Με χαρά και τιμή σας καλωσορίζω στη σειρά των άρθρων «Σχολική Ψυχολογία» η οποία θα φιλοξενείται σε τακτική βάση στις σελίδες του επιστημονικού site της ψυχολογίας στην Ελλάδα www.psychologynow.gr.
Η σειρά αυτή των άρθρων έχει σκοπό να σας εισάγει στον θαυμαστό κόσμο της Σχολικής Ψυχολογίας όπως εκείνη έχει σμιλευτεί εδώ και έναν αιώνα και κυρίως από τη στιγμή που ο Lightner Witmer θεμελίωσε την παροχή ψυχολογικών υπηρεσιών στα σχολεία και στο πεδίο της ειδικής αγωγής (http://en.wikipedia.org/wiki/Lightner_Witmer).
Μέσα από αυτή τη σειρά των άρθρων, θα έχετε την ευκαιρία να μάθετε τι είναι σχολικός ψυχολόγος, πώς δουλεύει στο πλαίσιο του σχολείου, πώς συνεργάζεται με την υπόλοιπη σχολική κοινότητα και ποιο είναι το μοναδικό του όραμα και η ξεχωριστή πινελιά που προσθέτει στην προαγωγή και στην οικοδόμηση μιας θετικής, ορθολογικής και ολιστικής μάθησης για όλους ανεξαιρέτως. Η σειρά των άρθρων θα περιλαμβάνει μια σειρά από τρόπους, μεθόδους, τεχνικές και στρατηγικές τις οποίες αξιοποιεί ο σχολικός ψυχολόγος σε συνεργασία με όλη τη σχολική κοινότητα για την προαγωγή της μάθησης και της ψυχικής υγείας στο σχολικό πλαίσιο.
Τι είναι ο Σχολικός Ψυχολόγος;
Ο σχολικός ψυχολόγος είναι ο επαγγελματίας που βοηθά με συστηματικό και επιστημονικά τεκμηριωμένο τρόπο τα παιδιά, τους εφήβους, τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς και όλη τη σχολική κοινότητα να αναπτυχθούν στον ακαδημαϊκό, ορθολογικό (συμπεριλαμβάνεται ο γνωσιακός), συναισθηματικό, συμπεριφορικό και κοινωνικό τομέα.
Βασικό έργο του σχολικού ψυχολόγου είναι η καθημερινή και εντατική συνεργασία και διαβούλευση με τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς και άλλους επαγγελματίες για τη δημιουργία ασφαλούς, υγιούς και υποστηρικτικού μαθησιακού περιβάλλοντος μέσω συγκεκριμένων και στοχευμένων προγραμμάτων συνεργασίας σχολείου-οικογένειας-κοινότητας.
Το σύγχρονο σύνθημα που διέπει τη σχολική ψυχολογία είναι η δημιουργία μιας κοινότητας «που νοιάζεται και φροντίζει το κάθε σχολείο και τον κάθε μαθητή» στο πλαίσιο της ολιστικής μάθησης. Ολιστική μάθηση σημαίνει ότι ένα σχολείο ιδανικά θα πρέπει να περιλαμβάνει ένα ακαδημαϊκό, ένα κοινωνικοσυναισθηματικό και ένα αναλυτικό πρόγραμμα επαγγελματικής προετοιμασίας των μαθητών. Ο σχολικός ψυχολόγος είναι υπεύθυνος από ηθική και δεοντολογική άποψη όχι μόνο να συμ-βάλλει αλλά να σχεδιάσει, να δημιουργήσει και να διεκδικήσει το υλικό που χρειάζεται για την υλοποίηση της ολιστικής μάθησης και στη συνέχεια να αγωνίζεται με κάθε θεμιτό μέσο για την προαγωγή της στα σχολεία, είτε σε πολιτειακό είτε σε τοπικότερο επίπεδο.
Ο σχολικός ψυχολόγος είναι κατάλληλα εκπαιδευμένος στην ψυχολογία και στην παιδαγωγική αποφοιτώντας από εξειδικευμένα διετή (με ή χωρίς την σχολική πρακτική) μεταπτυχιακά προγράμματα σχολικής ψυχολογίας τα οποία, συνήθως, παρέχονται από τμήματα ψυχολογίας στα πανεπιστήμια. Η εκπαίδευση του σχολικού ψυχολόγου περιλαμβάνει εμβάθυνση σε θέματα ψυχολογικής υγείας, ψυχολογικών και εκπαιδευτικών παρεμβάσεων, εφαρμοσμένης αναπτυξιακής ψυχολογίας, εφαρμογών προαγωγής της θετικής και υγιούς μάθησης και της συμπεριφοράς, εφαρμοσμένης ψυχολογίας κινήτρων, εφαρμογών διδασκαλίας, αξιολόγησης, διαβούλευσης, συνεργασίας, σχεδιασμού και εφαρμογής αναλυτικών προγραμμάτων και κοινωνιολογίας σχολικών συστημάτων και θεσμικών παραμέτρων.
