Η κοινωνικοποίηση του παιδιού

Το ζήτημα της κοινωνικοποίησης δεν είναι νέο στη διεθνή βιβλιογραφία καθώς έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές και κοινωνιολόγους από πολύ παλιά ενώ βρίσκεται πάντα στο προσκήνιο.

Με τον όρο κοινωνικοποίηση εννοούμε τη διαδικασία μέσω της οποίας το άτομο μαθαίνει και εσωτερικεύει τα διάφορα στοιχεία του πολιτισμού της κοινωνίας μέσα στην οποία ζει (Δασκαλάκης, 2009:222), πράγμα που του επιτρέπει να διαμορφώσει τη δική του προσωπικότητα και να ενταχθεί σε διάφορες ομάδες. Η συναναστροφή μας με μικρότερες (π.χ. την οικογένεια) ή μεγαλύτερες (π.χ. το σχολείο) ομάδες και γενικά με την κοινωνία μάς μαθαίνει τα πρότυπα συμπεριφοράς, τις αντιλήψεις της ομάδας (και γενικά της κοινωνίας) και μας εντάσσει μέσα σε αυτήν.

Πιο συγκεκριμένα, το άτομο αναπτύσσει ιδιότητες ως μέλος ενός κοινωνικού συνόλου και μαθαίνει τρόπους συμπεριφοράς κοινωνικά αποδεκτούς. Το άτομο ως εκ τούτου έρχεται σε μια πρώτη επαφή με τις αναμενόμενες από αυτό συμπεριφορές και αποκτά αυτοαντίληψη. Αποδέχεται βασικές κοινωνικές, γενικές αξίες αλλά και μελλοντικούς ρόλους (Δασκαλάκης, 2014:235) που θα κληθεί να υπηρετήσει μετέπειτα ως οργανικό μέλος του κοινωνικού συνόλου.

Αναλυτικότερα, η κοινωνικοποίηση υπό την έννοια της οικειοποίησης των αγαθών του πολιτισμού ή και την προβολή του από κάποια ομάδα είναι μια διαδικασία πρόσληψης και ένταξης του ατόμου στο περιβάλλον και σε έναν συγκεκριμένο πολιτισμό. Ο καθένας καλείται να προσαρμόζεται σε μια οργανωμένη μορφή ζωής, να αξιοποιεί τις δυνατότητές του για προσωπική εξέλιξη αφομοιώνοντας τις υπάρχουσες νόρμες-κανόνες και αξίες έτσι ώστε αργότερα να τις αισθάνεται σαν δικές του (Κογκούλης, 2011:75).

Μέσω της κοινωνικοποίησης, της διαδικασίας με άλλα λόγια μετασχηματισμού του βιολογικού υποκειμένου σε κοινωνικοπολιτισμικό, κατακτάται ένα είδος κώδικα-συμβόλων και κανόνων που διέπουν την ομαλή κοινωνική συμβίωση. Με την επίδραση του φυσικού, κοινωνικού και πολιτικο-ιστορικού περιβάλλοντος μαθαίνονται κανόνες και αξίες της ζωής της κοινωνικής ομάδας ή της κοινωνικής τάξης στην οποία το άτομο ανήκει και ζει και διαρκεί από τη ζωή μέχρι το θάνατό του.

Ο τρόπος μάλιστα που θα εφαρμόσει κανείς τους κανόνες της κοινωνίας και θα διασφαλίσει τις αξίες της ζωής λέγεται κοινωνική συμπεριφορά. (Τσιπλητάρης, 2011α:21). Το άτομο σε ένα πλαίσιο πληρότητας επικοινωνίας και πράξης λοιπόν αλληλεπιδρά δυναμικά και ενεργητικά με το περιβάλλον του διαμορφώνοντας την εικόνα του Εγώ και την ταυτότητά του και κατακτώντας την ικανότητα ανταπόκρισης με επιτυχία στις κοινωνικές επιταγές (Μπίκος, 2004:21).

Η κοινωνικοποίηση του ατόμου, που δεν είναι αποτέλεσμα τυποποιημένης μάθησης καθώς διαφοροποιείται συνεχώς λόγω επιρροών, είναι μια πολύπλοκη διαδικασία που επιτελείται μέσω συγκεκριμένων ψυχοκοινωνικών μηχανισμών (Γεωργούλας, Κασιμάτη, Παπαϊωάννου & Πράνταλος, 2012:51-54). Η μάθηση, η ταύτιση και η εσωτερίκευση αποτελούν τους σημαντικότερους μηχανισμούς.

