επειδή είναι και γυναίκες ο αριθμός είναι έξι φορές μεγαλύτερος από τον μέσο όρο. Αυτό μπορεί να προληφθεί πλήρως. Είναι πλήρως αποτρέψιμο.
Πολλές κακοήθειες συμβαίνουν σε άτομα που καταπιέζουν τον θυμό τους. Όταν καταπιέζεις τον θυμό σου και δεν είναι δικό σου λάθος, διότι Έχεις δει ποτέ μωρό δύο ημερών να καταπιέζει τον θυμό του; Αν στεναχωρηθεί για κάτι, το μωρό δε θα πει, Ας το κρατήσω μέσα μου. Δε συμβαίνει ποτέ. Αλλά κάτι συμβαίνει στην παιδική ηλικία που δίνει στο παιδί το μήνυμα ότι ο θυμός δεν είναι κάτι αποδεκτό. Για να ανήκει κανείς κάπου και να αγαπηθεί πρέπει να καταπιέζει τον θυμό του. Επειδή το σώμα και το μυαλό δε διαχωρίζονται κι επειδή το ανοσοποιητικό σύστημα και το συναισθηματικό σύστημα είναι μέρη του ίδιου συστήματος όταν καταπιέζεις τα συναισθήματά σου, καταπιέζεις και το ανοσοποιητικό σου. Που σημαίνει ότι είναι πιο πιθανό να αποκτήσεις κάποια κακοήθεια.
Παρεμπιπτόντως κάτι περίεργο. Τι σημαίνει υγιής θυμός; Και για να γυρίσουμε πάλι στο ίδιο, αν εγώ σου επιτιθόμουν ή σε προσέβαλλα θα έπρεπε να θυμώσεις μαζί μου. Θα έπρεπε να πεις, Σταμάτα, δεν θέλω να μου φέρεσαι έτσι. Αυτή θα ήταν μια υγιής τοποθέτηση ορίων. Ο ρόλος του υγιούς θυμού είναι να θέτει όρια. Ποιος είναι ο ρόλος του ανοσοποιητικού; Το ίδιο πράγμα. Να θέτει όρια. Να επιτρέπει ό,τι είναι υγιές και θρεπτικό όπως υγιή βακτήρια ή βιταμίνες ή θρεπτικά συστατικά αλλά να απομακρύνει επικίνδυνους ιούς, τοξίνες και να καταστρέφει τα κακοήθη κύτταρα. Το συναισθηματικό και ανοσοποιητικό σύστημα έχουν ακριβώς τον ίδιο ρόλο. Άμυνα μέσω ορίων. Δεν είναι ξεχωριστά συστήματα.
Επιστημονικά μιλώντας, είναι όλα μέρος του ίδιου συστήματος. Άρα όταν καταπιέζει κανείς τα συναισθήματά του αναστέλλει και το ανοσοποιητικό του σύστημα. Είναι τόσο απλό. Πολλές ασθένειες προκύπτουν από το ανοσοποιητικό σύστημα. Αυτοάνοσα νοσήματα, όταν το ανοσοποιητικό επιτίθεται στο σώμα ή όταν το ανοσοποιητικό δε σε προστατεύει από μολύνσεις ή κακοήθειες. Όλα αυτά έχουν συχνά να κάνουν με συναισθηματικούς παράγοντες. Είναι κάτι που δε γνωρίζουν όλοι. Ότι η καταπίεση των συναισθημάτων επηρεάζει το ανοσοποιητικό σύστημα. Νομίζω ότι στην κοινωνία μας θεωρείται και αδυναμία να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας. Πότε πιστεύετε ότι δυσκολευόμαστε να αντιμετωπίσουμε τα συναισθήματά μας;
Όταν γεννιούνται τα μωρά έχουν ανάγκες. Και μία από τις ανάγκες που έχουν για την υγιή ανάπτυξή τους είναι να μπορούν να βιώνουν όλα τους τα συναισθήματα. Γεννιόμαστε καλωδιωμένοι στον εγκέφαλό μας με συγκεκριμένα συναισθήματα. Κι όχι μόνο εμείς. Όλα τα θηλαστικά, όπως σκύλοι, γάτες λιοντάρια και αρκούδες. Μοιραζόμαστε το ίδιο συναισθηματικό σύστημα με όλα τα θηλαστικά. Για τη χαρά για τη διασκέδαση για την περιέργεια, τον φόβο τον πανικό, τον θυμό, την αγάπη.
