Άντρες και αρρενωπότητες για ένα νέο έμφυλο κόσμο: 7 βήματα συμπερίληψης, μεταμόρφωσης και απελευθέρωσης

Ολοένα και συχνότερα τον τελευταίο καιρό αποκαλύπτεται το πέπλο που χρόνια καλύπτει εκδηλώσεις μιας κυριαρχικής και τοξικής αρρενωπότητας πάνω στα σώματα και τις ζωές γυναικών, θηλυκοτήτων και μη στερεοτυπικών αρρενωποτήτων. Μετράμε «αντρίκιες» συμπεριφορές σεξουαλικής και ψυχολογικής παραβίασης, επίδειξης ισχύος, σκηνές βίας, γυναικοκτονίες, δολοφονίες άλλων έμφυλων ταυτοτήτων και εκφράσεων που τα στόματα και τα σώματά τους δεν υποτάχθηκαν στα παιχνίδια εξουσίας τους.

1. Ένα πρώτο βήμα, εισαγωγικό

Ολοένα και συχνότερα τον τελευταίο καιρό αποκαλύπτεται το πέπλο που χρόνια καλύπτει εκδηλώσεις μιας κυριαρχικής και τοξικής αρρενωπότητας πάνω στα σώματα και τις ζωές γυναικών, θηλυκοτήτων και μη στερεοτυπικών αρρενωποτήτων. Μετράμε «αντρίκιες» συμπεριφορές σεξουαλικής και ψυχολογικής παραβίασης, επίδειξης ισχύος, σκηνές βίας, γυναικοκτονίες, δολοφονίες άλλων έμφυλων ταυτοτήτων και εκφράσεων που τα στόματα και τα σώματά τους δεν υποτάχθηκαν στα παιχνίδια εξουσίας τους.

Και την ίδια στιγμή, μέσα στο σκοτάδι που δεν κρύβεται πια, αναδύονται συζητήσεις, προβληματισμοί, εικόνες και ιδέες για την αναγκαιότητα μιας νέας επεξεργασίας, εξερεύνησης και τοποθέτησης, τελικά, των ανδρών πάνω στην έμφυλη ταυτότητά τους. Σας προσκαλούμε, λοιπόν, όλους, όλες και όλα, να μοιραστείτε μαζί μας σκέψεις και οραματισμούς για την έκφραση μιας άλλης αρρενωπότητας στους νέους καιρούς που ζούμε, εμπνευσμένες από τις δράσεις και τις επεξεργασίες της Συμμαχίας των Φύλων, στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Ας περπατήσουμε αυτό το μονοπάτι και στα επόμενα βήματα-ερωτήματα…

2. Τί σημαίνει στην πράξη “εκπαιδεύστε τους γιους σας, αντί να προφυλάσσετε τις κόρες σας”;

Η συγκεκριμένη φράση είναι κάτι που ακούγεται τόσο πολύ αυτήν την περίοδο λόγω της πανδημίας των γυναικοκτονιών και σεξουαλικών κακοποιήσεων -που είναι και περισσότερες στην πραγματικότητα από όσες καταφέρνουν να μας γίνουν γνωστές, όπως αναφέρει και η Δεύτερη Ετήσια Έκθεση για την Βία κατά των Γυναικών (Νοέμβριος, 2021) – κι ωστόσο η κατανόησή της πολλές φορές μας δυσκολεύει.

Σημαίνει ενεργή συμπερίληψη των ανδρών στην φεμινιστική σκέψη και κινητοποίηση. Αυτό το βαρύγδουπο επιχείρημα περιλαμβάνει την συνειδητοποίηση των εκφράσεων της τοξικής αρρενωπότητας αλλά και μικρότερα βήματα μετασχηματισμού καθημερινών συμπεριφορών και πρακτικών σε ατομικό, οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο.

3. Γιατί και οι άνδρες;

Η παραδοσιακή αρρενωπότητα μαθαίνεται και εκφράζεται διαγενεαλογικά ως μία πρακτική άσκησης κυριαρχίας πάνω σε άλλα όντα. Μάλιστα, η δυνατότητα άσκησης ελέγχου ως ένδειξη εξουσίας γίνεται ταυτόχρονα και η απόδειξη της αρρενωπότητας, ως προϋπόθεση, πλέον, του πραγματικού ανδρισμού (Davies, Ford-Gilboe & Hammerton, 2009).

