Θα μπορούσε άραγε η συμμετοχή σε ένα ψυχολογικό πείραμα να αποτελέσει μια τόσο έντονη εμπειρία ώστε να αλλάξει την οπτική του ατόμου σχετικά με την ανθρώπινη φύση;
Ποια πειραματική διαδικασία θα μπορούσε ενδεχομένως να προκαλέσει σε κάποιους ανθρώπους έντονη εφίδρωση και τρέμουλο, αφήνοντας το 10% εξαιρετικά αναστατωμένους, ενώ θα οδηγούσε άλλους στο να ξεσπάσουν σε ανεξήγητο υστερικό γέλιο; Ποιο συμπέρασμα θα μπορούσε να είναι τόσο ισχυρό ώστε να προκαλέσει σε πολλούς ψυχολόγους έντονες αντικρούσεις;
Η συγκεκριμένη μελέτη έχει προκαλέσει και έχει δεχτεί έντονη κριτική καθώς κάποιοι ισχυρίστηκαν ότι οι ισχυρισμοί της ήταν εξωφρενικά υπερβολικοί.
Εξηγώντας την ανθρώπινη σκληρότητα
‘‘Πολλοί αναρωτήθηκαν μετά τη φρίκη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και όχι για πρώτη φορά, το πώς οι άνθρωποι θα μπορούσαν να έχουν κίνητρα για να διαπράξουν τέτοιες βιαιότητες, ο ένας προς τον άλλον.’’ Τα διάσημα πειράματα του Stanley Milgram είχαν σχεδιαστεί για να εξετάσουν την υπακοή στην εξουσία (Milgram, 1963). Ο Milgram ήθελε να εξετάσει σε ποιό σημείο θα μπορούσαν οι άνθρωποι να φτάσουν, όταν κάποια μορφή εξουσίας τους διέταζε να βλάψουν έναν άλλον άνθρωπο. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όχι μόνο οι ένοπλες δυνάμεις, αλλά και οι απλοί άνθρωποι εξαναγκάστηκαν να προβούν σε πολύ σκληρές και μακάβριες πράξεις.
Ο Milgram όμως δεν διερεύνησε την ακραία κατάσταση του πολέμου, ήθελε να εξετάσει το πώς θα αντιδρούσαν οι άνθρωποι σε σχετικά ‘‘συνήθεις’’ συνθήκες, όπως στο εργαστήριο. Πώς θα συμπεριφέρονταν οι άνθρωποι εάν τους έλεγαν να προκαλέσουν ένα ηλεκτροσόκ σε κάποιον άλλον άνθρωπο; Σε ποιο βαθμό θα υπάκουαν οι άνθρωποι στις προσταγές της κατάστασης αγνοώντας τις δικές τους επιφυλάξεις για το τι έκαναν;
Κατά τη διάρκεια του πειράματος, κάθε φορά που ο «μαθητής», έκανε ένα λάθος ο συμμετέχων καλούνταν να χορηγήσει ολοένα αυξανόμενη τάση ρεύματος. Φυσικά ο μαθητής έκανε λάθη, με αποτέλεσμα ο δάσκαλος να προκαλεί όλο και υψηλότερα ηλεκτροσόκ και να πρέπει να ακούει τις κραυγές που προέκυπταν από τον πόνο, μέχρι ο μαθητής να σιωπάσει.
‘‘Όταν ο συμμετέχων αντιδρούσε στο να προκαλέσει το ηλεκτροσόκ, ο πειραματιστής – μια μορφή εξουσίας ντυμένος με μια άσπρη εργαστηριακή ποδιά – τους διέταζε να συνεχίσουν.’’ Στην πραγματικότητα οι συμμετέχοντες δεν προκαλούσαν ηλεκτρικό σοκ, καθώς ο μαθητής στο πείραμα ήταν ένας ηθοποιός που ακολουθούσε απλώς ένα σενάριο. Ο μαθητής κρατούνταν εκτός του οπτικού πεδίου των συμμετεχόντων, ώστε να καταλήξουν στις δικές τους υποθέσεις ως προς τον πόνο που προκαλούσαν. Ωστόσο, υπήρχε μια μικρή αμφιβολία προς το τέλος του πειράματος, ότι τα ηλεκτροσόκ ήταν εξαιρετικά επώδυνα και ότι ο μαθητής θα μπορούσε κάλλιστα να έχει χάσει τις αισθήσεις του.
