Erik Erikson: Ο ψυχολόγος που εισήγαγε τον όρο «κρίση ταυτότητας»

«Όσο καλύτερα γνωρίζεις τον εαυτό σου, τόσο περισσότερη υπομονή έχεις για αυτά που βλέπεις στους άλλους» – Erik Erikson

Ο Έρικ Έρικσον γεννήθηκε τον Ιούνιο του 1902 στη Γερμανία. Μεγάλωσε με τη μητέρα του και τον πατριό του, ενώ δεν γνώρισε ποτέ το βιολογικό του πατέρα. Για ένα μεγάλο διάστημα της παιδικής του ηλικίας πίστευε πως δεν είναι αποδεκτός από τον πατριό του, με αποτέλεσμα να νιώθει μπερδεμένος και χαμένος σχετικά με το ποιος είναι. Το γεγονός αυτό μάλιστα πυροδότησε και το ενδιαφέρον του σχετικά με τη διαμόρφωση της ανθρώπινης ταυτότητας.

Αξίζει να αναφερθεί πως ο Έρικσον δεν σπούδασε επίσημα Ψυχολογία ή Ιατρική. Οι τομείς που τον ενδιέφεραν αρχικά ήταν η ιστορία, τα Λατινικά και οι τέχνες. Η συνάντησή του όμως με την Anna Freud στη Βιέννη ήταν το γεγονός που τον έκανε να στραφεί στον τομέα της ψυχανάλυσης.

Σπούδασε λοιπόν αναπτυξιακή ψυχολογία στο Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο της Βιέννης και συγκεκριμένα τη μέθοδο Μοντεσσόρι, η οποία επικεντρωνόταν στα αναπτυξιακά και ψυχοσεξουαλικά στάδια των παιδιών. Το 1933 μετακόμισε με τη γυναίκα του στη Βοστόνη, όπου αποτέλεσε τον πρώτο άνδρα που εφάρμοζε τη μέθοδο της ψυχανάλυσης σε παιδιά. Παράλληλα έγινε καθηγητής στην Ιατρική σχολή του Χάρβαρντ, ενώ συμμετείχε και στο Συμβουλευτικό κέντρο και στην ψυχολογική κλινική του ίδιου πανεπιστημίου.

Το 1936 εγκατέλειψε το Χάρβαρντ και άρχισε να εργάζεται στο Ινστιτούτο ανθρώπινων σχέσεων του Γέιλ. Όσο βρισκόταν εκεί μάλιστα διεξήγαγε μια μακροχρόνια μελέτη παιδιών της Ινδιάνικης φυλής Σιου, στη νότια Ντακότα. Το 1939 μετακόμισε στην Καλιφόρνια και έγινε καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Μπέρκλευ, ενώ συνέχισε την μελέτη παιδιών ιθαγενών Αμερικανών και ιδιαίτερα της φυλής Γιούροκ.

Οι έρευνες αυτές συνέβαλαν στη ανάπτυξη της θεωρίας του Έρικσον πως όλες οι κοινωνίες αναπτύσσουν θεσμούς για να συνδράμουν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των παιδιών, αλλά πως οι λύσεις που προτείνονται σε τυπικά προβλήματα της διαδικασίας αυτής διαφοροποιούνται με βάση την κοινωνία.

Το 1950 λοιπόν εξέδωσε το βιβλίο του Η παιδική ηλικία και η κοινωνία, στο οποίο παρέθεσε τις απόψεις του για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Πιο συγκεκριμένα, επεκτείνοντας τη θεωρία του Φρόυντ για τα πέντε στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης, υποστήριξε πως κάθε άτομο εξελίσσεται μέσα από οχτώ στάδια.

Σε κάθε στάδιο το άτομο βρίσκεται αντιμέτωπο με μία ψυχοκοινωνική πρόκληση, μία κρίση. Αντιμετωπίζοντας και εσωτερικεύοντας την κάθε κρίση το άτομο προετοιμάζεται για το επόμενο στάδιο και με αυτόν τον τρόπο επέρχεται και η ανάπτυξη της προσωπικότητας.