Η βίαιη κυριαρχία και επιβολή ονομάζεται και βία καταναγκαστικού ελέγχου και βασίζεται στην τρομοκρατία συντρόφων, παιδιών, μη κυριαρχικών ατόμων, με σκοπό τον έλεγχο (Ver Steegh, 2004). Η έκφραση αυτή της τοξικής -επομένως- αρρενωπότητας μετρά και θύματα του ίδιου φύλου, όταν αυτά δεν συμμορφώνονται στα παραδοσιακά ανδρικά πρότυπα, όπως τον Ζακ Κωστόπουλο και τον Βαγγέλη Γιακουμάκη.

Επιπλέον, η τοξική αρρενωπότητα εσωτερικεύεται και εξωτερικεύεται και από γυναίκες, καθώς και αυτές ανατρέφονται μαθαίνοντας τους έμφυλους ρόλους τους στο ίδιο κοινωνικό πλαίσιο. Η κυριαρχική, λοιπόν, μορφή αρρενωπότητας καταλήγει να δομεί την ίδια την κοινωνία πατριαρχικά μέσω του ελέγχου και της εξουσιαστικότητας, μην αφήνοντας περιθώρια έκφρασης στην αυτοδιάθεση και την ελεύθερη ατομική επιλογή.

Έχουμε, έτσι, ένα φαινόμενο που βασίζεται στην ανδρική κυριαρχία έναντι των άλλων και την αναπαραγωγή έμφυλης βίας, με αγωγούς, κυρίως, άνδρες και με θύματα, κυρίως, γυναίκες όπως αποκαλύπτουν πολλαπλές έρευνες του Παγκόσμιου Οργανισμού υγείας (Who, 2020) και άλλων οργανισμών. Η αντιμετώπιση του φαινομένου μέχρι τώρα φέρει, και χρειάζεται να φέρει, στο κέντρο της την ενδυνάμωση και την ορατότητα των γυναικών, των μη στερεοτυπικών αρρενωποτήτων, και γενικά, όλων των θυμάτων της πατριαρχικής βίας (Lake, Muthaka & Walker, 2016).

Σε αυτήν την προσπάθεια δεν γίνεται όμως να λείπει η νομική κατοχύρωση δικαιωμάτων, η νομική προστασία θυμάτων, αλλά και οι νομικοί όροι που αναγνωρίζουν την ύπαρξη της πατριαρχικής βίας, όπως η γυναικοκτονία. Από την άλλη πλευρά της αντιμετώπισης, έρχεται ως πρακτική η πρόληψη, περιλαμβάνοντας την ενημέρωση και εκπαίδευση όλων των κοινωνικοπολιτικών θεσμών. Η πρόληψη, ωστόσο, μιας -κατά κύριο λόγο- ανδρικής προνομιούχας επιβολής ελέγχου και βίας χρειάζεται να εστιάζει απαραίτητα και στους ίδιους τους άνδρες ως ενδεχόμενους πολλαπλασιαστές αυτών, με έμφαση στους λευκούς, cis, ετεροφυλόφιλους άνδρες.

Και, φυσικά, με οργανωμένη και έγκαιρη φροντίδα κατάλληλης ευαισθητοποίησης και εκπαίδευσης των μικρών αγοριών (Flood, 2011).

4. Γιατί τώρα;

Παρά την γενικευμένη και επίμονη επίδειξη βίας και ελέγχου από ατομικότητες, φορείς και θεσμούς, η κοινωνία αρχίζει σιγά σιγά να αποδομεί έμφυλα στερεότυπα σε σχέση με την εμφάνιση, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τη γονεϊκότητα, την εκπαίδευση και την εργασία. Παράλληλα, οι έμφυλοι ρόλοι που εδώ και αιώνες εξυπηρετούσαν την παραδοσιακή πατριαρχική οικογένεια, αλλάζουν και συγκρούονται μεταξύ τους, δημιουργώντας σύγχυση, ανταγωνισμό και επιθυμία επιβεβαίωσης και επιβολής της γνώριμης πατριαρχικής κοινωνικής δομής (River & Flood, 2021).

