To κλασικό πείραμα κοινωνικής ψυχολογίας του Muzafer Sherif από το οποίο προήλθε η θεωρία της ρεαλιστικής σύγκρουσης, διεξήχθη το 1961 και διαπραγματεύεται τις ενδοομαδικές, τις εξω-ομαδικές σχέσεις και τις σχέσεις μεταξύ των ομάδων.
Το πείραμα επικεντρώθηκε σε μεγάλο βαθμό στην έννοια της «ομάδας» και τι μπορεί να κάνει η αντίληψη του “ανήκειν” σε μια ομάδα στις σχέσεις των μελών μέσα σε αυτήν και τις σχέσεις τους με άτομα εκτός της ομάδας τους.
Το ίδιο πείραμα προσπάθησε επίσης να παρατηρήσει τις συγκρούσεις ή τις “τριβές” μεταξύ των δύο ομάδων και τη διαδικασία συνεργασίας ή “ενσωμάτωσης” των δύο προηγούμενων συγκρουόμενων ομάδων.
Σε αυτό το πείραμα 22 αγόρια, ηλικίας 11 ετών με καλές σχολικές επιδόσεις, άνω του μέσου όρου νοημοσύνη προερχόμενα από οικογένειες με δύο γονείς, στάλθηκαν σε μία απομακρυσμένη θερινή κατασκήνωση στην Οκλαχόμα. Ο σκοπός της αποστολής τους σε μία απόμακρη κατασκήνωση, έγινε προκειμένου να διασφαλιστεί ότι η έρευνα δεν θα επηρεαστεί από εξωτερικούς παράγοντες, έτσι ώστε να μελετηθεί η αληθινή φύση της σύγκρουσης και της προκατάληψης. Τα αγόρια δεν γνώριζαν το ένα το άλλον πριν.
Στη συνέχεια οι ερευνητές τους χώρισαν σε δύο διαφορετικές ομάδες όπου η κάθε μία έμεινε σε καμπίνες που είχαν μεγάλη απόσταση μεταξύ τους. Κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης, οι ομάδες δεν γνωρίζουν την ύπαρξη της άλλης ομάδας. “Τα αγόρια ανέπτυξαν μια σύνδεση με τις ομάδες τους σε όλη την πρώτη εβδομάδα της κατασκήνωσης, κάνοντας μαζί διάφορες δραστηριότητες, όπως πεζοπορία, κολύμπι κλπ. Τα αγόρια επέλεξαν τα ονόματα για τις ομάδες τους: η μία ομάδα ήταν οι “Αετοί” και η άλλη οι “Κροταλίες”, ονόματα τα οποία τυπώθηκαν πάνω σε μπλουζάκια και σημαίες” (Baron, Byrne 1997, Cialdini, Kenrick , Neuberg , 1999 )
Στη συνέχεια, οι ερευνητές οργάνωσαν μία σειρά από αγώνες μεταξύ των ομάδων αυτών που είχαν διάρκεια τέσσερις ημέρες και με βραβεία για τους νικητές. Καθώς συνεχιζόταν ο ανταγωνισμός, η προκατάληψη άρχισε να γίνεται εμφανής μεταξύ των δύο ομάδων. Η προκατάληψη αυτή εκφραζόταν στην αρχή μόνο λεκτικά, με χλευασμούς και βρισιές.
Ωστόσο, καθώς ο ανταγωνισμός βρισκόταν σε εξέλιξη, οι άσχημες λεκτικές εκφράσεις γίνονταν πιο άμεσες: Οι Aετοί έκαψαν τη σημαία των Kροταλίων, oι Kροταλίες λεηλάτησαν τις καμπίνες των Αετών, αναποδογύρισαν κρεβάτια και έκλεψαν ιδιωτική περιουσία. Οι ομάδες προκειμένου να αποκτήσουν τον έλεγχο, έγιναν πολύ επιθετικές μεταξύ τους σε σημείο που οι ερευνητές αναγκάστηκαν να τους χωρίσουν σωματικά.
Οι ερευνητές στη συνέχεια, ανακοίνωσαν δύο ημέρες ανακωχής και ζήτησαν από τα αγόρια να καταγράψουν σε μία λίστα τα χαρακτηριστικά των δύο ομάδων. Κάθε ομάδα είχε την τάση να κάνει υψηλότερες εκτιμήσεις για τη δική της ομάδα και χαρακτήριζε την άλλη ομάδα με εξαιρετικά άσχημους όρους. “Ο Sherif στη συνέχεια προσπάθησε να μειώσει την προκατάληψη μεταξύ των δύο ομάδων. Αυξάνοντας απλά την επαφή των δύο ομάδων, κατάφερε να κάνει την κατάσταση χειρότερη. Αναγκάζοντας όμως τις ομάδες να συνεργαστούν για την επίτευξη των υποδεέστερων στόχων, ή κοινών στόχων, μπόρεσε να χαλαρώσει την προκατάληψη και την ένταση μεταξύ των ομάδων” (Baron , 1997 Byrne – Cialdini, Kenrick , Neuberg , 1999 ).