Αναλυτικότερα, με τον όρο μάθηση εννοούμε την απόκτηση συνηθειών και τρόπων συμπεριφοράς από το άτομο μέσω της πρόσληψης παραστάσεων από το κοινωνικό περιβάλλον καθώς και την εναρμόνιση της συμπεριφοράς του ανάλογα με αυτές. Κατόπιν μέσω της ταύτισης, δηλαδή της υιοθέτησης ρόλων και συμπεριφορών που οδηγούν το παιδί στο να αναγνωρίζει τον εαυτό του στους γονείς ή το δάσκαλο, το κοινωνικοποιούμενο άτομο αποκτά την αίσθηση του «ανήκειν» ως λειτουργικό μέρος του κοινωνικού συνόλου.

Τέλος, με την εσωτερίκευση-την σταδιακή ενσωμάτωση των πολιτισμικών στοιχείων στην προσωπικότητα του ατόμου, το ίδιο υιοθετεί τους κανόνες και τις αξίες της κοινωνίας λειτουργώντας αυτοβούλως χωρίς την ανάγκη επιβολής εξωτερικού ελέγχου.

Αξίζει να τονιστεί στο σημείο αυτό ο αμφίδρομος, δυναμικός κα εξελικτικός χαρακτήρας της κοινωνικοποίησης. Ειδικότερα, η υιοθέτηση των προτύπων συμπεριφοράς δεν είναι μια παθητική λειτουργία διότι το άτομο-δέκτης λειτουργεί και ως πομπός επηρεάζοντας το περιβάλλον κοινωνικοποίησης με τη σειρά του όταν αντιστρέφονται οι ρόλοι (δηλαδή ο δέκτης γίνεται πομπός).

Η κοινωνικοποιητική διαδικασία διαφοροποιείται μάλιστα χωροχρονικά ανάλογα με τις συνθήκες και βασίζεται στην αλληλεπίδραση κοινωνίας και ατόμου (Δασκαλάκης, 2014:234) μέσω της οποίας οικοδομείται η ατομική και συλλογική ταυτότητα.Ο μετασχηματισμός επομένως του ανθρώπου από βιολογικού σε κοινωνικού όντος γίνεται μέσω της δια βίου κοινωνικής διαντίδρασης ανάμεσα στην κοινωνία και το άτομο που αποτελεί με άλλα λόγια την κοινωνικοποίηση (Κωνσταντίνου, 1998:21).

Άρα, από την μία πλευρά ένας κοινωνικοποιημένος άνθρωπος γίνεται αντιληπτό ότι δέχεται τις επιδράσεις της κοινωνίας και μαθαίνει τρόπους σκέψης και ενέργειας συμβατές με αυτήν, και από την άλλη πλευρά ως κοινωνικό ον έχει τη δυνατότητα αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας με τα υπόλοιπα άτομα.

Συνεχίζοντας, η κοινωνικοποίηση όπως έχει υποστηριχθεί προϋποθέτει αναπτυγμένη κοινωνικότητα (Κογκούλης, 2011:76-78). Με τον όρο κοινωνικότητα εννοούμε την ικανότητα να ζει κανείς και να συνεργάζεται αρμονικά με τους υπόλοιπους, αλληλεπιδρώντας αμφίδρομα μέσα σε μια διαλεκτική σχέση με το περιβάλλον προασπίζοντας πάντα ο καθένας την ατομικότητά του.

Επομένως το άτομο όταν εφαρμόζει τους κανόνες, τις αξίες της κοινωνίας και διασφαλίζει παράλληλα τις αξίες της ζωής του υιοθετεί μια κοινωνική συμπεριφορά (Τσιπλητάρης, 2011β:58) και είναι σε θέση να ενταχθεί ομαλά στον κοινωνικό ιστό. Κοινωνικοποίηση και κοινωνικότητα άρα νοούνται ως δυναμικές διαδικασίες βάσει των οποίων ο καθένας είναι ελεύθερος να ενταχθεί ή όχι στο κοινωνικό περιβάλλον με δική του πρωτοβουλία χωρίς την κατάργηση της επιλογής και της ελευθερίας βούλησής του.