Μέσα από αυτήν την διαδικασία όμως, βλέπουμε ότι και οι ίδιοι οι άνδρες αρχίζουν να αποδομούν την σκληρότητα της στερεοτυπικής αρρενωπότητας και αναγνωρίζουν το τραύμα που έχει επιφέρει η επιβολή της και στη δική τους ζωή. Συχνά, σε πρώιμο στάδιο συνειδητοποίησης ενδέχεται να ακούσουμε προτάσεις όπως: «Εμάς μας υποχρεώνουν να πάμε στρατό», «Και εμάς μας επιβάλλουν να είμαστε πλούσιοι, ψηλοί και γυμνασμένοι για να θεωρούμαστε επιτυχημένοι», «Γιατί είναι πιο εντάξει όταν η γυναίκα χτυπάει τον άντρα;», ως “αντεπιχειρήματα” στην έμφυλη ανισότητα αλλά και τη στροφή της προσοχής της κοινωνίας στη γυναικεία οπτική.

Αυτές οι προτάσεις μπορεί, εν μέρει, να ευσταθούν αλλά όχι ως αντεπιχειρήματα στον φεμινισμό. Σε αυτό το σημείο έρχεται η ανάγκη για αποδόμηση ενός ακόμα βαθιά ριζωμένου στον ελληνικό νου στερεοτύπου, το οποίο θέλει τον ίδιο τον φεμινισμό να μιλά για υπεροχή των γυναικών έναντι των ανδρών και όχι για ισότητα και ισοτιμία. Στην πραγματικότητα και τα επιχειρήματα αυτών των ανδρών μιλούν για αυτοδιάθεση, ελευθερία επιλογών και σεβασμό, ό,τι δηλαδή πρεσβεύει η νέα φεμινιστική θεωρία.

Διαβάστε σχετικά: Η φαλλοκεντρική αντίληψη για την αρρενωπότητα συνδέεται με προκατειλημμένες στάσεις προς τις γυναίκες

5. Από πού να αρχίσουμε;

Αρχικά, ο καθένας, η καθεμία και το καθένα από εμάς χρειάζεται να αντιληφθούμε και να αναλάβουμε την ευθύνη των επιλογών και των κοινωνικών μας συμπεριφορών, όπως και των προνομίων μας σε σχέση με λιγότερα προνομιούχα άτομα.

Ας αρχίσουμε στρέφοντας την προσοχή μας στα εαυτά μας και στον άμεσο κοινωνικό μας περίγυρο, σε μικρές καθημερινές λεκτικές αναφορές και συμπεριφορές όπως σεξιστικά, ομοφοβικά και τρανσφοβικά αστεία και σχόλια που υποβιβάζουν και αντικειμενοποιούν.

Συνεχίζοντας, μπορούμε να παρατηρήσουμε έμφυλους κοινωνικούς ρόλους, κανόνες και στερεότυπα σε σχέση με το φύλο και έπειτα συμπεριφορές λεκτικής και σωματικής κακοποίησης. Έχει φανεί πως όλα αυτά τα φαινόμενα αποτελούν την βάση μίας πυραμίδας, της πυραμίδας της έμφυλης βίας όπου η επαναλαμβανόμενη και πολλαπλή έκφρασή τους οδηγούν στην κανονικοποίηση του εκάστοτε φαινομένου, αρχίζοντας από την υποβίβαση και την αστειοποίηση που μπορεί να οδηγήσει στην κορυφή της εκδήλωσής τους, εκεί δηλαδή που βρίσκεται ο βιασμός και η γυναικοκτονία.

Τα χαμηλότερα σκαλοπάτια της πυραμίδας δεν οδηγούν απαραιτήτως στα υψηλότερα, όμως τα υψηλότερα σίγουρα περιλαμβάνουν τα χαμηλότερα (Racial & Sexual Violence Pyramid, 2021). Πέρα από την ευθύνη της αναγνώρισης των παραπάνω συμπεριφορών, αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να επικοινωνούμε ανοιχτά όποτε έχουμε την ευκαιρία, να αντιδρούμε σθεναρά όταν ερχόμαστε πρόσωπο με πρόσωπο με τέτοιες συμπεριφορές, να δημιουργούμε τόπους και πλαίσια ασφάλειας και να καταγγέλλουμε στις αρμόδιες αρχές περιστατικά που τυχόν πέσουν στην αντίληψή μας.

