Ένα από τα πιο συναρπαστικά ζητήματα στην Ψυχολογία που αποτελεί συχνά αντικείμενο ενδιαφέροντος τόσο σε καθημερινές συζητήσεις όσο και σε επιστημονικά συνέδρια, είναι ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσεται η προσωπικότητα του ατόμου.
Είναι μια διαδικασία που σταματά νωρίς στην ζωή, έτσι ώστε η προσωπικότητα ενός ενήλικα να μην αλλάζει παρά τις εμπειρίες που βιώνει; Ή μήπως η προσωπικότητα συνεχίζει να αναπτύσσεται και να αλλάζει καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, δίνοντάς μας παράλληλα την δυνατότητα να ξεπερνάμε τις ενδεχόμενες αδυναμίες μας και τα χαρακτηρολογικά ελαττώματά μας;
Πολλοί διάσημοι θεωρητικοί-επιστήμονες που έχουν αφήσει το στίγμα τους στην ιστορία της Ψυχολογίας έχουν προσπαθήσει να απαντήσουν στα παραπάνω ερωτήματα.
Ο S. Freud το 1923 δήλωσε ότι η προσωπικότητα έχει ήδη διαμορφωθεί μέχρι την ηλικία των 5 ετών, όπου ολοκληρώνεται και το Οιδιπόδειο στάδιο ανάπτυξης του παιδιού. Αρκετά χρόνια αργότερα, ο E. Erikson (1950) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η προσωπικότητα αναπτύσσεται και αλλάζει διαρκώς, σημειώνοντας ότι οι πιο καταλυτικές αλλαγές συμβαίνουν στο στάδιο της εφηβείας. Πριν από αυτούς, ο W. James (1890/1918) είχε υποστηρίξει ότι η προσωπικότητα διαμορφώνεται μέχρι ενός σημείου, αλλά παραμένει σταθερή από την ηλικία των 30 ετών και μετά.
Οι θεωρίες αυτές άσκησαν σημαντική επιρροή στην επιστημονική κοινότητα της τότε εποχής και διαμόρφωσαν τις αντιλήψεις των ανθρώπων όχι μόνο ως προς τις έννοιες της προσωπικότητας και της ψυχοπαθολογίας, αλλά και της ανθρώπινης φύσης γενικότερα.
Συμπερασματικά, οι τρεις αυτές θεωρίες αντικατοπτρίζουν ένα φάσμα εξέλιξης της προσωπικότητας, στο οποίο οι αλλαγές μπορεί να συμβαίνουν μέχρι την πρώιμη παιδική ηλικία (Freud) ή να συνεχίζονται σε όλη την πορεία της ενήλικης ζωής (Erikson).
Για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι παραπάνω θεωρίες δεν είχαν επιστημονικά ερείσματα διότι έλειπαν τα ποσοτικά δεδομένα που θα έδειχναν το αν/πώς οι άνθρωποι και οι προσωπικότητές τους αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, ο μεγάλος αριθμός ερευνών που έχουν διεξαχθεί με σκοπό τη διερεύνηση των γνωρισμάτων της προσωπικότητας (personality traits), παρέχει ολοένα και περισσότερα δεδομένα για τη διατύπωση πιο βάσιμων υποθέσεων αναφορικά με το αν τελικά αλλάζουμε ή παραμένουμε τα ίδια άτομα καθώς τα χρόνια περνούν.
Τα γνωρίσματα της προσωπικότητας ορίζονται ως τα σχετικά σταθερά χαρακτηριστικά μοτίβα των σκέψεων, των συναισθημάτων και των συμπεριφορών μας (McCrae & Costa, 1999). H σταθερότητά τους καθορίζεται από το αν είναι βασικά γνωρίσματα προσωπικότητας (core traits), ή δευτερεύοντα γνωρίσματα που δεν αντικατοπτρίζουν τόσο την εικόνα του πυρηνικού εαυτού. Τα βασικά γνωρίσματα φαίνεται να έχουν σημαντικά μικρότερη δυνατότητα τροποποίησης σε σχέση με τα δευτερεύοντα.
Διαβάστε σχετικά: Ενισχύοντας τη φωνή της αλλαγής
Ωστόσο, τα περισσότερα γνωρίσματα (βασικά και μη) μπορούν να ταξινομηθούν σε μία (ή και περισσότερες) από τις πέντε ευρύτερες διαστάσεις της προσωπικότητας, σύμφωνα με το μοντέλο των πέντε παραγόντων (The Big Five Factor Model; Digman, 1990; McCrae & John, 1992; John & Srivastava, 1999). Συνοπτικά, αυτές οι πέντε διαστάσεις είναι οι εξής:
- Συνειδητότητα – η τάση του ατόμου να είναι οργανωμένο και αξιόπιστο, να δείχνει αυτοπειθαρχία, να δρα με βάση το καθήκον, να προσπαθεί να επιτυγχάνει και να εκδηλώνει προγραμματισμένες και όχι παρορμητικές συμπεριφορές.