Επιπλέον ο Έρικσον τόνισε πως δεν υπάρχει ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα στο οποίο να ολοκληρώνεται αυτόματα το κάθε στάδιο. Οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν προκλήσεις καθ΄ όλη τη διάρκεια της ζωής τους και ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούν σε αυτές καθορίζει αν θα εξελιχθούν περαιτέρω ή αν θα καθηλωθούν σε ένα συγκεκριμένο αναπτυξιακό στάδιο. Πιο αναλυτικά, τα οχτώ ψυχοκοινωνικά στάδια ανάπτυξης του Έρικσον, καθώς και οι κρίσεις που τα συνοδεύουν είναι τα εξής:

• Στάδιο 1 – Εμπιστοσύνη εναντίον Αμφιβολίας: Το πρώτο στάδιο παρουσιάζεται από τη γέννα έως τα 1,5 έτη του παιδιού και σχετίζεται με την ανάπτυξη εμπιστοσύνης προς τους φροντιστές του και τον κόσμο γενικότερα. Τα άτομα που έλαβαν επαρκή φροντίδα από τους φροντιστές τους και οι ανάγκες τους ικανοποιήθηκαν, αναπτύσσουν το αίσθημα της ελπίδας και μαθαίνουν να εμπιστεύονται τον κόσμο και τους ανθρώπους.

• Στάδιο 2 – Αυτονομία εναντίον Ντροπής: Το στάδιο αυτό πραγματοποιείται ανάμεσα στην ηλικία των 18 μηνών και των 3 ετών και περιλαμβάνει τη διαδικασία απόκτησης ανεξαρτησίας και προσωπικού ελέγχου. Καθήκοντα όπως το να μαθαίνει πώς να χρησιμοποιεί την τουαλέτα, να επιλέγει παιχνίδια και τροφές είναι τρόποι με τους οποίους το παιδί αποκτά μεγαλύτερη αίσθηση ανεξαρτησίας. Η επιτυχής ολοκλήρωση αυτού του σταδίου έχει ως αποτέλεσμα το παιδί να αποκτά ισχυρή θέληση και αποφασιστικότητα.

• Στάδιο 3 – Πρωτοβουλία εναντίον Ενοχής: Το στάδιο αυτό εμφανίζεται μεταξύ 3-6 ετών και επικεντρώνεται στην ανάπτυξη μια αίσθησης αυτό-πρωτοβουλίας. Τα παιδιά που ενθαρρύνονται να εξερευνούν το περιβάλλον τους και να έχουν μεγαλύτερο έλεγχο στις επιλογές τους αναπτύσσουν μια αίσθηση ισχυρής πρωτοβουλίας αλλά και αίσθημα σκοπού στη ζωή τους.

• Στάδιο 4 – Εργατικότητα Εναντίον Αισθήματος Κατωτερότητας: Το στάδιο αυτό κάνει την εμφάνισή του μεταξύ 6 και 12 ετών και εστιάζει στην ανάπτυξη του αισθήματος υπερηφάνειας και προσωπικής ολοκλήρωσης μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και των ακαδημαϊκών δραστηριοτήτων. Όταν τα παιδιά ενθαρρύνονται αναπτύσσουν ένα αίσθημα επάρκειας, ενώ όταν αποθαρρύνονται μένουν με ένα αίσθημα κατωτερότητας.

• Στάδιο 5 – Ταυτότητα Εναντίον Σύγχυσης των ρόλων: Το στάδιο αυτό εμφανίζεται κατά την εφηβεία, η οποία είναι μια περίοδος προσωπικής εξερεύνησης. Οι έφηβοι εξερευνούν διαφορετικές συμπεριφορές και ρόλους προκειμένου να διαμορφώσουν μια υγιή προσωπική ταυτότητα. Βιώνουν δηλαδή αυτό που ο Έρικσον ονόμασε «κρίση ταυτότητας», η οποία σύμφωνα με τον ίδιο πάλι θεωρείται μία από τις πιο σημαντικές κρίσεις κατά τη διάρκεια της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του ατόμου. Τα άτομα που αναπτύσσουν μία αίσθηση ταυτότητας αισθάνονται ασφαλή, ανεξάρτητα και έτοιμα να αντιμετωπίσουν το μέλλον ενώ όσα παραμένουν σε σύγχυση σχετικά με την ταυτότητά τους είναι ανασφαλή, μπερδεμένα και χαμένα αναφορικά με τη θέση τους και το ρόλο τους στον κόσμο.