Σε ένα υγιές περιβάλλον, ένα παιδί μπορεί να έχει αυτά τα συναισθήματα και οι γονείς μπορούν να τα χειριστούν και να τα επικυρώσουν. Παρόλα αυτά, όταν οι γονείς δεν μπορούν να διαχειριστούν τον θυμό ενός παιδιού και το τιμωρούν του λένε ότι αν θέλει να είναι θυμωμένο θα πρέπει να μείνει μόνο του το παιδί λαμβάνει το μήνυμα ότι μπορεί να το αγαπούν ή να είναι θυμωμένο αλλά δεν μπορώ να τα έχω και τα δύο παράλληλα. Και πρέπει να με αγαπούν γιατί χωρίς αυτό δε θα επιβιώσω. Άρα πρέπει να καταπιέσω τον θυμό μου. Ή οι γονείς μπορεί να είναι δυσαρεστημένοι και το παιδί είναι χαρούμενο και να διασκεδάζει και οι γονείς του λένε να κάνει ησυχία. Το παιδί μαθαίνει ότι μπορεί να είναι χαρούμενο, να εκφράζει τη ζωντάνια του ή να το αγαπούν.
Αλλά ότι δεν μπορεί να τα κάνει και τα δύο ταυτόχρονα. Κι έτσι αρχίσουμε να φοβόμαστε τα συναισθήματά μας. Γιατί τα συναισθήματά μας απειλούν τη σχέση την οποία εξαρτόμαστε. Αυτός ο διαχωρισμός από συναισθήματα είναι ένας μηχανισμός αντιμετώπισης. Δυστυχώς όμως γίνεται μέρος της προσωπικότητάς μας και μετά δεν ξέρουμε πώς να το αλλάξουμε.
Στο νέο μου βιβλίο, που γνωρίζω ότι επίσης θα εκδοθεί στην Ελλάδα κι ονομάζεται Ο Μύθος του Κανονικού: Ασθένεια και Θεραπεία σε μια Τοξική Κουλτούρα μιλάω για αυτό ως τραύμα, όπως αναφέρατε κι εσείς. Το τραύμα δεν προέρχεται μόνο από μίσος ή όταν σε πληγώνουν. Αλλά κι όταν αγνοούν τις ανάγκες σου και καταπιέζεις τα συναισθήματά σου. Αυτό είναι τραύμα, υπάρχει πληγή. Και υπάρχει ασυνείδητα.
Και για αυτό ως ψυχολόγος το γνωρίζετε καλά ότι ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς σας είναι να κάνετε το ασυνείδητο, συνειδητό. Για να έχουν οι άνθρωποι την επιλογή. Όσο κάτι μένει στο ασυνείδητο είμαστε σαν μαριονέτες δεμένες από σχοινιά. Σαν τον Πινόκιο. Σαν μαριονέτες χωρίς ψυχή.
ΧΠ: Μια τελευταία ερώτηση. Τι ελπίζετε να κερδίσουν οι Έλληνες αναγνώστες διαβάζοντας το βιβλίο σας;
GΜ: Δεν μπορώ να πω κάτι συγκεκριμένα για τους Έλληνες αναγνώστες. Απλώς ελπίζω οι άνθρωποι να μάθουν να λένε όχι. Κι ας στενοχωρούν τους άλλους. Ας πούμε ότι σας καλώ και σας προτείνω να πάμε για καφέ. Κι ας πούμε ότι εσείς έχετε ξενυχτήσει, βοηθώντας έναν φίλο ή δουλεύοντας. Και είστε κουρασμένος και δε θέλετε να πάτε για καφέ. Δε θέλετε να πάτε, θέλετε να ξαπλώσετε στο κρεβάτι σας. Δε θα θέλατε να με απογοητεύσετε γιατί είσαι καλός άνθρωπος. Δε λέτε όχι κι έρχεστε μαζί μου για καφέ. Ποιος θα είναι ο αντίκτυπος σε εσάς; Θα είστε κουρασμένος.
ΧΠ: Ακριβώς. Ίσως και θυμωμένος.
GΜ: Ναι, ακριβώς. Αγανακτισμένος. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι όταν υπάρχει ένα Όχι που πρέπει να ειπωθεί, ελπίζω οι άνθρωποι να το λένε. Είτε αυτό είναι σε δουλειά, σε σχέση, σε φίλους ή σε σύζυγο. Να μάθουν να λένε Όχι. Να μη φοβούνται να το πουν. Αυτό ελπίζω. Αυτό θα βοηθήσει ώστε ο κόσμος να προστατέψει την υγεία του. Αυτό είναι κάτι απλό. Η μεγαλύτερη ευχή μου είναι ο κόσμος να καταλάβει ότι το ανθρώπινο σώμα και η ανθρώπινη ψυχή και το ανθρώπινο μυαλό είναι αλληλένδετα. Όλα είναι ένα. Και πρέπει να τιμούμε αυτή τη μονάδα. Αυτό ελπίζω πιο πολύ.