- Εξωστρέφεια – η τάση αναζήτησης ερεθισμάτων μέσω της συνεύρεσης με τους άλλους. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα είναι η ομιλητικότητα, η ενεργητικότητα, τα θετικά συναισθήματα, η αυτοπεποίθηση και η κοινωνικότητα.
- Συγκαταβατικότητα – η τάση προς την συμπόνοια και την συνεργατικότητα αντί της καχυποψίας και του ανταγωνισμού απέναντι στους άλλους.
- Ανοικτή αντίληψη – αντανακλά το βαθμό της διανοητικής περιέργειας, της δημιουργικότητας, της προτίμησης της καινοτομίας και της ποικιλίας στη ζωή που έχει ένα άτομο.
- Νευρωτισμός – η τάση βίωσης δυσάρεστων συναισθημάτων όπως είναι ο φόβος, το άγχος, η κατάθλιψη και η ευαλωτότητα.
Με το μοντέλο των πέντε παραγόντων να έχει επαληθευτεί από πολλές έρευνες και να επικρατεί στον χώρο μελέτης της προσωπικότητας, κάποιοι σύγχρονοι θεωρητικοί πιστεύουν ότι τα γνωρίσματα της προσωπικότητας παραμένουν σταθερά και απαράλλαχτα με την πάροδο του χρόνου, έχοντας διαμορφωθεί ήδη μέχρι την ηλικία των 30 ετών (π.χ. McCrae & Costa, 1999), ενώ κάποιοι άλλοι θεωρούν ότι υπόκεινται διαρκώς σε περιβαλλοντικές επιδράσεις οι οποίες είναι και αυτές που καθορίζουν εν πολλοίς τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις δράσεις μας (π.χ. Lewis, 1999).
Πριν όμως αξιολογήσουμε τις δύο κυρίαρχες αντιτιθέμενες απόψεις αναφορικά με την σταθερότητα των γνωρισμάτων της προσωπικότητας, θα ήταν χρήσιμο να ορίσουμε την έννοια της αλλαγής. Τι εννοούμε όταν λέμε ότι η προσωπικότητα αλλάζει
Υπάρχουν τρεις διαφορετικοί τύποι αλλαγής όταν μιλάμε για τα γνωρίσματα της προσωπικότητας – η σταθερότητα της σειράς κατάταξης (rank-order consistency), το μέσο επίπεδο της αλλαγής προσωπικότητας (mean level personality change) και οι ατομικές διαφορές όσον αφορά την αλλαγή (individual differences in change).
Το μέσο επίπεδο της αλλαγής προσωπικότητας αναφέρεται στο κατά πόσο τα άτομα ενός πληθυσμού διατηρούν την ίδια θέση εντός του πληθυσμού με την πάροδο του χρόνου (Roberts & DelVecchio, 2000). Αν ήσασταν πιο εξωστρεφείς από τους φίλους σας στο Λύκειο και συνεχίσατε να είστε το ίδιο εξωστρεφείς στο Πανεπιστήμιο, τότε μάλλον έχετε μεγάλη σταθερότητα στην σειρά κατάταξης που αφορά το εν λόγω γνώρισμα της προσωπικότητάς σας σε σχέση με τους φίλους σας.
Από την άλλη μεριά, το μέσο επίπεδο αλλαγής της προσωπικότητας αναφέρεται στο κατά πόσο ο πληθυσμός ως σύνολο εμφανίζει περισσότερο ή λιγότερο συχνά κάποια γνωρίσματα προσωπικότητας με την πάροδο του χρόνου (Roberts, Walton, & Viechtbauer, 2006). Για παράδειγμα, γίνεται η ανθρωπότητα με το πέρας των χρόνων πιο συγκαταβατική (πιθανόν όχι);
Τέλος, ενώ οι δύο παραπάνω τύποι αλλαγής αφορούν το άτομο σε σχέση με έναν πληθυσμό ή τον γενικό πληθυσμό συνολικά, οι ατομικές διαφορές όσον αφορά την ανάπτυξη της προσωπικότητας αναφέρονται στις πιθανές αλλαγές που συμβαίνουν στο ίδιο το άτομο μεταξύ διαφορετικών χρονικών στιγμών.
Συνεπώς, αναφερόμαστε στις ενδο-ατομικές διαφορές που αντανακλούν την προσωπική ιστορία του κάθε ανθρώπου και είναι αυτές που θα μας απασχολήσουν στην συνέχεια. Αν από ντροπαλό και εσωστρεφές παιδί καταλήξατε να είστε ένας εξωστρεφής και γεμάτος αυτοπεποίθηση ενήλικας τότε αυτή η αλλαγή σας θα υπαγόταν στον τρίτο τύπο.
