H Anna Freud, το μικρότερο από τα έξι παιδιά του Freud, γεννήθηκε στις 3 Δεκεμβρίου του 1895, την ίδια χρονιά που ο Breuer και ο Freud εξέδωσαν το βιβλίο «Μελέτες για την υστερία», έργο που σηματοδοτεί την ίδρυση της ψυχανάλυσης.
Καθ’ όλη την παιδική της ηλικία έμεινε αποστασιοποιημένη από τα υπόλοιπα αδέρφια της, ειδικά από την Σόφι με την οποία συναγωνίζονταν έντονα διεκδικώντας την προσοχή του πατέρα τους. Σύμφωνα με τον Young-Bruehl, «για την Anna Freud, η ίδια και η ψυχανάλυση ήταν δίδυμες που άρχισαν τη ζωή τους ανταγωνιζόμενες η μία την άλλη για την προσοχή του πατέρα τους» (1998, σ. 15). Ως μικρό παιδί, η Anna άρχισε να περιγράφει τα όνειρα στον πατέρα της και αρκετά από αυτά συμπεριελήφθησαν στο έργο του «Ερμηνεία των ονείρων».
Η Anna υπήρξε φιλάσθενο παιδί, υπέφερε από κατάθλιψη που προκάλεσε διατροφικές διαταραχές πιο συγκεκριμένα ανορεξία, και οι γονείς της πολλά καλοκαίρια την έστελναν σε κατασκηνώσεις για να βελτιωθεί η υγεία της. Η σχέση με την μητέρα της δεν ήταν καλή και αντ’ αυτού προτιμούσε την νοσοκόμα που την φρόντιζε. Η Anna ανέπτυξε στενή σχέση με τον πατέρα της, η οποία ήταν φανερά διαφορετική από οποιοδήποτε άλλο μέλος της οικογένειας.
Σε ηλικία 13 ή 14 ετών, της επετράπη να παρακολουθεί τις συναντήσεις της Τετάρτης της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της Βιέννης, καθισμένη σε μία σκάλα βιβλιοθήκης στη γωνία του δωματίου. Σε ηλικία 17 ετών, η Anna είχε μελετήσει κάποια από τα βιβλία του πατέρα της και συχνά συζητούσε μαζί του το νόημα ψυχαναλυτικών όρων.
Τελείωσε το σχολείο στο Cottage Lyceum το 1912. Η Anna αισθανόταν ανασφαλής και αβέβαιη για το μέλλον της, ενώ ακόμα έπασχε από κατάθλιψη και ανορεξία. Αποφάσισε το 1912 να μετακομίσει στην Ιταλία και να μείνει με την γιαγιά της, αλλά το 1914 ταξίδεψε μόνη της στην Αγγλία για να βελτιώσει τα αγγλικά της. Η παραμονή της όμως εκεί ήταν σύντομη εξαιτίας του πολέμου και της επικράτησης των ναζί.
Το 1914 έδωσε και πέτυχε τις εξετάσεις για να γίνει δασκάλα στο παλιό της σχολείο και από το 1915-1917 δίδασκε στην 3η, 4η και 5η τάξη του σχολείου. Υπήρξε σπουδαία εκπαιδευτικός και λάμβανε συνεχώς επαίνους από τον προϊστάμενό της. Ωστόσο, το 1920 αναγκάζεται να εγκαταλείψει την διδασκαλία εξαιτίας της ασθένειάς της.
Το ενδιαφέρον της Freud για το έργο του πατέρα της και την ψυχανάλυση εκδηλώθηκε από πολύ νωρίς, ήδη από την ηλικία των 15 που ξεκίνησε την ανάγνωση των έργων του πατέρα της, αλλά κορυφώθηκε το 1918 με αφορμή την έναρξη της προσωπικής της ανάλυσης με τον Freud. Το 1922 παρουσίασε την ανάλυσή της στην Ψυχαναλυτική Κοινότητα της Βιέννης με τον τίτλο “The Relation of Beating Fantasies to a Daydream” και λίγο αργότερα έγινε μέλος της και ξεκίνησε να εργάζεται με παιδιά.
Μέσα σε 2 χρόνια της προσφέρθηκε μια θέση διδασκαλίας στο Ινστιτούτο Ψυχαναλυτικής Εκπαίδευσης της Βιέννης. Το 1927 έγινε γραμματέας στην Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία και το 1935 ανέλαβε τη θέση της διευθύντριας στο Ινστιτούτο Ψυχαναλυτικής Εκπαίδευσης στη Βιέννη. Ένα χρόνο μετά, το 1936, η Anna δημοσίευσε ένα από τα πιο γνωστά και καινοτόμα έργα της Το Εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας, με το οποίο έθεσε τις βάσεις για την εξέλιξη της θεωρίας της Ψυχολογίας του Εγώ.
