Η γλώσσα και η επικοινωνία είναι τόσο ζωτικής σημασίας όσο το φαγητό και το νερό. Επικοινωνούμε για να ανταλλάξουμε πληροφορίες, να χτίσουμε σχέσεις και να δημιουργήσουμε τέχνη.
Παρακάτω, εξετάζουμε πώς εκδηλώνεται η γλώσσα στον εγκέφαλο και πώς διαμορφώνει την καθημερινότητά μας.
Όλοι γεννιόμαστε ‘μέσα σε μια γλώσσα’ και αυτή συνήθως γίνεται η μητρική μας γλώσσα.
Στην πορεία, μπορεί να μάθουμε μία ή περισσότερες επιπλέον γλώσσες, οι οποίες φέρνουν μαζί τους τη δυνατότητα να ξεκλειδώσουν διαφορετικούς πολιτισμούς και εμπειρίες.
Η γλώσσα είναι ένα σύνθετο θέμα, συνυφασμένο με ζητήματα ταυτότητας, ρητορικής και τέχνης.
Πότε όμως οι πρόγονοί μας ανέπτυξαν για πρώτη φορά την προφορική γλώσσα, ποια είναι τα «γλωσσικά κέντρα» του εγκεφάλου και πώς επηρεάζει η πολυγλωσσία τις νοητικές μας διαδικασίες;
Θα εξετάσουμε αυτές τις ερωτήσεις, και περισσότερες, σχετικά με τη γλώσσα και τον εγκέφαλο.
1. Τι κάνει την ανθρώπινη γλώσσα ξεχωριστή;
Πότε πρωτοεμφανίστηκε η προφορική γλώσσα ως εργαλείο επικοινωνίας και πώς διαφέρει από τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούν άλλα ζώα;
Όπως εξηγεί ο καθηγητής Mark Pagel, στη Σχολή Βιολογικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Reading στο Ηνωμένο Βασίλειο, στα πλαίσια μελέτης με τίτλο: «ερωτήσεις και απαντήσεις» για το BMC Biology, η ανθρώπινη γλώσσα είναι ένα μοναδικό φαινόμενο στο ζωικό βασίλειο.
Ενώ άλλα ζώα έχουν τους δικούς τους κώδικες επικοινωνίας – για να υποδεικνύουν, για παράδειγμα, την παρουσία κινδύνου, την προθυμία να ζευγαρώσουν ή την παρουσία τροφής – τέτοιες επικοινωνίες είναι τυπικά «επαναλαμβανόμενες ενόργανες πράξεις» που στερούνται επίσημης δομής του τύπου που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι όταν εκφέρουν προτάσεις.
Αντίθετα, προσθέτει ο καθηγητής Pagel, ότι η ανθρώπινη γλώσσα έχει δύο διακριτικά χαρακτηριστικά. Αυτά είναι:
- ότι είναι “συνθετική”, που σημαίνει ότι ‘επιτρέπει στους ομιλητές να εκφράσουν σκέψεις σε προτάσεις που περιλαμβάνουν θέματα, ρήματα και αντικείμενα’
- ότι είναι «αναφορική», που σημαίνει ότι ‘οι ομιλητές το χρησιμοποιούν για να ανταλλάξουν συγκεκριμένες πληροφορίες μεταξύ τους σχετικά με άτομα ή αντικείμενα και τις τοποθεσίες ή τις ενέργειές τους’.
2. Προέλευση και σημασία της γλώσσας
Ως Homo sapiens, έχουμε τα απαραίτητα βιολογικά εργαλεία για να προφέρουμε τις σύνθετες κατασκευές που αποτελούν τη γλώσσα, τη φωνητική συσκευή και μια δομή του εγκεφάλου πολύπλοκη και αρκετά ανεπτυγμένη ώστε να δημιουργήσουμε ένα ποικίλο λεξιλόγιο και αυστηρά σύνολα κανόνων για τον τρόπο χρήσης της.
Αν και παραμένει ασαφές σε ποιο σημείο οι πρόγονοι των σύγχρονων ανθρώπων άρχισαν για πρώτη φορά να αναπτύσσουν προφορική γλώσσα, γνωρίζουμε ότι οι προκάτοχοί μας των Homo sapiens εμφανίστηκαν περίπου 150.000–200.000 χρόνια πριν. Έτσι, εξηγεί ο καθηγητής Pagel, η πολύπλοκη ομιλία είναι πιθανότατα τουλάχιστον τόσο παλιά.
Είναι επίσης πιθανό ότι η κατοχή προφορικής γλώσσας βοήθησε τους προγόνους μας να επιβιώσουν και να ευδοκιμήσουν μπροστά στις φυσικές δυσκολίες.
Χάρη στην ικανότητά τους να επικοινωνούν περίπλοκες ιδέες, σύμφωνα με τον καθηγητή Pagel, οι άνθρωποι μπορούν να προσαρμοστούν σε πολιτιστικό επίπεδο, αποκτώντας τη γνώση και παράγοντας τα εργαλεία, τα καταφύγια, τα ρούχα και άλλα τεχνουργήματα που είναι απαραίτητα για την επιβίωση σε ποικίλα ενδιαιτήματα.