Ο σχολικός ψυχολόγος θα πρέπει να είναι πιστοποιημένος και εγκεκριμένος από τη χώρα από την οποία προέρχεται. Στην Ελλάδα υπάρχει εκπαιδευτική αλλά όχι επαγγελματική πιστοποίηση της ειδικότητας του σχολικού ψυχολόγου αν και οι απαραίτητες ενέργειες για τη δεύτερη βρίσκονται σε εξέλιξη μέσω της μελλοντικής εγκαθίδρυσης του ανώτερου πιστοποιητικού EuroPsy για τη Σχολική Ψυχολογία σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Στην Ελλάδα ο σχολικός ψυχολόγος εργάζεται σε δημόσια ειδικά σχολεία και σε ιδιωτικά σχολεία ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται η διαδικασία εισαγωγής του στα δημόσια γενικά σχολεία στο μέλλον.
Τι κάνει ο Σχολικός Ψυχολόγος;
Γενικότερα, ο σχολικός ψυχολόγος αξιοποιεί διαφορετικές εμπειρικά βασισμένες και τεκμηριωμένες μεθόδους και στρατηγικές για να βοηθήσει την ολιστική ανάπτυξη κάθε παιδιού σε κάθε περίσταση. Αξιοποιεί μοντέλα ανταπόκρισης σε ατομικές και κοινοτικές ανάγκες για τη βελτίωση του κλίματος σε επίπεδο τάξης, σχολείου και κοινότητας.
Πιο συγκεκριμένα, ο σχολικός ψυχολόγος παρέχει:
- Συμβουλευτική, υποστηρικτική διδασκαλία και καθοδήγηση (π.χ. βλ. mentoring, coaching κ.λπ.) σε μαθητές με συναισθηματικά, συμπεριφορικά και κοινωνικά προβλήματα.
- Προάγει τη συνολική σχολική επίτευξη των μαθητών μέσω της αξιολόγησης των συστημάτων υποστήριξης και των εμποδίων που αντιμετωπίζουν (ή αντιλαμβάνονται ότι αντιμετωπίζουν) οι μαθητές κατά τη διαδικασία της μάθησης. Με βάση την αξιολόγηση αυτή, προτείνει τις βέλτιστες στρατηγικές διδασκαλίας για τη βελτίωση της μάθησης.
- Προάγει την ευημερία και την ανθεκτικότητα των μαθητών μέσω προγραμμάτων εκπαίδευσης σε δεξιότητες ζωής όπως δεξιότητες επικοινωνίας, κοινωνικές δεξιότητες, δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων, δεξιότητες επίλυσης συγκρούσεων και διαχείρισης θυμού, δεξιότητες αυτορρύθμισης, δεξιότητες ορθολογικής σκέψης, υγιών συναισθημάτων και συμπεριφορών.
- Οργανώνει και διεξάγει προγράμματα προαγωγής της διαφορετικότητας ατόμων από διαφορετικούς πολιτισμού.
Σε συνεργασία με τους γονείς:
- Εντοπίζει και αντιμετωπίζει μαθησιακές, συναισθηματικές, συμπεριφορικές και κοινωνικές δυσκολίες οι οποίες παρεμποδίζουν τη σχολική επιτυχία
- Παρέχει αξιολόγηση και συνεργάζεται στο πλαίσιο πολυεπιστημονικής ομάδας ως προς τη λήψη αποφάσεων σχετικά με την παροχή ειδικών εκπαιδευτικών υπηρεσιών σε παιδιά που χρειάζονται πιο εντατικές εκπαιδευτικές υπηρεσίες.
- Υποστηρίζει και επεκτείνει μέσω σχετικών προγραμμάτων την κοινωνική, συναισθηματική και συμπεριφορική υγεία των μαθητών εντός και εκτός (βλ. προγράμματα γενίκευσης δεξιοτήτων) σχολείου.
- Διεξάγει προγράμματα εκπαίδευσης γονέων και εκπαιδευτικών, συνεργατικά ή και ξεχωριστά
- Παραπέμπει σε εξωτερικές υπηρεσίες σε περίπτωση παροχής πιο εντατικών υπηρεσιών και συμβάλλει ενεργητικά στο συντονισμό των κοινοτικών υπηρεσιών που δέχεται ο μαθητής.
Σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς:
- Εντοπίζει και παρέχει λύσεις σε εμπόδια που προκύπτουν κατά την ομαλή διεξαγωγή της μαθησιακής διαδικασίας.
