Το πρόβλημα της λήθης απασχολούσε την ανθρώπινη σκέψη από τα πολύ παλιά χρόνια. Τη λήθη τη συναντάμε στη λογοτεχνία σε κείμενα όπως τα Ομηρικά έπη, μέχρι τα νεότερα έργα ποίησης και πεζογραφίας. Η διαδικασία της αποτυχίας της μνήμης, που δεν οφείλεται σε παθολογικά αίτια, λέγεται λήθη.
Η μνήμη έχει 3 στάδια: την κωδικοποίηση, την αποθήκευση και την ανάσυρση. Η μνήμη αποτυγχάνει σε κάποιο απ’ αυτά τα 3 στάδια και ένα μέρος της αποτυχίας της είναι και η λήθη των πληροφοριών.
Χωρίς αμφιβολία, όλοι έχουμε βιώσει αισθήματα αδυναμίας σε μια εξέταση ή σε μια συνέντευξη, όταν ένα κρίσιμο κομμάτι πληροφοριών φαίνεται ότι έχει εξαφανιστεί από τη μνήμη μας. Παρά τη χρήση της μνήμης επιτυχώς κατ’ επανάληψη, όλοι μας έχουμε βιώσει περιστάσεις κατά τις οποίες μας εγκατέλειψε. Γιατί; (Cassells, 1998 σελ.30). Η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι κατά μεγάλο μέρος προϊόν μάθησης.
Η μάθηση προϋποθέτει τη μνήμη κάτι που υποδεικνύει ότι οι δύο αυτές λειτουργίες αλληλοσυνδέονται. Σύμφωνα με τους Wingfield και Byrnes (1981, σελ. 4) η μελέτη της μνήμης έχει στόχο να εξηγήσει πως οι άνθρωποι συγκρατούν πληροφορίες, πως τις ανακαλούν, όταν τις χρειάζονται, πως τις αναγνωρίζουν όταν αργότερα τις βλέπουν ή τις ακούν ξανά και γιατί μερικές φορές δεν μπορούν να θυμηθούν κάτι στην περίπτωση της λήθης.
Ίσως ο καλύτερος τρόπος για να εκτιμηθεί η σημασία της μνήμης είναι να συλλογιστούμε πως θα είναι να ζούμε χωρίς αυτήν, γιατί η μνήμη δεν είναι ένα όργανο όπως η καρδιά αλλά ένας συνδυασμός συστημάτων που δουλεύουν μαζί και μας επιτρέπουν να μαθαίνουμε από το παρελθόν και να προβλέπουμε το μέλλον, δηλ. είναι ένα από τα πιο βασικά συστήματα επιβίωσης του ανθρώπου (Baddeley, 2003 σελ. 1) που εξαρτάται και από το χρόνο όπως στην περίπτωση της λήθης (Parkin,1997).
Διαβάστε σχετικά: Η μνήμη, μια γνωστική λειτουργία σημαντική για την καθημερινή μας ζωή
Λήθη - Τι ξεχνάμε και τι όχι
Διαφορετικά είδη υλικού λησμονούνται με διαφορετικούς ρυθμούς. Σχετικά με την μνήμη για πρόσωπα και ονόματα από φωτογραφίες, η αναγνώριση και ο συνδυασμός ονόματος και προσώπου είναι επιτυχημένη κατά 90 % για τουλάχιστον 15 χρόνια. Η ελεύθερη ανάκληση του ονόματος, δεν εξαρτάται από την αναγνώριση και παρεκκλίνει με αρνητική επιτάχυνση 60% κατά τη διάρκεια 48 ετών (Bahric,1975).
Εκεί που υπάρχει πλήρης απουσία λήθης, είναι στην περίπτωση των κινητικών δεξιοτήτων και μάλιστα αυτών που ονομάζονται συνεχείς / κινητικές, όπως η οδήγηση αυτοκινήτου ή ποδηλάτου όπου υπάρχει ένα συνεχόμενο βιοανατροφοδοτικό κύκλωμα δραστηριότητας και αντιδιαστέλλονται με τις ασυνεχείς στις οποίες δεν υπάρχει τόσο μεγάλη ικανότητα συγκράτησης (Baddeley,1997).