Αποτελέσματα
Πριν εξηγήσουμε τα αποτελέσματα, προσπαθήστε να φανταστείτε τον εαυτό σας ως έναν συμμετέχοντα σε αυτό το πείραμα. Πόσο μακριά θα πηγαίνατε νομίζοντας ότι προκαλείτε ηλεκτροσόκ σε έναν άλλον ανθρώπινο, στα πλαίσια μιας μελέτης για τη μνήμη; Τι θα πιστεύατε όταν ο μαθητής σιωπούσε, αφού χορηγούσατε ένα ηλεκτρικό σοκ που έφερε σε έναν πίνακα την προειδοποίηση “Κίνδυνος: Έντονο σοκ”; Ειλικρινά. Πού θα φτάνατε;
Όσο μακριά και αν νομίζετε ότι θα φτάνατε, πιθανότατα να υποτιμάτε την κατάσταση, καθώς αυτό είναι που κάνουν οι περισσότεροι άνθρωποι. Όπως και το πείραμα, του οποίου τα αποτελέσματα προκάλεσαν σοκ. Η μελέτη του Milgram ανακάλυψε ότι οι άνθρωποι είναι πολύ πιο υπάκουοι από ό,τι μπορείτε να φανταστεί κανείς. Το 63% των συμμετεχόντων συνέχισε μέχρι το τέλος – χορήγησαν όλα τα ηλεκτροσόκ, ακόμη και όταν ο μαθητής έφτανε σε σημείο να ουρλιάζει με αγωνία, παρακαλώντας να σταματήσει και τελικά σώπαινε. Αυτοί δεν ήταν ειδικά επιλεγμένοι σαδιστές, ήταν απλοί άνθρωποι, που είχαν προσφερθεί να συμμετέχουν εθελοντικά σε μια ψυχολογική μελέτη.
Πώς μπορούν να εξηγηθούν αυτά τα αποτελέσματα;
Εκείνη τη χρονική περίοδο, η μελέτη του Milgram ήταν μεγάλη είδηση. Ο Milgram εξήγησε τα αποτελέσματά του βάσει τη δύναμη της κατάστασης. Αυτό ήταν ένα κοινωνικό πείραμα ψυχολογίας που παρουσίαζε, με ωραίο τρόπο στην πραγματικότητα, πόσο οι κοινωνικές καταστάσεις μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων.
Το πείραμα ξεκίνησε μια μικρή βιομηχανία επακόλουθων μελετών που πραγματοποιήθηκαν σε εργαστήρια σε όλο τον κόσμο. Σε γενικές γραμμές οι απαντήσεις ήταν ότι ακόμα και όταν χρησιμοποίησαν πολλές διαφορετικές πειραματικές μεταβλητές, οι άνθρωποι ήταν εξίσου εξαιρετικά υπάκουοι. Μια εξαίρεση ήταν ότι μια μελέτη διαπίστωσε ότι οι γυναίκες στην Αυστραλίας ήταν πολύ λιγότερο υπάκουες.
Οι συμπεριφοριστικές τάσεις
O Milgram εξήγησε τη συμπεριφορά των συμμετεχόντων του υποδηλώνοντας ότι οι άνθρωποι έχουν στην πραγματικότητα δυο συμπεριφοριστικές τάσεις όταν βρίσκονται σε μια κοινωνική κατάσταση:
1. Η αυτόνομη τάση: οι άνθρωποι κατευθύνουν οι ίδιοι τις ενέργειές τους και αναλαμβάνουν την ευθύνη για τα αποτελέσματα των δράσεων αυτών.
2. Η «πρακτορική» τάση – οι άνθρωποι επιτρέπουν σε άλλους να κατευθύνουν τις ενέργειές τους και αποδίδουν την ευθύνη για τις συνέπειες αυτές, στο πρόσωπο που δίνει τις εντολές. Με άλλα λόγια, ενεργούν ως πράκτορες για τη βούληση ενός άλλου ατόμου.
Ο Milgram πρότεινε ότι δύο παράγοντες χρειάζεται να συνυπάρξουν, προκειμένου ένα άτομο να επιδείξει την «πρακτορική» τάση:
– Το άτομο που δίνει τις εντολές γίνεται αντιληπτό ως κατάλληλο και έγκυρο για να κατευθύνει τη συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων. Με αυτό τον τρόπο οι εντολές προσλαμβάνονται από αυτό σαν νόμιμες.