- Εκπαιδεύει τους μαθητές στη χρήση μεθόδων αυτοαξιολόγησης, αυτοενίσχυσης και αυτοδιαχείρισης
- Σχεδιάζει και υλοποιεί ακαδημαϊκές, συναισθηματικές, συμπεριφορικές και κοινωνικές παρεμβάσεις
- Σχεδιάζει και παραδίδει εξατομικευμένα εκπαιδευτικά προγράμματα ανά μαθητή για τη βελτίωση της ακαδημαϊκής και κοινωνικοσυναισθηματικής του προόδου
- Συντελεί αποφασιστικά στη δημιουργία θετικού και ορθολογικού κλίματος τάξης
- Κινητοποιεί το ίδιο ανεξαιρέτως όλους τους μαθητές για περισσότερη και πιο δημιουργική εμπλοκή στη μάθηση
Σε συνεργασία με τους διευθυντές:
- Συλλέγει και αναλύει δεδομένα που σχετίζονται με ακαδημαϊκά αποτελέσματα, σχολική βελτίωση/πρόοδο και ηθικά/δεοντολογικά ζητήματα που αφορούν τους μαθητές
- Υλοποιεί προγράμματα πρόληψης σε σχολικό επίπεδο για τη διατήρηση ενός θετικού, ορθολογικού κλίματος μάθησης
- Προάγει σχολικές πολιτικές και πρακτικές που διασφαλίζουν την κοινωνικοσυναισθηματική ασφάλεια όλων των μαθητών (π.χ. προγράμματα για την πρόληψη της σχολικής βίας, του εκφοβισμού, της παρενόχλησης κ.λπ.)
- Ανταποκρίνεται σε συνθήκες κρίσης διδάσκοντας όλους ανεξαιρέτως την παροχή ψυχολογικών πρώτων βοηθειών, παρέχοντας οδηγίες και στο πλαίσιο συνεργασίας με άλλους κοινοτικούς φορείς.
- Σχεδιάζει, υλοποιεί και προάγει τη συνεργασία για την εφαρμογή μιας ευρείας πολιτικής προαγωγής της κοινωνικοσυναισθηματικής ψυχικής υγείας στην κοινότητα μέσω προγραμματισμού σε τρία επίπεδα, 1) μέσω εκπαίδευσης, 2) μέσω έρευνας, και 3) μέσω άμεσης παροχής υπηρεσιών.
Σε συνεργασία με την κοινότητα:
- Συντονίζει ένα σύνολο παροχής υπηρεσιών προς τους μαθητές και τις οικογένειές τους εντός και εκτός σχολείου
- Βοηθά τους μαθητές να έχουν καλύτερες μεταβάσεις από βαθμίδα σε βαθμίδα, από σχολείο σε σχολείο και γενικότερα σε άλλες εκπαιδευτικές κοινότητες ή προγράμματα της κοινότητας ανάλογα με την περίπτωση
Που εργάζεται ο σχολικός ψυχολόγος;
Αντίθετα με τις χώρες όπου ο σχολικός ψυχολόγος είναι θεσμός και εργάζεται εντός του δημόσιου σχολείου, στην Ελλάδα ο σχολικός ψυχολόγος εργάζεται στα δημόσια ειδικά και στα ιδιωτικά σχολεία. Επιπλέον, εργάζεται σε ιατροπαιδαγωγικά κέντρα, σε κέντρα πρόληψης, σε κέντρα ψυχικής υγείας, σε κέντρα κοινωνικής στήριξης των Δήμων, σε παιδοψυχιατρικές κλινικές νοσοκομείων, σε ποικίλα κοινοτικά κέντρα που εργάζονται για την προαγωγή της ψυχικής υγείας του παιδιού και σε ιδιωτικό επίπεδο.
Τι το διαφορετικό παρέχει ένας σχολικός ψυχολόγος στο σχολείο;
Γενικότερα, ο σχολικός ψυχολόγος έχει συνδεθεί με τη διάγνωση και την αντιμετώπιση σχολικών δυσκολιών ποικίλης φύσης και πράγματι αυτό αποτελεί ένα από τα κυριότερα καθήκοντά του. Για παράδειγμα, μπορεί να βοηθήσει με αποτελεσματικό τρόπο παιδιά και εφήβους να ξεπεράσουν τη σχολική φοβία, την έλλειψη οργάνωσης, την έλλειψη δεξιοτήτων μελέτης, την υποεπίδοση, την έλλειψη αυτοπειθαρχίας, το πένθος για οικογενειακά ζητήματα όπως το διαζύγιο και ο θάνατος, τη συναισθηματική αναστάτωση (π.χ. άγχος, κατάθλιψη, θυμός), τον πειραματισμό με τις ουσίες, τον αυτοκτονικό ιδεασμό, τη σύγχυση για τη σεξουαλικότητα, την αναποφασιστικότητα περί εκπαιδευτικής και επαγγελματικής προετοιμασίας, τις σκέψεις για εγκατάλειψη του σχολείου κ.α.