• Στάδιο 6 – Οικειότητα Εναντίον Απομόνωσης: Το στάδιο αυτό λαμβάνει χώρα στη νεαρή ενήλικη ζωή και επικεντρώνεται στη δημιουργία υγιών σχέσεων με τους άλλους. Η επιτυχής ολοκλήρωση του σταδίου έχει ως αποτέλεσμα τη σύναψη μακροπρόθεσμων, σταθερών σχέσεων αγάπης ενώ η ανεπιτυχής ολοκλήρωση του σταδίου μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα το αίσθημα απομόνωσης και μοναξιάς.

• Στάδιο 7 – Παραγωγικότητα Εναντίον Απραξίας: Το στάδιο αυτό εμφανίζεται κατά τη μέση ενήλικη ζωή και εστιάζει στην επιθυμία του ατόμου να συμβάλλει στην κοινωνία και να αφήσει το σημάδι του στον κόσμο. Η δημιουργία μιας οικογένειας και η εργασία είναι οι τρόποι με τους οποίους το άτομο αναπτύσσει μια αίσθηση του σκοπού. Όποιος αδυνατεί να βρει τρόπους για να συμβάλλει στην κοινωνία μπορεί να αισθάνεται περιθωριοποιημένος και αποκομμένος από την κοινωνική ζωή.

• Στάδιο 8 – Πληρότητα του Εγώ εναντίον Απελπισίας: Το τελευταίο στάδιο της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης πραγματοποιείται στα τέλη της ενήλικης ζωής. Κατά τη διάρκεια του σταδίου αυτού το άτομο αναλογίζεται τη ζωή του. Αυτός που αισθάνεται ικανοποίηση με τη ζωή του αναπτύσσει ένα αίσθημα ακεραιότητας και σοφίας, ενώ εκείνος που μετανιώνει για τη ζωή του μπορεί να βιώσει πικρία και απόγνωση.

Η παραπάνω θεωρία του Έρικσον προκάλεσε το ενδιαφέρον τόσο των επιστημόνων από διάφορους κλάδους, όσο και του ευρύτερου κοινού. Με το έργο του όχι μόνο κατέδειξε τη σημασία της κοινωνικής επιρροής στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου, αλλά συνέβαλε επίσης στην κατανόηση της διαδικασίας ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόμου καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν το γεγονός πως θεωρείται ένας από τους πιο σπουδαίους ψυχαναλυτές του 20^ου αιώνα.

Βιβιογραφικές αναφορές:

• Cherry, K. (2020, March 20). How Erik Erikson’s Own Identity Crisis Shaped His Theories. Retrieved from: https://www.verywellmind.com/erik-erikson-biography-1902-1994-2795538
• Team, G. (2011, November 11). Erik Erikson (1902-1994). Retrieved from: https://www.goodtherapy.org/famous-psychologists/erik-erikson.html
• Wikipedia contributors. Erik Erikson. Retrieved from: https://en.wikipedia.org/wiki/Erik_Erikson
• The Editors of Encyclopedia Britannica. (2020, June 11). Erik Erikson. Retrieved from: https://www.britannica.com/biography/Erik-Erikson
• Erik Erikson. (2019, June 28). Erikson Institute. Retrieved from: https://www.erikson.edu/about/history/erik-erikson/
• Erik Erikson (1902-1994)- Psychosocial Theory of Human Development Psychobiography. Harvard University, Department of Psychology. Retrieved from: https://psychology.fas.harvard.edu/people/erik-erikson

Επιμέλεια: Βασιλική Μορφιάδου – Ψυχολόγος