Ο τρίτος τύπος αλλαγής έχει μελετηθεί πολύ λιγότερο σε σχέση με τους άλλους δύο και ως εκ τούτου τείνει να απασχολεί ολοένα και περισσότερο τους ερευνητές της προσωπικότητας τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, τα υπάρχοντα τεστ προσωπικότητας δεν αποτελούν έναν απόλυτα αξιόπιστο και έγκυρο τρόπο μέτρησης των γνωρισμάτων της. Συνεπώς, τυχαίες διακυμάνσεις των σκορ μεταξύ των μετρήσεων που γίνονται στο ίδιο άτομο μπορούν να παρατηρηθούν ακόμα και αν υποτεθεί ότι η προσωπικότητα δεν αλλάζει.
Έτσι, είναι δύσκολο να εξακριβωθεί το αν αυτές οι διακυμάνσεις των σκορ οφείλονται στην τύχη ή σε πραγματικές αλλαγές στα γνωρίσματα της προσωπικότητας (Watson, 2004). Υπάρχουν έρευνες όμως που έχουν ελαχιστοποιήσει την πιθανότητα λανθασμένων μετρήσεων μέσω της εφαρμογής νέων στατιστικών τεχνικών, δείχνοντας ότι οι ενδο-ατομικές αλλαγές της προσωπικότητας δύναται να παρατηρηθούν σε όλο το ηλικιακό εύρος (Pullman et al., 2006; Watson & Humrichouse, 2006), ακόμα και σε άτομα τρίτης ηλικίας (Deeg, & Kerkhof, 2005).
Διαβάστε σχετικά: Ο φόβος της μελλοντικής αλλαγής μας κρατά δέσμιους στη δυστυχία του σήμερα
Ποιοι είναι οι παράγοντες που καθορίζουν όμως αυτήν την αλλαγή και για πόση αλλαγή μιλάμε τελικά;
Η πιο βάσιμη υπόθεση που έχει γίνει για τις παρατηρούμενες ενδο-ατομικές διαφορές αναφορικά με την αλλαγή της προσωπικότητας αφορά τις εμπειρίες που βιώνουμε κατά την διάρκεια της ζωής μας. Η συμμετοχή σε μια πολεμική επιχείρηση επί παραδείγματι αποτελεί μία καταλυτική εμπειρία που μπορεί να ευθύνεται για την αλλαγή της προσωπικότητάς μας.
Υπάρχουν όμως πιο… καθημερινές εμπειρίες που ασκούν άμεση επίδραση στα γνωρίσματα της προσωπικότητάς μας;
Πολλές έρευνες (λ.χ. Scollon & Diener, 2006) έχουν δείξει ότι όσο αυξάνονται η εργασιακή ικανοποίηση και η επιτυχία αντίστοιχα, τόσο περισσότερα γνωρίσματα που υπάγονται στις διαστάσεις της συνειδητότητας και της εξωστρέφειας αναπτύσσει το άτομο με την πάροδο του χρόνου.
Από την άλλη μεριά, τα γνωρίσματα που αφορούν την διάσταση του νευρωτισμού μειώνονται προοδευτικά σε αυτά τα άτομα. Αντίθετα, οι εργαζόμενοι που εκδηλώνουν αντιεπαγγελματική συμπεριφορά (π.χ. ζημιώνοντας συνειδητά τον εργοδότη και καυγαδίζοντας με συναδέλφους) αναπτύσσουν σταδιακά περισσότερα γνωρίσματα που σχετίζονται με την διάσταση του νευρωτισμού.
Ακόμα, έρευνες έχουν δείξει ότι η ποιότητα των ερωτικών σχέσεων επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην προσωπικότητα. Για παράδειγμα, τα νεαρά ενήλικα άτομα που εμπλέκονται σε μη ικανοποιητικές και κακοποιητικές ερωτικές σχέσεις τείνουν να αναπτύσσουν με τα χρόνια γνωρίσματα που ταξινομούνται στις διαστάσεις της συγκαταβατικότητας και του νευρωτισμού (Robins et al., 2002).
Πιο συγκεκριμένα, οι παντρεμένες γυναίκες που αντιμετωπίζουν συχνές εντάσεις και αισθάνονται δυσαρεστημένες από τον γάμο τους, παρουσιάζουν μια μετατόπιση των γνωρισμάτων της προσωπικότητάς τους προς τη διάσταση του νευρωτισμού και μια ταυτόχρονη απομάκρυνση από γνωρίσματα που αφορούν την συνειδητότητα και την ανοικτή αντίληψη (Roberts & Bogg, 2004). Εν αντιθέσει, τα άτομα που βιώνουν σταθερές και ικανοποιητικές ερωτικές σχέσεις αποκτούν σταδιακά μεγαλύτερη συναισθηματική σταθερότητα και συνειδητότητα (Neyer & Lehnart, 2007).