Ωστόσο, τα παραπάνω αποτελούν μέρος μόνο του έργου που μπορεί να παράσχει ο ψυχολόγος στο σχολείο και αυτό εξαπλώνεται σε πρωτογενές (γενικός πληθυσμός μαθητών) και σε δευτερογενές επίπεδο (μαθητές που βρίσκονται σε κίνδυνο για την εκδήλωση δυσκολιών). Η διάγνωση και η αντιμετώπιση δυσκολιών αφορούν το τριτογενές επίπεδο παροχής υπηρεσιών και περιλαμβάνει μια λογική αναπλήρωσης, και όχι πρόληψης, δυσκολιών. Αυτό το επίπεδο αποτελεί (ή πρέπει να αποτελεί), στην πραγματικότητα, ένα 10% του έργου του ψυχολόγου στο σχολείο.
Το υπόλοιπο 90% αφορά προγράμματα πρόληψης (πρωτογενούς και δευτερογενούς) για την προαγωγή υγιών και θετικών σκέψεων, συναισθημάτων, συμπεριφορών και διαπροσωπικών σχέσεων για όλους τους μαθητές, ανεξαιρέτως, καθώς και για όλη την υπόλοιπη σχολική κοινότητα, και περιλαμβάνει δράσεις πρόληψης, και όχι θεραπείας (όπως αναφέρεται συχνά για τους ψυχολόγους) όπως εκείνες αναφέρθηκαν επιγραμματικά παραπάνω. Με λίγα λόγια, ακόμη και για τα παιδιά που αντιμετωπίζουν προβλήματα, «η καλύτερη θεραπεία είναι η πρόληψη!».
Συνοπτικό παράδειγμα εργασίας του σχολικού ψυχολόγου στο πλαίσιο του σχολείου
Ο Ν., μαθητής της τετάρτης δημοτικού, είχε εγγενείς δυσκολίες στην ανάγνωση και στην ορθογραφία ενώ διακρινόταν από χαμηλή αποδοχή εαυτού (έλεγε στον εαυτό του ότι είναι «όλος άχρηστος μαθητής» όταν έκανε επιμέρους λάθη). Οι γονείς και η δασκάλα του ανησυχούσαν ότι δε θα τα καταφέρει να περάσει την τάξη και ότι θα ένιωθε περισσότερη κατάθλιψη στη συνέχεια. Η δασκάλα παρατήρησε ότι ο Ν. δε διέθετε τις κατάλληλες δεξιότητες για να αντισταθμίζει τις δυσκολίες που είχε στην ανάγνωση και στην ορθογραφία και γι’αυτό ζητούσε σχεδόν πάντα πρώτα βοήθεια από τους άλλους και δε βασιζόταν στον εαυτό του.
Ο σχολικός ψυχολόγος, κατόπιν αδείας από τον Ν., τους γονείς και τη δασκάλα, παρατήρησε τον Ν. μέσα στην τάξη κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης και της ορθογραφίας και κατέγραψε πληροφορίες για τις δυνατότητες και τις δυσκολίες του Ν. σε ακαδημαϊκό, συναισθηματικό και συμπεριφορικό επίπεδο. Στη συνέχεια, συνεργάστηκε με τον Ν., τους γονείς και τη δασκάλα του Ν., για την ανάπτυξη ενός εξατομικευμένου πλάνου βελτίωσης του επιπέδου ανάγνωσης και ορθογραφίας.
Την ίδια χρονική, διεξήγαγε δύο ημίωρες ατομικές συναντήσεις με τον Ν. όπου του δίδαξε νέες πεποιθήσεις αποδοχής του εαυτού («Είναι δύσκολο όταν κάνω λάθη στην ανάγνωση και στην ορθογραφία αλλά αυτό δε με κάνει ολόκληρο λάθος/άχρηστο. Είμαι ένας μαθητής που κάνει λάθη στην ανάγνωση και στην ορθογραφία αλλά και πολλά σωστά, οπότε δεν είμαι ΈΝΑ λάθος όταν κάνω ΈΝΑ λάθος»). Το πλάνο εφαρμόστηκε σε καθημερινή βάση για δύο εβδομάδες και τα επίπεδα ανάγνωση, ορθογραφίας και αυτοαποδοχής του Ν. αυξήθηκαν σημαντικά.
Παρότι ο Ν. διαθέτει δυσκολίες μάθησης που οφείλονται σε εγγενή δυσκολία στη γνωστική επεξεργασία, έχει καταφέρει να σταθεροποιήσει την καλύτερη επίδοσή του παρά τα λάθη του ενώ πλέον διαθέτει περισσότερη εμπιστοσύνη στον εαυτό του ότι μπορεί να τα καταφέρει διότι αποδέχεται τον εαυτό του όπως είναι, με τα λάθη του.