Στην περίπτωση δεξιοτήτων που είναι ένας συνδυασμός δεξιότητας και γνώσης όπως π. χ. στις πρώτες βοήθειες, στη τεχνική της καρδιοπνευμονικής αναζωογόνησης, έχουμε λήθη με την πάροδο του χρόνου και χρειάζεται σταθερή επανάληψη για να διατηρηθεί η δεξιότητα (Baddeley,1997. Baddeley,2003).
Αιτίες της λήθης - Γιατί ξεχνάμε;
Η μνήμη συντελείται σε τρία στάδια την κωδικοποίηση, την αποθήκευση και την ανάσυρση. Μια αποτυχία σε οποιοδήποτε στάδιο θα οδηγήσει σε λήθη.
Φθορά του μνημονικού ίχνους (trace decay): Θεωρείται, ότι η μάθηση αφήνει ένα ίχνος στον εγκέφαλο ως αποτέλεσμα της διέγερσης των νευρώνων. Καθώς περνάει ο χρόνος, το μνημονικό ίχνος εξασθενεί, ξεθωριάζει και η λήθη αυξάνει με το χρόνο (Cassells, 1998. Μάνιου-Βακάλη, 1995). Δεν είναι ο ίδιος ο χρόνος που προκαλεί λήθη αλλά τα γεγονότα στο νευρικό σύστημα, που συμβαίνουν στο χρόνο αυτό, σε κάθε ζωντανό οργανισμό.
Αχρησία της ύλης (disuse): Η ύλη που δεν χρησιμοποιείται ξεχνιέται.
Παρεμβολή (interference): Στην παρεμβολή, η μάθηση ενός πράγματος παρεμβαίνει με τη συγκράτηση κάποιου άλλου (Baddeley, 2003). Η λήθη που οφείλεται στη μάθηση που έπεται αυτής που εξετάζεται δηλ. η λήθη των παλιών πληροφοριών που προκαλείται από τις καινούργιες, ονομάζεται προδρομική παρεμβολή (proactive interference), ενώ η μάθηση που προηγείται αυτής που εξετάζεται, δηλ. η λήθη των νέων πληροφοριών που προκαλείται από τις παλιότερες, λέγεται αναδρομική παρεμβολή (retroactive interference).
Για αυτήν την τελευταία ο Baddeley (2003 σελ. 124) αναφέρει χαρακτηριστικά: είναι σαν, το παραγκωνισμένο από το νέο, παλιό ίχνος αντεπιτίθεται εκεί που δεν το περιμένει κανείς.
Παράγοντες κινήτρων - Απώθηση: Ο Freud ήταν ο πρώτος που μίλησε για τα κίνητρα στη μνήμη και συνέδεσε τις παρεκκλίσεις της μνήμης με τα κίνητρα και τη συμπεριφορά, αναφέροντας ότι σ’ αυτές τις περιπτώσεις το κίνητρο ήταν μια ασυνήθιστα μεγάλη ανομολόγητη περιφρόνηση για άλλους ανθρώπους. Ακόμη και ο ίδιος ξεχνούσε περισσότερο τους πελάτες που δεν τον πλήρωναν παρά αυτούς που τον πλήρωναν (Baddeley, 1997 σελ. 188).
Επίσης, υποστήριξε ότι το άτομο διατηρεί την ακεραιότητα του εαυτού του ή την αυτοεκτίμηση του, καταπιέζοντας και απωθώντας τις τραυματικές εμπειρίες στο ασυνείδητο, όπου γίνονται απρόσιτες. Η απώθηση είναι η αποτυχία στο να προσεγγιστούν αναμνήσεις γιατί είναι μπλοκαρισμένες (Cassells, 1998. Norman,1982). Μερικές φορές λησμονούμε γιατί θέλουμε να ξεχάσουμε και διώχνουμε ορισμένες μνήμες που προκαλούν άγχος, πόνο, ντροπή κ.α. από τη συνειδητή ενημερότητα μας (Μάνιου-Βακάλη,1995. Baddeley, 2003).