Στο πλαίσιο της εκκόλαψης κοινών γνωρισμάτων του μαθητή τόσο το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον όσο και το οικογενειακό και σχολικό προσφέρουν μέσω της διαδικασίας της αλληλεπίδρασης όλα τα απαραίτητα στοιχεία που μπορούν να χαρακτηρίσουν τον άνθρωπο ως κοινωνικοποιημένο και κοινωνικό ον (Κογκούλης, 2011:74). Οι φορείς κοινωνικοποίησης επομένως είναι πολυάριθμοι.

Γενικότερα, η πρωτογενής κοινωνικοποίηση που αρχίζει με τη γέννηση και ολοκληρώνεται με την απόκτηση πολιτιστικής ταυτότητας του παιδιού, διακρίνεται στη φάση καλλιέργειας του κοινωνικού στοιχείου και εκείνης της πολιτιστικής ένταξης. (Κογκούλης, 2011:77).

Η οικογένεια ως πρωτογενής φορέας κοινωνικοποίησης (Τσιπλητάρης, 2011α:33) χαρακτηρίζεται από αλληλεπιδράσεις όπου υπάρχουν στενές διαπροσωπικές και συναισθηματικές σχέσεις μεταξύ των μελών της ομάδας (Γεωργούλας, Κασιμάτη, Παπαϊωάννου & Πράνταλος, 2012:58,59) και από τη γέννηση κιόλας του παιδιού για όλη του τη ζωή διαμορφώνει σε σημαντικό βαθμό τις αξίες και τις αντιλήψεις που αυτό θα υιοθετήσει μεταφέροντάς του πρότυπα, κανόνες και τρόπους συμπεριφοράς.

Ο θεσμός της οικογένειας όπως τονίζει και ο Νταλάκας (1982:107-109) είναι απαραίτητος για την κοινωνική υπόσταση και ταυτότητα του ανθρώπου καθώς το νέο άτομο δέχεται σημαντικές επιδράσεις από τα πρώτα χρόνια της ζωής του και κατά τη διάρκεια μιας κρίσιμης περιόδου για την ανάπτυξή του. Πιο αναλυτικά, μέσω της οικογένειας και των πρώτων και σημαντικότερων επιδράσεων που αυτή ασκεί υποστηρίζεται και διευκολύνεται η ομαλή ένταξη του ατόμου στην κοινωνία.

Μέσα στην οικογένεια το άτομο μαθαίνει ιδέες, γλώσσα, κριτήρια ηθικής αξιολόγησης, τον πολιτισμό με άλλα λόγια που του δίνει την ευκαιρία να αλληλεπιδρά αποτελεσματικά με τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας. Πολύ σημαντική είναι βεβαίως και η μάθηση ρόλων που του επιτρέπει να προσαρμόζει τη συμπεριφορά του στις προσδοκίες των άλλων.

Η μάθηση αυτή γίνεται με το μηχανισμό μίμησης των συμπεριφορών και των χαρακτηριστικών της θέσης και των ρόλων των προτύπων-γονέων. Κάπως έτσι αρχίζει και η προπαρασκευαστική κοινωνικοποίηση σε ποικίλους ρόλους και ιδιαίτερα σε εκείνους του φύλου ήδη από νωρίς (πειραματισμοί στο παιχνίδι με μελλοντικούς ρόλους π.χ. ρόλος μητέρας, πατέρα κ.ά.)

Ειδικότερα, ως καθοριστικής σημασίας φορέας κοινωνικοποίησης, η οικογένεια προσπαθεί να μεταδώσει και να μάθει στο παιδί αξίες και κανόνες (Κογκούλης, 2011:88,89) που ισχύουν κάθε φορά αλλά και να το προετοιμάσει για την μετέπειτα ανάληψη κοινωνικά καθορισμένων ρόλων και θέσεων στον κοινωνικό ιστό.

Στο πλαίσιο λοιπόν των οικογενειακών σχέσεων το άτομο μαθαίνει τι είναι αποδεκτό και τι όχι, αποκτά την ικανότητα να δημιουργεί σχέσεις, ταυτίζεται με ανθρώπους του περιβάλλοντος με το οποίο συναναστρέφεται καθημερινά και συγκροτεί την προσωπικότητά του ώστε να ενταχθεί στην κοινωνική πραγματικότητα και να αποκτήσει κοινωνική/συλλογική ταυτότητα πέραν της ατομικής.