– Το πρόσωπο που δέχεται την εντολή είναι σε θέση να πιστεύει ότι η εξουσιαστική αρχή θα δεχτεί την ευθύνη για ό, τι συμβαίνει.
Η «πρακτορική» τάση, αναφέρει ότι οι άνθρωποι θα υπακούσουν σε μια ανώτερη αρχή όταν πιστεύουν ότι η ανώτερη αρχή θα αναλάβει την ευθύνη για τις συνέπειες των πράξεών τους. Αυτό υποστηρίζεται από ορισμένες πλευρές της κατάθεσης του Milgram. Για παράδειγμα, όταν υπενθύμισαν στους συμμετέχοντες ότι είχαν την ευθύνη για τις πράξεις τους, σχεδόν κανένας από αυτούς δεν ήταν διατεθειμένος να υπακούσει. Αντίθετα, πολλοί από τους συμμετέχοντες οι οποίοι αρνήθηκαν να συνεχίσουν πρακτικά το πείραμα, τελικά συνέχισαν όταν ο πειραματιστής είπε ότι θα αναλάβει την ευθύνη.
Επικρίσεις της μελέτης του Milgram
Οι μελέτες του Milgram διεξήχθησαν σε συνθήκες εργαστηριακού τύπου και πρέπει να αναρωτηθούμε αν αυτό μας λέει πολλά για τις καταστάσεις της πραγματικής ζωής. Εμείς υπακούμε σε διάφορες καταστάσεις της πραγματικής ζωής, που είναι πολύ πιο λεπτές από τις οδηγίες που δίνει κάποια εξουσιαστική μορφή στους ανθρώπους για να κάνουν ηλεκτροσόκ και θα ήταν ενδιαφέρον να ερευνηθούν ποιοι είναι οι παράγοντες που έχουν εφαρμογή στους ανθρώπους στην καθημερινή υπακοή. Το είδος της μελέτης που διερεύνησε ο Milgram θεωρείται πιο κατάλληλο για ένα στρατιωτικό πλαίσιο.
Οι Orne & Holland (1968) επέκριναν τη μελέτη του Μίλγκραμ για έλλειψη «πειραματικού ρεαλισμού», δηλαδή οι συμμετέχοντες δεν θα μπορούσαν να έχουν δεχθεί τη πειραματική κατάσταση στην οποία βρέθηκαν και καταλάβαιναν ότι ο μαθητής δεν δεχόταν πραγματικά ηλεκτροσόκ.
Το δείγμα του Milgram ήταν προκατειλημμένο
1. Οι συμμετέχοντες στη μελέτη του Milgram ήταν όλοι άνδρες . Πώς αυτά τα ευρήματα αντιπροσωπεύονται στον γυναικείο πληθυσμό;
2. Η μελέτη του Milgram δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αντιπροσωπευτική του αμερικανικού πληθυσμού, πόσο μάλλον του παγκόσμιου πληθυσμού, καθώς το δείγμα του ήταν αυτοεπιλεγμένο. Δηλαδή, οι συμμετέχοντες ανταποκρίθηκαν και τελικώς επιλέχθηκαν απαντώντας σε μία αγγελία σε μία εφημερίδα (επιλέγοντας οι ίδιοι ουσιαστικά να συμμετάσχουν). Ενδεχομένως να είχαν επίσης ένα τυπικό “στοιχείο εθελοντικής προσωπικότητας”. Στην αγγελία της εφημερίδας δεν απάντησαν όλοι οι αναγνώστες εφημερίδων και ίσως χρειάζεται να ερευνηθεί αν όσοι απάντησαν, διαθέτουν αυτό το «είδος» της προσωπικότητας για να το πράξουν.
Πηγή: Koινωνική Ψυχολογία, Τόμος Β΄, Δημητρίου Γεώργα, Αθήνα 1995
Δείτε ακόμη στις Θεωρίες της Βίας:
To πείραμα του Stanford, του Philip Zimbardo
Η μίμηση επιθετικών προτύπων, του Albert Bandura
Διέγερση και επιθετικότητα, του Stanley Schachter
Η θεωρία της ρεαλιστικής σύγκρουσης, του Muzafar Sherif
Η ψυχαναλυτική θεωρία της επιθετικότητας, του Sigmund Freud
Nόμος και Υγεία, Βία και Επιθετικότητα, Βιολογική και Ψυχολογική Βία, του Γιώργου Νικολαΐδη
Αποστέρηση και βία, των Dollard, Doob, Miller και Sears
