Ο κόσμος γύρω μας είναι πολυμορφικός κι εμείς είμαστε τόσο εξοικειωμένοι μαζί του που σπάνια αμφισβητούμε την αντικειμενικότητα όσων αντιλαμβανόμαστε. Τα αισθητήρια όργανα και ο εγκέφαλός μας, ωστόσο, διαμορφώνουν τον περιβάλλοντα κόσμο με έναν – αν και εξαιρετικά γρήγορο – όχι και τόσο αλάθητο τρόπο.
Γνωρίζατε αλήθεια ότι πολλές φορές αυτό που βλέπετε, ακούτε, αισθάνεστε ως συμβάν τόσο αληθινό δεν είναι παρά αποτέλεσμα μιας πλάνης στην οποία ο εγκέφαλος σας… σκόνταψε;
Στην πραγματικότητα ο άνθρωπος δέχεται ένα σύνολο ερεθισμάτων και από αυτά επιλέγει και αντιλαμβάνεται ό,τι θέλει, ό,τι επιθυμεί, ό,τι νομίζει πως απαντά στα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες του. Προς το παρόν θα εστιάσουμε στο αντιληπτικό βίωμα των οπτικών ερεθισμάτων, τις οπτικές πλάνες, αλλά και τον τρόπο που αυτές μπορεί να δημιουργήσουν ένα πραγματικό έργο τέχνης.
Από την Ψυχολογία Gestalt γνωρίζουμε πως ο οφθαλμός πληροφορεί τον εγκέφαλο για όσα βλέπει βασιζόμενος σε αρχές και συγκεκριμένους κανόνες· η αντίληψη κατά κάποιον τρόπο διορθώνει τον κόσμο, αναδιοργανώνοντάς τον, έτσι ώστε να μοιάζει όσο το δυνατόν πιο απλός και σαφής.
Η αντίληψη, ειδικότερα, είναι η σύνθετη ψυχολογική διαδικασία με την οποία το άτομο αναλύοντας τα χαρακτηριστικά ενός ερεθίσματος, συνθέτοντάς τα και συσχετίζοντάς τα με τις προηγούμενες εμπειρίες του ερμηνεύει ή αντιλαμβάνεται τα μηνύματα του εξωτερικού κόσμου. Είναι μια κατεξοχήν γνωστική λειτουργία και σαν τέτοια επηρεάζεται τόσο από εσωτερικούς όσο και από εξωτερικούς, περιβαλλοντικούς παράγοντες. Πρόκειται ουσιαστικά για μία λειτουργία πληροφόρησης σχετικά με τις δυνατότητες που προσφέρει το περιβάλλον. Ωστόσο, στη διαδικασία αυτή παρεμβάλλονται πολλαπλά δεδομένα που αλλοιώνουν το αποτέλεσμα. Η διαφορά μεταξύ της πραγματικής φύσης των ερεθισμάτων και εκείνης που διαμορφώνουμε μέσω της αντίληψης ονομάζεται πλάνη ή ψευδαίσθηση.
Τα φαινόμενα αυτά δεν είναι βέβαια πρόσφατα και η σημαντικότητα τους αναδεικνύεται σε ποικίλους τομείς της ζωής και δράσης του ανθρώπινου πολιτισμού από την αρχαιότητα ακόμη. Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα είναι ο ναός του Παρθενώνα, όπου οπτικές πλάνες και αρχιτεκτονικοί ελιγμοί προς διόρθωσή τους συμπεριλαμβάνονται στην κατασκευή του.
Οι αρχαίοι Έλληνες, συγκεκριμένα, γνώριζαν για τις οπτικές πλάνες και τις απάτες του οπτικού συστήματος ήδη από την εποχή του Περικλή (5ος αι. π.Χ.). Γι’ αυτό και τα αρχιτεκτονικά τους πρότυπα συμπεριλάμβαναν οπτικές βελτιώσεις (visual refinements) σε μία προσπάθεια να μειώσουν ή – στο σημείο του εφικτού – να εξαλείψουν τις οφθαλμικές αυθαιρεσίες.
Παρομοίως, οι αρχιτέκτονες του Παρθενώνα, Ικτίνος και Καλλικράτης, εξασφάλισαν στο σχέδιο του ναού μια εκπληκτική αίσθηση αρμονίας μέσω της παραίσθησης· ενσωμάτωσαν στο ίδιο το κτίσμα καθαυτές τις οπτικές πλάνες που επιθυμούσαν να εξαλείψουν. Ο Παρθενώνας βρίσκεται σε πλήρη αντιστοίχηση με τα αρχαιοελληνικά ιδανικά της τελειότητας, της μεσότητας και του μέτρου, επιτυγχάνοντας άκρως αρμονικές αναλογίες σύμφωνα με τις αρχές της συμμετρίας και της χρυσής τομής. Μέρος αυτής της αρμονίας αποτελούν και οι οπτικές βελτιώσεις που αποσκοπούν στην αντιστάθμιση των οπτικών πλανών που δημιουργούνται.