Η σχέση μεταξύ των διάφορων γεγονότων της ζωής και των γνωρισμάτων της προσωπικότητας μπορεί να ειδωθεί και με διαφορετικό τρόπο όμως. Είναι πιθανόν δηλαδή να μην επιδρά μόνο η εμπειρία στην προσωπικότητά μας, αλλά και η προσωπικότητά μας να αποτελεί παράγοντα… πρόβλεψης συγκεκριμένων γεγονότων που πρόκειται να βιώσουμε κάποια στιγμή στην ζωή μας.
Έρευνες (π.χ. Specht et al., 2011; Luhmann et al., 2014) έχουν δείξει ότι τα παιδιά που συγκέντρωναν υψηλότερα σκορ στην κλίμακα του νευρωτισμού είχαν σημαντικά περισσότερες πιθανότητες να βιώσουν τραυματικές εμπειρίες στην ενήλικη ζωή τους καθώς και να εκδηλώσουν συμπτώματα άγχους ή/και κατάθλιψης.
Το συγκεκριμένο εύρημα μάλλον δείχνει ότι η προσωπικότητα έχει γενετική βάση και δεν αλλάζει, αλλά μπορεί να καθορίζει ποιοτικά τις εμπειρίες που πρόκειται να βιώσουμε. Ωστόσο, η συγκεκριμένη υπόθεση δεν είναι απόλυτα σωστή.
Παρόλο που έχει αποδειχθεί η ύπαρξη γενετικής προδιάθεσης για την ανάπτυξη κάποιων βασικών γνωρισμάτων προσωπικότητας που συνιστούν την εικόνα του πυρηνικού εαυτού, σημαντικές αλλαγές στην προσωπικότητάς μας φαίνεται να προέρχονται συχνά από τον τρόπο που κατανοούμε και ερμηνεύουμε τις εμπειρίες της ζωής μας και να μην αποτελούν απλά το αποτέλεσμα των γεγονότων που συμβαίνουν σε αυτή.
Η βίωση λοιπόν αρνητικών και στρεσογόνων γεγονότων δεν προδιαγράφει απαραίτητα την αλλαγή της προσωπικότητας προς την διάσταση του νευρωτισμού ή της εσωστρέφειας. Έρευνες (π.χ. Ellis et al., 2014) έδειξαν ότι τα άτομα που αντιλαμβάνονται μια αγχωτική εμπειρία ή μια αποτυχία ως αναπόφευκτα γεγονότα της ζωής από τα οποία μπορούν να αποκομίσουν γνώση, καταφέρνουν να μετατοπίσουν τα γνωρίσματα της προσωπικότητάς τους προς τις «θετικές» διαστάσεις.
Διαβάστε σχετικά: Εννέα ψέματα που λέμε στον εαυτό μας για να αποφύγουμε την αλλαγή
Ακόμα, μια πρόσφατη μετα-ανάλυση (Roberts et al., 2017) έδειξε ότι μέσω της ψυχοθεραπείας (ένας από τους σκοπούς της οποίας είναι η τροποποίηση λανθασμένων ερμηνευτικών σχημάτων), το άτομο καταφέρνει να απομακρυνθεί σημαντικά από τις διαστάσεις του νευρωτισμού και της εσωστρέφειας και να μειώσει την ένταση των συμπτωμάτων που σχετίζονται με το άγχος και την κατάθλιψη, ακόμα και μετά την πραγματοποίηση 16-24 συνεδριών.
Συμπερασματικά, η προσωπικότητα διαμορφώνεται μέσα από πολύπλοκες γονιδιακές και περιβαλλοντικές αλληλεπιδράσεις τις οποίες έως τώρα αδυνατούμε να εξηγήσουμε επαρκώς. Ωστόσο, δεν είμαστε θύματα ούτε των γονιδίων μας, αλλά ούτε και των γεγονότων που συμβαίνουν στην ζωή μας.
Μπορεί να μην είναι εφικτό να αλλάξουμε τα γνωρίσματα του πυρηνικού μας εαυτού, αλλά είμαστε σε θέση να αμβλύνουμε την επίδρασή τους εφόσον διαπιστώσουμε ότι δεν μας εξυπηρετούν σε ένα ευρύ φάσμα καταστάσεων της ζωής, επιλέγοντας το πώς θα σκεφτούμε για όσα μας συμβαίνουν κάθε φορά.
Βιβλιογραφία
*Απαγορεύεται ρητώς η αναπαραγωγή χωρίς προηγούμενη άδεια των υπευθύνων της ιστοσελίδας*