H Anna ήταν η απεσταλμένη του πατέρα της στις ψυχαναλυτικές εταιρείες σε όλο τον κόσμο, ανακοίνωνε τις εργασίες του, δακτυλογραφούσε την καθημερινή του αλληλογραφία και, μαζί με το φίλο και ιατρό του Max Schur, φρόντιζε για τις προσωπικές και ιατρικές του ανάγκες.
Όταν ο πατέρας της πέθανε, η Anna κληρονόμησε τη βιβλιοθήκη του, τις αγαπημένες του αντίκες και τις ιδέες του. Η Anna Freud όχι μόνο διατήρησε και διαιώνισε τις ιδέες του πατέρα της, αλλά τις επεξέτεινε σε νέες περιοχές, όπως στην ψυχανάλυση παιδιών (1928) και στην εκπαίδευση και την ανατροφή των παιδιών (1935).
Το 1938, η οικογένεια Freud, που ήταν εβραϊκής καταγωγής, διέφυγε από την Αυστρία στο Λονδίνο εξαιτίας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Anna αφοσιώθηκε στην φροντίδα του άρρωστου πατέρα της, ο οποίος πέθανε το 1939.
Κατά την διάρκεια του πολέμου ίδρυσε ένα πρότυπο νοσοκομείο για εγκαταλελειμμένα και ορφανά παιδιά και μαζί με την συνεργάτιδά της Ντόροθι Μπέρλιγχαμ περιέγραψαν τις εμπειρίες τους μέσα από διάφορα έργα όπως «Νεαρά παιδιά σε καιρό πολέμου», «Παιδιά χωρίς οικογένειες» και «Ο πόλεμος και τα παιδιά». Το 1952 ίδρυσε στο Λονδίνο την Κλινική Παιδικής Ψυχοθεραπείας, στην οποία ήταν διευθύντρια μέχρι το 1982.
H Anna Freud υπήρξε δημιουργός του τομέα της παιδικής ψυχανάλυσης και με το έργο της συνέβαλε στην βαθύτερη κατανόηση της παιδικής ψυχολογίας. Η Freud σημείωσε ότι τα συμπτώματα των παιδιών διαφέρουν από εκείνα των ενηλίκων και συχνά σχετίζονται με τα αναπτυξιακά στάδια.
Ανέπτυξε συνεπώς και διαφορετικές μορφές ψυχολογικής θεραπείας για τα παιδιά. Πίστευε ότι το παιχνίδι είναι η προσαρμογή του παιδιού στην πραγματικότητα και δεν φανερώνει απαραίτητα κάποια ασυνείδητη σύγκρουση. Συνεργαζόταν στενά με τους γονείς και θεωρούσε ότι η ψυχανάλυση οφείλει να έχει ένα παιδευτικό χαρακτήρα για το παιδί.
To γραφείο της Anna Freud όπως διατηρείται στο Freud Museum στο Λονδίνο
Το “ντιβάνι” της Anna Freud
H Anna άρχισε να παραδίδει μαθήματα για την ανάλυση του παιδιού στα αγγλικά. Εκείνη την εποχή στην Αγγλία ήταν η μόνη μαζί με την Klein που μελετούσαν το πεδίο της ανάλυσης στα παιδιά. Η άφιξή της στο Λονδίνο είχε ως αποτέλεσμα την «σύγκρουση» ανάμεσα στα άτομα που ασπάζονταν την φροϋδική και στα άτομα που ασπάζονταν την κλαϊνική θεωρία και την «διάσπαση» της ψυχαναλυτικής εκπαίδευσης σε 3 κατευθύνσεις: την φροϋδική, την κλαϊνική και μια κατεύθυνση που περιελάβανε τον συνδυασμό των δύο παραπάνω θεωριών.
Οι διαφορές αφορούσαν σε μεθοδολογικά και θεωρητικά ζητήματα. Η Freud δεν αποδεχόταν την κλαϊνική άποψη ότι τα παιδιά διαθέτουν υπερεγώ, ήδη από την βρεφική τους ηλικία, και ότι θεραπευτικά πρέπει να αντιμετωπίζονται όπως οι ενήλικες αναλυόμενοι.
Οι διαφορές όμως αυτές έληξαν μετά τον πόλεμο όπου και επικράτηση η παράλληλη αποδοχή και μετακίνηση των απόψεων. Τέλος, η Freud μελέτησε, με αφορμή τον πόλεμο, την προσκόλληση, η οποία φάνηκε ότι μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη παθολογίας στην μετέπειτα ζωή.
Η ψυχολογία του εγώ
Στο σημαντικό βιβλίο της «Το εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας» η Anna Freud έδινε επίσης έμφαση στις αυτόνομες λειτουργίες του εγώ. Σε αυτό το βιβλίο επεξεργαζόταν λεπτομερώς τις άμυνες του εγώ που περιέγραψαν ο πατέρας της και άλλοι και συσχέτισε κάθε μηχανισμό με ένα συγκεκριμένο τύπο άγχους (αντικειμενικό, νευρωσικό, ηθικό).