Ο Ρωμαίος αρχιτέκτονας Μάρκος Βιτρούβιος Πόλιο, στις αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ., ήταν ο πρώτος που τόνισε στο βιβλίο του με τίτλο De Architectura τη διάνοια των σχεδιαστών του Παρθενώνα, κάνοντας αναφορά στις οπτικές πλάνες που συναντώνται σε αυτόν. Συγκεκριμένα, οι κατασκευαστές του Παρθενώνα προέβησαν σε τρεις βασικές οπτικές βελτιώσεις: διόγκωσαν ελαφρώς τους κάθετους κίονες στο μέσο τους, εξόγκωσαν αμυδρά τις οριζόντιες δοκούς προς τα πάνω και κύρτωσαν τις οριζόντιες κολώνες της οροφής. Οι τελευταίες γέρνουν τώρα ελαφρώς προς τα μέσα, διαφορετικά θα φαινόταν πως ανοίγουν στην κορυφή.
Παράλληλα, οι κίονες της οροφής ιδωμένοι υπό κάθετη γωνία δίνουν την εντύπωση ότι συναντιούνται, τόσο ώστε να προσιδιάζουν στο ανθρώπινο στέρνο. Πράγματι οι ευθείες γραμμές απουσιάζουν εξ ολοκλήρου από το αρχιτεκτονικό σχέδιο του Παρθενώνα. Οι 46 κολόνες του ναού παρουσιάζουν μια ελαφρά καμπυλότητα στο κέντρο τους και μια αμυδρή κλίση προς τα μέσα. Αυτή η οπτική βελτίωση της διόγκωσης κατονομάζεται ένταση (entasis) και θεωρείται ότι δίνει παλμό ζωής στις κολόνες. Αξιοσημείωτο είναι ότι η ένταση είναι τόσο ανεπαίσθητη που δεν μπορεί να αναπαρασταθεί με κανέναν παραδοσιακό τρόπο, όπως χειρόγραφο σχέδιο ή μακέτα, παρά μόνο με ηλεκτρονικό υπολογιστή.
Από την άλλη, η βάση του ναού είναι κατασκευασμένη, έτσι ώστε στο μέσο της να ανιχνεύεται επιπλέον μάρμαρο, εξυπηρετώντας το σκοπό εξάλειψης των οπτικών πλανών. Εάν, δηλαδή, τοποθετήσουμε ένα βιβλίο στην μία άκρη της οριζόντιας επιφάνειας, θα διαπιστώσουμε πως δεν είναι ορατό από την άλλη άκρη της, κάτι το οποίο θα συνέβαινε εάν η δοκός ήταν ευθεία και όχι καμπυλόγραμμη. Τα επιστύλια, οι μαρμάρινοι δοκοί που συνδέουν τους κίονες μεταξύ τους, όπως και όλα τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που βρίσκονται επάνω τους, αλλά και οι οριζόντιοι δοκοί επάνω από το σκαλί άνωθεν των προπυλαίων έχουν κατασκευαστεί με καμπυλόγραμμη φορά. Αυτό εξυπηρετεί την αντιστάθμιση της τάσης του ανθρώπινου οφθαλμού να τις αντιλαμβάνεται σαν να κύρτωναν προς τα κάτω.
Είναι, επομένως, κατανοητό πως εάν ο Παρθενώνας ήταν χτισμένος κατά ευθύγραμμο τρόπο, το προσλαμβανόμενο οπτικό αντίλημμα θα ήταν πολύ διαφορετικό: η βάση του ναού θα φαινόταν μεσόκυρτη, οι κίονες θα εμφανίζονταν διογκωμένοι στο μέσον τους και όλες οι ευθείες παράλληλες γραμμές θα γίνονταν αντιληπτές ως καμπυλόγραμμες. Με άλλα λόγια θα αντικρίζαμε έναν άλλον Παρθενώνα.
Η αντίληψή μας, λοιπόν, για τον κόσμο που μας περιβάλλει επίκειται σε πολλαπλές διαδικασίες και επηρεάζεται από παράγοντες που διαμεσολαβούν παραποιώντας το τελικό αποτέλεσμα. Χρώματα, γωνίες, φως, σχήματα, μεγέθη, αλλά και αναμνήσεις, συγκινήσεις και υποκειμενικές ιδιαιτερότητες παρεμβαίνουν και “διορθώνουν” την πραγματικότητα. Είναι, εξάλλου, αυτή η σχετικότητα που θα μπορούσε να μας προβληματίσει για το πόσο τελικά μας ωφελεί μια άκαμπτη οπτική αντίληψης των πραγμάτων.
Μετά από όλα αυτά, πόσο σίγουροι είστε για την ορθότητα όσων βλέπετε;
Ενδεικτική βιβλιογραφία και πηγές:
- Sternberg R. J. (μτφρ Βραχωρίτου Ι.), Γνωστική ψυχολογία, Διάδραση, Αθήνα, 2012
- Ντοκιμαντέρ του PBS με τίτλο "Secrets of the Parthenon" (τα μυστικά του Παρθενώνα)
- Luckiesh Μ., The Project Gutenberg EBook of Visual Illusions, Gutenberg, 2011
Συγγραφείς:
Μπαφούνη Νεφέλη – Αικατερίνη, Ψυχολόγος (nefeli.baf@gmail.com)
Χονδρογιάννη Κωνσταντίνα, Ψυχολόγος (nadiach1995@gmail.com)