3. Η γλώσσα στον εγκέφαλο
Αλλά πού ακριβώς βρίσκεται η γλώσσα στον εγκέφαλο; Μελέτες έχουν εντοπίσει δύο κύρια «γλωσσικά κέντρα», τα οποία βρίσκονται και τα δύο στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου.
Αυτές είναι η περιοχή του Broca, που έχει ως αποστολή να κατευθύνει τις διαδικασίες που οδηγούν στην εκφορά της ομιλίας, και η περιοχή του Wernicke, της οποίας κύριος ρόλος είναι η «αποκωδικοποίηση» της ομιλίας.
Εάν ένα άτομο υποστεί εγκεφαλική βλάβη που έχει ως αποτέλεσμα βλάβη σε μία από αυτές τις περιοχές, θα βλάψει την ικανότητά του να μιλάει και να κατανοεί αυτό που ακούει.
Ωστόσο, αρκετές μελέτες καταλήγουν στο ότι η εκμάθηση περισσότερων γλωσσών – συγκεκριμένα η καλή εκμάθησή τους – έχει τη δική της επίδραση στον εγκέφαλο, ενισχύοντας το μέγεθος και τη δραστηριότητα ορισμένων περιοχών του εγκεφάλου, επιπλέον από τα παραδοσιακά «γλωσσικά κέντρα».
Μια μελέτη με επικεφαλής ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Lund στη Σουηδία διαπίστωσε ότι οι αφοσιωμένοι μαθητές γλωσσομάθειας παρουσίασαν ανάπτυξη στον ιππόκαμπο, μια περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με τη μάθηση και την πλοήγηση στο χώρο, καθώς και σε μέρη του εγκεφαλικού φλοιού ή/και στο πιο ακραίο στρώμα του εγκεφάλου.
Επιπλέον, μια μελέτη, βρήκε στοιχεία που υποδηλώνουν ότι όσο περισσότερες γλώσσες μαθαίνουμε, ειδικά κατά την παιδική ηλικία, τόσο πιο εύκολο είναι ο εγκέφαλός μας να επεξεργάζεται και να διατηρεί νέες πληροφορίες.
Φαίνεται ότι η εκμάθηση γλώσσας ενισχύει τη δυνατότητα των εγκεφαλικών κυττάρων να σχηματίζουν ταχύτερα νέες συνδέσεις.
Διαβάστε σχετικά: Θα μπορούσε η μητρική σας γλώσσα να έχει αντίκτυπο στον τρόπο σκέψης σας;
4. Οι θετικές συνέπειες της διγλωσσίας
Στην πραγματικότητα, οι ερευνητές έχουν ανακαλύψει πολλές συνδέσεις μεταξύ της διγλωσσίας ή της πολυγλωσσίας και της διατήρησης της υγείας του εγκεφάλου.
Πολλαπλές μελέτες, για παράδειγμα, έχουν βρει ότι η διγλωσσία μπορεί να προστατεύσει τον εγκέφαλο από τη νόσο του Αλτσχάιμερ και άλλες μορφές άνοιας.
Σε μια τέτοια μελέτη, επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου στο Ηνωμένο Βασίλειο και το Ινστιτούτο Ιατρικών Επιστημών του Nizam στο Hyderabad της Ινδίας, εργάστηκαν με μια ομάδα ατόμων με νόσο Αλτσχάιμερ, αγγειακή άνοια ή μετωποκροταφική άνοια.
Η ομάδα παρατήρησε ότι σε όσους μιλούσαν μια δεύτερη γλώσσα, η εμφάνιση της άνοιας – αναφερόμενη και στους τρεις τύπους που στόχευε αυτή η μελέτη – καθυστέρησε να εμφανιστεί έως και 4,5 χρόνια. Αυτά τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι η διγλωσσία μπορεί να έχει ισχυρότερη επιρροή στην άνοια από οποιαδήποτε φάρμακα που διατίθενται σήμερα.
Μια άλλη μελέτη, τα ευρήματα της οποίας δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Neuropsychologia, έριξε επίσης λίγο φως στο γιατί η διγλωσσία μπορεί να προστατεύει από τη γνωστική έκπτωση.
Οι συγγραφείς εξηγούν ότι αυτό είναι πιθανό επειδή η ομιλία δύο γλωσσών βοηθά στην ανάπτυξη των έσω κροταφικών λοβών του εγκεφάλου, οι οποίοι διαδραματίζουν βασικό ρόλο στο σχηματισμό νέων αναμνήσεων και αυξάνει τόσο το πάχος του φλοιού όσο και την πυκνότητα της φαιάς ουσίας, η οποία σε μεγάλο βαθμό αποτελείται από νευρώνες.
Το να είσαι δίγλωσσος έχει και άλλα πλεονεκτήματα, όπως την εκπαίδευση του εγκεφάλου να επεξεργάζεται αποτελεσματικά τις πληροφορίες, ενώ δαπανά μόνο τους απαραίτητους πόρους για τις εργασίες.