6. Πώς είναι δυνατή η συμπερίληψη των ανδρών;

Η υπευθυνότητα απέναντι στην κοινωνική συμπεριφορά -την δική μας και των γύρω μας- είναι το πρώτο βήμα της φεμινιστικής οπτικής. Ταυτόχρονα χρειάζεται μία μεγαλύτερη και συλλογικότερη κινητοποίηση με στόχους: την άσκηση πίεσης στα θεσμικά όργανα, την οργανωμένη αντίδραση στα περιστατικά πατριαρχικής βίας και τη διεκδίκηση νέων και πιο αποτελεσματικών στρατηγικών και πολιτικών πρόληψης και αντιμετώπισής τους.

Μια τέτοια καινοτόμα οπτική αφορά και στην ενεργοποίηση και συμπερίληψη των ανδρών-αρρενωποτήτων σε όλες τις παραπάνω ενέργειες: σε ατομικό, κοινωνικό, κινηματικό και θεσμικό επίπεδο. H ενσωμάτωση των ανδρών στη φεμινιστική κινητοποίηση έχει δεχτεί, πολύ συχνά, επικρίσεις από τις πιο προνομιούχες και κυριαρχικές αρρενωπότητες, αλλά και από άτομα του ίδιου του φεμινιστικού κινήματος με κύριο επιχείρημα ότι θα επισκιαστεί για ακόμα μία φορά η θηλυκή φωνή (Burrell & Flood, 2019).

Από τη μία χρειάζεται, φυσικά, να αναγνωριστεί ότι η έμφυλη βία και οι διακρίσεις επηρεάζουν, κλιμακώνονται και εκδηλώνονται πιο συχνά στις γυναίκες. Από την άλλη, είναι αλήθεια πως η πατριαρχία επηρεάζει και τους άνδρες με τεράστια κόστη στην ψυχική σωματική και κοινωνική τους υγεία (αυτοκτονικότητα, ατυχήματα, κατάθλιψη, ουσίες, βία, αλκοόλ, μοναξιά κλπ), ενώ ακόμα και η λήψη βοήθειας γι’ αυτό κατακρίνεται ως ανδρική αποτυχία σύμφωνα με την πρόσφατη έρευνα των Khan, Ratele & Arendse (2020).

Με όλες τις ποσοτικές και ποιοτικές διαφορές, αναγνωρίζουμε ότι υπάρχει κοινός τόπος τραυματικών ανδρικών και γυναικείων βιωμάτων και αυτός είναι η υπάρχουσα πατριαρχική δομημένη καθεστηκυία τάξη, απέναντι στην οποία στέκεται ο φεμινιστικός διαθεματικός αγώνας. Η διαθεματικότητα στον φεμινισμό λαμβάνει υπό το πρίσμα της όλες τις μορφές καταπίεσης που μπορεί να υποστεί ένα άτομο ανάλογα με το φύλο, την φυλή, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την κοινωνική τάξη, το θρήσκευμα, την σωματική και ψυχική αναπηρία γιατί αναγνωρίζει ότι όλοι, όλες και όλα τα άτομα έχουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τραυματιστεί από την κυριαρχικότητα της πατριαρχίας και μαζί μπορούν να την ανατρέψουν (Collins, & Bilge, 2020).

Με βάση τα παραπάνω εκτιμάται ότι η ενσωμάτωση των αρρενωποτήτων στο φεμινιστικό κίνημα είναι καθοριστικής σημασίας, και την ίδια στιγμή χρειάζεται να γίνεται πολύ συνειδητά και από τις δύο πλευρές. Η δε συμμετοχή των ανδρών έχει μεγάλη αξία όταν έρχεται επικουρικά στους αγώνες των θηλυκοτήτων, δίνοντας χώρο στο θηλυκό βίωμα και -όπου χρειάζεται- να γίνεται υπό θηλυκή υποστήριξη και εποπτεία, ώστε να μην αναπαράγονται πατριαρχικά μοντέλα εξουσίας

7. Μπορούμε να βρούμε τέτοια παραδείγματα;

Μπορεί να μην έχουμε μέχρι τώρα αντιληφθεί την ύπαρξή τους, είναι ωστόσο γεγονός ότι -εδώ και χρόνια- υπάρχουν ανδρικές φεμινιστικές οργανώσεις και φορείς ανά τον κόσμο που ο στόχος τους δεν είναι μεν η γυναικεία ενδυνάμωση, καθώς τα άτομα δεν έχουν τα ίδια το γυναικείο βίωμα, αλλά η ανάληψη ευθύνης και η εκπαίδευση άλλων ανδρών σε θέματα έμφυλης βίας.

Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το παγκόσμιο δίκτυο Men Engage Alliance, στο ευρωπαϊκό σκέλος του οποίου (Men Engage Europe) συμμετέχει ενεργά και η δική μας Συμμαχία των Φύλων. Τα μέλη του δικτύου είναι μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί και συμμαχίες σε δεκάδες χώρες ανά τον κόσμο που δραστηριοποιούνται συλλογικά και συνεργατικά ως προς την έμφυλη δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα, για έναν κόσμο με υγιείς, ισότιμες και ολοκληρωμένες ανθρώπινες σχέσεις.

Ακόμη, κάνουν εκπαιδευτικές δράσεις σε επίπεδο τοπικό, εθνικό, και διεθνές, με καμπάνιες ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, με επιστημονικές και ερευνητικές μελέτες, με ακτιβιστικές ενέργειες στο πεδίο, αναδεικνύουν την ανάγκη της συμπερίληψης ανδρών και αγοριών στους αγώνες για έμφυλη ισότητα και δημοκρατία. Σταθερή αξιακή τους θέση αποτελεί το γεγονός πως η συμμετοχή των ανδρών μπορεί να στηρίξει, να διανθίσει και να πολλαπλασιάσει τις φωνές στο πλαίσιο ενός διαθεματικού και συμπεριληπτικού φεμινισμού (Eige, 2009).

Στην προοπτική εξερεύνησης, επεξεργασίας και αναδημιουργίας ενός κόσμου έμφυλης ειρήνης και συνεργασίας, όπου κάθε έμφυλη ταυτότητα και ύπαρξη θα είναι άξια σεβασμού, υποστήριξης και φροντίδας.

Για τη Συμμαχία των Φύλων

Ανδριάνα Νικολούλια, Κοινωνική Ψυχολόγος & Βαγγέλης Κοσμάτος, Ψυχολόγος – Gender Expert

Πηγές:

https://www.ethnos.gr/greece/article/192303/kakopoihshgynaikon2hethsiaektheshxorisanaforasto23metoo

https://avmag.gr/133485/se-ayti-ti-symmachia-ton-fylon-i-emfyli-isotita-einai-to-zitoymeno/?fbclid=IwAR2GYD2iBv7-ynwlE222CjsgjF76enciqlbkX_fNakonUlcgHzFB6nMfuSU

https://www.efsyn.gr/nisides/235169_ehoyn-thesi-oi-antres-stoys-agones-gia-tin-emfyli-isotita-kai-dikaiosyni

https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/question-and-answers-hub/q-a-detail/coronavirus-disease-covid-19-violence-against-women

https://pcar.org/resource/racial-sexual-violence-pyramid

https://eige.europa.eu/men-and-gender-equality/methods-and-tools/european-union/activity-menengage-europe

https://menengage.org/

https://g-all.gr/

Βιβλιογραφικές αναφορές:

Collins, P. H., & Bilge, S. (2020). Intersectionality. John Wiley & Sons.

Davies, L., Ford-Gilboe, M., & Hammerton, J. (2009). Gender inequality and patterns of abuse post leaving. Journal of Family Violence, 24(1), 27-39.

Flood, M. (2011). Involving men in efforts to end violence against women. Men and masculinities, 14(3), 358-377.

Heilman, B., Barker, G., & Harrison, A. (2017). The Man Box: A study on being a young man in the US, UK, and Mexico. Washington, DC, & London, United Kingdom: Promundo-US & Unilever.

Khan, A. R., Ratele, K., & Arendse, N. (2020). Men, suicide, and Covid-19: Critical masculinity analyses and interventions. Postdigital Science and Education, 2(3), 651-656.

Lake, M., Muthaka, I., & Walker, G. (2016). Gendering justice in humanitarian spaces: opportunity and (dis) empowerment through gender‐based legal development outreach in the eastern Democratic Republic of Congo. Law & Society Review, 50(3), 539-574.

R Burrell, S., & Flood, M. (2019). Which feminism? Dilemmas in profeminist men’s praxis to end violence against women. Global Social Welfare, 6(4), 231-244.