Ωστόσο, σε κάθε κοινωνία η δομή, το μέγεθος και η λειτουργία της οικογένειας αποτελούν παραμέτρους που οδηγούν σε διαφορετικούς τρόπους συμπεριφοράς. Αν και σήμερα λόγω πολλών διαφοροποιήσεων και αλλαγών του οικογενειακού θεσμού και σχέσεων (διαζύγιο, σύμφωνο συμβίωσης, αυτονόμηση του ατόμου από την οικογένεια, μονογονεϊκές οικογένειες κ.ά.) παρατηρείται μια πιο χαλαρή σύνδεση των μελών από ό, τι παλαιότερα, η οικογένεια συνεχίζει να αποτελεί βασικό τόπο στην κοινωνικοποίηση του παιδιού ασκώντας σημαντικές επιδράσεις στην αφομοίωση κοινωνικών κανόνων, την εσωτερίκευση του προσωπικού και κοινωνικού συστήματος αξιών (Τσιπλητάρης, 2011β:43), προτύπων και τρόπων συμπεριφοράς.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η οικογένεια μέχρι σήμερα παραμένει ο βασικότερος φορέας ανάπτυξης του παιδιού καθώς αποτελεί κοινωνικό θεσμό και λειτουργεί ως υποσύστημα του γενικότερου κοινωνικού συστήματος. Η οικογένεια αποτελεί μια ομάδα, τα μέλη της οποίας έχουν κοινές επιδιώξεις, αξίες, συμπεριφορές και υποστηρίζουν κοινώς αποδεκτούς κανόνες και θεσμούς.

Η λειτουργία στην οποία δίνει ιδιαίτερη βάση η οικογένεια σήμερα είναι η διαπαιδαγώγηση και κοινωνικοποίηση των παιδιών παράλληλα με την συναισθηματική κάλυψη όλων των μελών της. Ως εκ τούτου, η οικογένεια διαμορφώνει την κοινωνική συνείδηση στα άτομα-μέλη της και είναι αρωγός για την ανάπτυξη και την κοινωνικοποίησή τους (Μπαμπάλης, 2005:79).

Όταν μάλιστα το οικογενειακό περιβάλλον λειτουργεί αρμονικά βοηθώντας και στηρίζοντας το παιδί, διευκολύνει με αυτόν τον τρόπο την κοινωνικοποιητική διαδικασία. Όπως αναφέρουν ερευνητές, (Μπίκος, 2004:185), η ποιότητα των πρώιμων σχέσεων μεταξύ γονέων και παιδιών επηρεάζει την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων και την ευκολία της κοινωνικής προσαρμογής του παιδιού.

Ακόμη, με τις επιταγές, τις αξίες, τις συνήθειες και της προσδοκίες της οικογένειας ενισχύονται ή εμποδίζονται οι κοινωνικές σχέσεις του παιδιού στο σχολείο συνδυαστικά πάντα με δυο βασικές παραμέτρους που παίζουν καθοριστικό ρόλο σε όλα αυτά- τη συνοχή της οικογένειας και την γονεϊκή συμπεριφορά. Σύμφωνα μάλιστα και με το κοινωνικό μοντέλο (Μπαμπάλης, 2005:95), οι δυσκολίες προσαρμογής στο σχολείο αποδίδονται κατά ένα μέρος στο οικογενειακό περιβάλλον που μεγαλώνει το παιδί και ειδικότερα στο χαμηλό κοινωνικοοικονομικό και μορφωτικό επίπεδο των γονέων που επηρεάζει τον τρόπο ενσωμάτωσής του στο σχολικό περιβάλλον.

Βιβλιογραφία

- Γεωργούλας, Σ., Κασιμάτη, Ρ., Παπαϊωάννου, Μ. &Πράνταλος, Ι. (2012). Κοινωνιολογία. Αθήνα: Υπουργείο Παιδείας Διά Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και εκδόσεων «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»

- Δασκαλάκης, Δ. (2009). Εισαγωγή στη Σύγχρονη Κοινωνιολογία. Αθήνα: εκδόσεις Gutenberg

- Δασκαλάκης, Δ. (2014). Ζητήματα κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης. Αθήνα: εκδόσεις διάδραση

- Κογκούλης, Ι. (2011). Η σχολική τάξη ως κοινωνική ομάδα και η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία και μάθηση. (Β’ έκδοση). Αθήνα: εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη

- Κωνσταντίνου, Χ. (1998). Σχολική πραγματικότητα και κοινωνικοποίηση του μαθητή. Σκιαγράφηση των κοινωνικοποιητικών μηνυμάτων του σχολείου και των εκπαιδευτικών. Αθήνα: εκδόσεις Gutenberg