Η απώθηση εξάλλου είναι από τους πρωτογενείς μηχανισμούς άμυνας. Ενώ, σχετικά με την μελλοντική μνήμη (prospective memory), όσο περισσότερα κίνητρα έχουμε για κάτι, τόσο λιγότερο πιθανόν είναι να ξεχάσουμε να κάνουμε πράγματα και τείνουμε να θυμόμαστε περισσότερο αυτό που είναι ευχάριστο παρά αυτό που είναι δυσάρεστο (Baddeley, 1997).
Παραμόρφωση /Διαστρέβλωση του μνημονικού ίχνους (distortion): Αναφέρεται στην παραμόρφωση της πληροφορίας και λαμβάνει χώρα όταν ανακαλείται μια ατελής πληροφορία από την μακρόχρονη μνήμη. Ο Schacter (2003) υποστηρίζει ότι υπάρχουν τρία είδη μνημονικής παραμόρφωσης: η λανθασμένη απόδοση, η υποβλητικότητα και οι προκαταλήψεις.
Στην λανθασμένη απόδοση οι μνήμες αποδίδονται σε μια λανθασμένη πηγή όπως όταν μπερδεύουμε το όνειρο με μια μνήμη, στην υποβλητικότητα υπάρχουν χαραγμένες μνήμες για πράγματα που δεν έχουν συμβεί, όπως όταν κατευθυνόμενες ερωτήσεις παράγουν ψευδείς αναμνήσεις και στις προκαταλήψεις όπου οι τωρινές μας πεποιθήσεις διαστρεβλώνουν τις μνήμες του παρελθόντος (Schacter et al., 2003).
Διαβάστε σχετικά: Πώς δημιουργείται μια ανάμνηση;
Γενικότερα αυτό που φαίνεται πως συμβαίνει, είναι ότι οι λιγότερο ευχάριστες πλευρές ενός γεγονότος εξασθενούν από τη μνήμη, το μνημονικό ίχνος τους αλλάζει, ανακατασκευάζεται και όταν ανακαλείται το γεγονός, μένουν οι πιο ευχάριστες πλευρές αντί για τα αληθινά στοιχεία του γεγονότος (Schacter, 1995). Η πληροφορία για το γεγονός υπάρχει ακόμα στη μνήμη, αλλά είναι διαστρεβλωμένο και έτσι δεν είναι το ίδιο όπως είχε αποθηκευτεί αρχικά.
Ερευνητικά δεδομένα έδειξαν ότι μοιάζει να θυμόμαστε ότι έχουμε κάνει πιο υπεύθυνες και καλοπληρωμένες εργασίες απ’ ότι στην πραγματικότητα, ότι έχουμε δώσει περισσότερα χρήματα για φιλανθρωπικούς σκοπούς και γενικότερα έχουμε στη μνήμη μας μια εικόνα για τον εαυτό μας καλύτερη απ’ αυτή που είναι στην πραγματικότητα. Επιπλέον, όταν οι άνθρωποι θυμούνται τις προηγούμενες επιλογές τους, αποδίδουν θετικά χαρακτηριστικά στις επιλογές τους, αρνητικά σ’ αυτές που απορρίπτουν και αναπτύσσουν προκαταλήψεις σχετικά με το πόσο δυνατή και ζωντανή παρουσιάζεται στη μνήμη η επιλογή τους (Henkel et al., 2006).
Αυτή η τάση διαφοροποιείται από την τάση της μυθοπλασίας και έχει να κάνει περισσότερο με το κίνητρο της αυτοεκτίμησης (Μάνιου-Βακάλη,1995). Επίσης έχουμε την τάση να διαστρεβλώνουμε τις μνήμες μας ανάλογα με τις προκαταλήψεις μας, τις στάσεις μας, τις πεποιθήσεις και τις αξίες μας. Αυτή η πλευρά της μνήμης είναι πολύ ενδιαφέρουσα και έχει διερευνηθεί από διάφορους ερευνητές μεταξύ των οποίων και ο Bartlett (1932), ο οποίος ήταν ο πρώτος που έδειξε ότι στη μνήμη συντελείται μια λειτουργία ανακατασκευής των μνημονικών ιχνών.