Επίσης, ερευνητές από το Université de Montréal στον Καναδά ανακάλυψαν ότι «οι δίγλωσσοι γίνονται ειδικοί στην επιλογή σχετικών πληροφοριών και αγνοούν πληροφορίες που μπορούν να αποσπάσουν την προσοχή από μια εργασία», σημειώνει η βασική συγγραφέας της μελέτης Dr. Ana Inés Ansaldo.
5. Πώς η γλώσσα αλλάζει την αντίληψή μας
Ωστόσο, η εναλλαγή μεταξύ διαφορετικών γλωσσών αλλάζει επίσης την εμπειρία μας για τον κόσμο που μας περιβάλλει;
Η έρευνα δείχνει ότι η γλώσσα που χρησιμοποιούμε αλλάζει όχι μόνο τον τρόπο που σκεφτόμαστε και εκφραζόμαστε, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και αλληλεπιδρούμε με τον κόσμο.
Μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Psychological Science, για παράδειγμα, περιέγραψε πώς οι δίγλωσσοι ομιλητές της αγγλικής και της γερμανικής τείνουν να αντιλαμβάνονται και να περιγράφουν διαφορετικά ένα πλαίσιο με βάση τη γλώσσα στην οποία βυθίζονται εκείνη τη στιγμή.
Όταν μιλούσαν στα γερμανικά, οι συμμετέχοντες είχαν την τάση να περιγράφουν μια ενέργεια σε σχέση με έναν στόχο. Για παράδειγμα, Αυτό το άτομο περπατά προς αυτό το κτίριο.
Αντίθετα, όταν μιλούσαν στα αγγλικά, θα αναφέρουν συνήθως μόνο τη δράση: Αυτό το άτομο περπατάει.
«Οι γλώσσες είναι ζωντανά πράγματα»
Η Λήρα Μπροντίσκι, αναπληρώτρια καθηγήτρια γνωστικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Σαν Ντιέγκο – η οποία ειδικεύεται στη σχέση μεταξύ της γλώσσας, του εγκεφάλου και της αντίληψης ενός ατόμου για τον κόσμο – έχει επίσης αναφέρει παρόμοια ευρήματα.
Σε μια ομιλία στο TED, εξήγησε το επιχείρημά της σχετικά με το πόσο πολύ επηρεάζει η γλώσσα που χρησιμοποιούμε την κατανόησή μας για τον κόσμο.
Ως παράδειγμα, χρησιμοποιεί την περίπτωση των Kuuk Thaayorre, μιας αυστραλιανής φυλής που χρησιμοποιεί βασικές οδηγίες για να περιγράψει τα πάντα.
Και όταν λέω ‘τα πάντα’, εννοώ πραγματικά ‘τα πάντα’, τόνισε στην ομιλία της. Θα έλεγες κάτι σαν ‘Ω, υπάρχει ένα μυρμήγκι στο νοτιοδυτικό πόδι σου’ ή ‘Μετακίνησε το φλιτζάνι σου λίγο βορειοανατολικά’, εξηγεί.
Αυτό σημαίνει επίσης ότι όταν ρωτήθηκαν προς ποια κατεύθυνση κυλάει ο χρόνος, τον είδαν σε σχέση με τις βασικές κατευθύνσεις. Έτσι, σε αντίθεση με τους Αμερικανούς ή τους Ευρωπαίους – που συνήθως περιγράφουν τον χρόνο ως ροή από αριστερά προς τα δεξιά, την κατεύθυνση στην οποία διαβάζουμε και γράφουμε – τον αντιλαμβάνονταν ότι τρέχει από την ανατολή προς τη δύση.
Η ομορφιά της γλωσσικής ποικιλομορφίας είναι ότι μας αποκαλύπτει πόσο έξυπνο και πόσο ευέλικτο είναι το ανθρώπινο μυαλό. Το ανθρώπινο μυαλό δεν έχει εφεύρει ένα γνωστικό σύμπαν, αλλά 7.000. [Υπάρχουν] 7.000 γλώσσες που ομιλούνται σε όλο τον κόσμο. Και μπορούμε να δημιουργήσουμε πολλά άλλα. Οι γλώσσες […] είναι ζωντανά πράγματα, πράγματα που μπορούμε να ακονίσουμε και να αλλάξουμε για να ταιριάζουν στις ανάγκες μας.
Η γλώσσα έχει τέτοια δύναμη στο μυαλό, στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και στις ζωές μας, οπότε η Μπροντίσκι καταλήγει ενθαρρύνοντάς μας να σκεφτούμε πώς θα μπορούσαμε να τη χρησιμοποιήσουμε για να διαμορφώσουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε τον εαυτό μας και τον κόσμο.
Απόδοση: Ισιδώρα Σκουρλή, Διδάκτωρ του Τμήματος Νοσηλευτικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Επιμέλεια: PsychologyNow.gr
Πηγή
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