Ο Sherif κατέληξε σε ένα σημαντικό συμπέρασμα από τη μελέτη αυτή: υποστήριξε ότι οι ομάδες αναπτύσσουν με φυσικό τρόπο τους δικούς τους πολιτισμούς, τις υπαρξιακές δομές και τα όριά τους. Σκεφτείτε κάθε μια από αυτές τις ομάδες των αγοριών και σαν μία χώρα-μικρόκοσμο. Κάθε χώρα έχει τη δική της κουλτούρα, την κυβέρνησή της, το νομικό της σύστημα και αντλεί τα όρια της για να διαφοροποιηθεί από τις γειτονικές χώρες. Από αυτές τις εσωτερικές δομές δημιουργούνται οι ρίζες της σύγκρουσης και στις δύο ομάδες των αγοριών και μεταξύ των χωρών, σε μεταγενέστερο επίπεδο.
Ένας από τους λόγους που η έρευνα του Sherif έγινε τόσο διάσημη, είναι ότι θα έδειχνε πώς θα μπορούσε να συμβιβάσει τις ομάδες και τελικά πως η ειρήνη θα μπορούσε να επικρατήσει. Το κλειδί ήταν η εστίαση στις υποδεέστερους στόχους, σε εκείνους που εκτείνονται πέρα από τα όρια της ίδιας της ομάδας. Όλα έδειχναν ότι αυτό ήταν που έφερε και πάλι μαζί τους Κροταλίες και τους Αετούς.
Διάφοροι ψυχολόγοι καταθέτουν και μία άλλη οπτική της έρευνας, όχι τόσο εμφανή. Ο Michael Billig υποστηρίζει ότι η έρευνα του Sherif δεν περιλαμβάνει μόνο δύο αλλά τρεις ομάδες καθώς και οι πειραματιστές είναι μέρος του συστήματος. Στην πραγματικότητα, με τους πειραματιστές να συμπεριλαμβάνονται ως τρίτη ομάδα, είναι σαφές ότι αποτελούν την πιο ισχυρή ομάδα. Μεγάλο μέρος της σύγκρουσης μεταξύ των δύο ομάδων των αγοριών είναι ενορχηστρωμένη από αυτούς. Οι πειραματιστές έχουν έννομο συμφέρον για τη δημιουργία συγκρούσεων μεταξύ των δύο ομάδων των αγοριών. Ήταν αυτοί που θα έχαναν αν τα πειράματα πήγαιναν στραβά και θα είχαν να κερδίσουν, αν πήγαινε καλά.
Σχέσεις εξουσίας
Μέσα από αυτή τη νέα οπτική του πειράματος του Sherif μπορεί να δει κανείς την άποψη των πιθανών εκβάσεων, όταν μια ισχυρή ομάδα προσπαθεί να χειραγωγήσει δύο πιο αδύναμες ομάδες. Μερικές φορές μπορεί να ενωθούν για ένα κοινό σκοπό, μερικές φορές οι ομάδες θα ενωθούν ενάντια σε έναν κοινό εχθρό και μερικές φορές θα στραφούν στην ισχυρή ομάδα.
Αδύναμες ομάδες μπορούν να επαναστατήσουν
Τα άνισα επίπεδα της εξουσίας μεταξύ των ομάδων, μπορούν να αλλάξουν ριζικά τη δυναμική μεταξύ τους. Είτε πρόκειται για χώρες, εταιρείες ή απλά οικογένειες, αν μία ομάδα έχει περισσότερη δύναμη, ξαφνικά ο δρόμος είναι ανοικτός για ενορχηστρωμένες αναμετρήσεις και συνεργασίες, για να μην αναφέρουμε χειραγώγηση. Ο χειρισμός άλλων ομάδων, όμως, είναι ένα επικίνδυνο παιχνίδι και οι ασθενέστερες ομάδες δεν παίζουν πάντα με τους κανόνες που καθορίζονται για αυτούς.
Πηγές: Classics in the History of Psychology
Koινωνική Ψυχολογία, Τόμος Β΄, Δημητρίου Γεώργα, Αθήνα 1995
Δείτε ακόμη στις Θεωρίες της Βίας:
To πείραμα του Stanford, του Philip Zimbardo
Yπακοή στην εξουσία, του Stanley Milgram
Η μίμηση επιθετικών προτύπων, του Albert Bandura
Διέγερση και επιθετικότητα, του Stanley Schachter
Η θεωρία της ρεαλιστικής σύγκρουσης, του Muzafar Sherif
Η ψυχαναλυτική θεωρία της επιθετικότητας, του Sigmund Freud
Nόμος και Υγεία, Βία και Επιθετικότητα, Βιολογική και Ψυχολογική Βία, του Γιώργου Νικολαΐδη
Αποστέρηση και βία, των Dollard, Doob, Miller και Sears