Πίστευε μάλιστα ότι η ανάκληση δεν είναι ανάκτηση, αλλά μια ανακατασκευή των νέων και παλιών γνώσεων σε ένα συνεκτικό όλο, στο οποίο οι λεπτομέρειες μπορεί να διαστρεβλωθούν για να αυξηθεί η συνοχή (Schacter, 1995). Ο Bartlett παρουσίασε ανακατασκευασμένες παραποιήσεις μιας ιστορίας, του «πολέμου των φαντασμάτων» (the war of the ghosts), την οποία αφηγήθηκε σε φοιτητές και τους ζήτησε ύστερα να την αναπαράγουν.
Οι αναπαραγωγές ήταν μορφές αρκετά συντομευμένες της αρχικής ιστορίας, αλλά οι αλλεπάλληλες διηγήσεις παρέλειπαν όλο και λιγότερα στοιχεία. Ο Bartlett ανέφερε, ότι το πολιτισμικό υπόβαθρο των ατόμων καθορίζει ποια στοιχεία θα επαναληφθούν. Επιπλέον αν γνωρίζουμε τι πιστεύουν οι άνθρωποι σε σχέση με νέες πληροφορίες που τους δίνονται, τότε μπορούμε μέχρι ένα βαθμό, να προβλέψουμε τι είναι πιθανό να λησμονήσουν και ποια μορφή θα έχουν οι μνημονικές παραποιήσεις που θα υπάρξουν (Cassells, 1998).
Αποτυχία ανάσυρσης: Αποθηκεύουμε πολύ περισσότερες πληροφορίες από αυτές που μπορούμε να ανακαλέσουμε κάποια χρονική στιγμή (Baddeley, 2003). Σαφώς, αν μια πληροφορία, γεγονός ή εμπειρία δεν έχει κωδικοποιηθεί ή αποθηκευτεί σε αρχικό στάδιο, δεν μπορεί να είναι διαθέσιμη για ανάσυρση αργότερα. Εδώ δηλ., μιλάμε για προσπελασιμότητα (accessibility) και διαθεσιμότητα (availability).
Βιβλιογραφία
- Baddeley, A. (1997).Human Memory Theory and Practice. Hove: Psychology Press.
- Baddeley, A. (2003). Essentials of Human Memory. Hove: Psychology Press.
- Bahric, H.P., Bahric, P.O., & Wittlinger, R.P. (1975). Fifty Years of Memory for Names and Faces: A Cross-Sectional Approach. Journal of Experimental Psychology: General 104 (1), 54-75.
- Bartlett, F.C. (1932). Remembering: A Study in Experimental and Social Psychology. Cambridge: Cambridge University Press.
- Cassells, A.(1998). Μνήμη και Λήθη. Θεσ/νίκη: Ελληνικά Γράμματα.
- Henkel, L., & Mather, M. (2006) (in press). Memory attributions for choices: How beliefs shape our memories. Journal of Memory and Language.
- Μάνιου- Βακάλη, Μ. (1995). Μάθηση Μνήμη Λήθη. Θεσ/νίκη: Art of Text.
- Norman, D. (1982). Learning and Memory. San Francisco: Freeman & Company.
- Parkin, A. (1997). Memory and Amnesia. Oxford: Blackwell Publishers.
- Schacter, D.L.(ed.) (1995). Memory Distortion. United States of America: Harvard University Press.
- Schacter, D.L., Chiao, J.Y., & Mitchell, J.P. (2003). The seven sins of memory. Implications for self. Annals New York Academy of Sciences 1001, 226-239.
- Wingfield, Α. & Byrnes, D.L. (1981). The psychology of human memory. New York: Academic Press.
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