Ενώ οι παραδοσιακοί ψυχαναλυτές είχαν θεωρήσει τις άμυνες του εγώ ως εμπόδια για την κατανόηση του ασυνειδήτου, η Anna θεωρούσε ότι είχαν ανεξάρτητη σημασία. Κατέδειξε πως οι μηχανισμοί χρησιμοποιούνται, φυσιολογικά, για την προσαρμογή σε κοινωνικές και βιολογικές ανάγκες. Όταν γίνει κατανοητή η φυσιολογική χρήση τους, η παθολογική είναι πιο εύκολο να προσδιορισθεί. Στον παραδοσιακό κατάλογο των μηχανισμών άμυνας η Anna προσέθεσε δύο δικούς της:
Η αλτρουιστική παράδοση εκδηλώνεται όταν ένα άτομο παραιτείται από τις δικές του φιλοδοξίες και ζει έμμεσα ταυτιζόμενο με τις ικανοποιήσεις και τις απογοητεύσεις ενός άλλου. Η ταύτιση με τον επιτιθέμενο εκδηλώνεται όταν ένα άτομο υιοθετεί ως δικές του τις αξίες τις ιδιορρυθμίες ενός ανθρώπου τον οποίο φοβάται.
Σύμφωνα με την Anna Freud, αυτός ο τελευταίος μηχανισμός είναι που εξηγεί την ανάπτυξη του υπερεγώ: «τι άλλο είναι το υπερεγώ παρά ταύτιση με τον επιτιθέμενο;». Η ταύτιση με τον επιτιθέμενο εξηγεί επίσης γιατί μερικοί όμηροι αναπτύσσουν τρυφερά συναισθήματα προς αυτούς που τους αιχμαλώτισαν.
Η Anna Freud υπερέβη τη σύγκρουσή της με τη «δίδυμή» της ψυχανάλυση:
Όταν πλέον η Anna Freud ήταν 30 ετών, επαγγελματίας ψυχαναλύτρια, καθώς και διδάσκουσα στο Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο της Βιέννης στην ειδικότητά της, την παιδοψυχανάλυση, αυτή και η δίδυμή της δεν ήταν πια αντίζηλες. Είχαν συγχωνευθεί. Το 1936 δώρισε στον πατέρα της, για τα ογδοηκοστά του γενέθλια, ένα βιβλίο που έχει γράψει, “Το εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας”, που σηματοδοτούσε μία αναδιαμόρφωση της ζωής τους: εκείνη ήταν τότε κληρονόμος της δίδυμης αδελφής της, η μητέρα της ψυχανάλυσης.
Εκείνη στην οποία είχε ανατεθεί η πρωταρχική ευθύνη για το πνεύμα της, για το μέλλον της. Ο Freud, γέρος και αδύναμος, αντιμέτωπος με την επικείμενη κατοχή της πατρίδας του από τους ναζί, αποκαλούσε την κόρη του «Anna Antigone».
Γιατί Αντιγόνη; Επειδή στο έργο του Σοφοκλή Οιδίπους επί Κολωνώ η πιστή στο καθήκον και θαρραλέα Αντιγόνη είναι εκείνη που οδηγεί από το χέρι τον τυφλό και άρρωστο πατέρα της. Κι εκείνη, όπως η Anna, ήταν η γενναία και αφοσιωμένη σύντροφος του πατέρα της: Η Anna Freud ήταν εκείνη που είχε αυτοπροσδιοριστεί σταθερά ως γραμματέας, μυστικοσύμβουλος, εκπρόσωπος, συνεργάτις και νοσηλεύτρια του πληγωμένου πατέρα της. Έγινε η πιο πολύτιμη αξίωσή του για τη ζωή, η σύμμαχος του ενάντια στο θάνατο.
Η Anna Freud πέθανε στο Λονδίνο στις 9 Οκτωβρίου του 1982, σε ηλικία 86 ετών. Η σορός της αποτεφρώθηκε και η τέφρα της βρίσκεται μαζί μαζί με την τέφρα της οικογένειας Freud στο Μαυσωλείο Γκόλντερς Γκριν του Λονδίνου. Η πρωτοποριακή της σκέψη έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη της παιδικής ψυχανάλυσης και της θεωρίας της Ψυχολογίας του Εγώ. Επίσης, βοήθησε στην μετατόπιση της σκέψης από τις κλασσικές φροϋδικές θέσεις σε νέα ψυχαναλυτικά μονοπάτια με σκοπό την εξέλιξη της ψυχανάλυσης.
Eπιμέλεια βιογραφίας: Άννα Αποστολίδου, Ψυχολόγος
Με αποσπάσματα από το βιβλίο: «Εισαγωγή στην Ιστορία της Ψυχολογίας», Β.R. Hergenhahn, εκδ. Λιβάνη.
